حلال و حرام مالی، ص: 522

«وَ إِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِيَ الْحَيَوانُ» «1»

عالم آخرت، باشعور، زنده و آگاه است. در قرآن مجيد به اين نكته اشاره شده است كه پروردگار عالم بعد از اين كه جريان قيامت تمام شده، صحرای محشر خالی می شود، اهل نجات وارد بهشت و اهل معصيت نيز وارد دوزخ می شوند، پروردگار عالم با دوزخ و جهنّم حرف می زند. جهنّم و دوزخ نيز حرف خدا را می شنوند و می فهمند. علت اين شنيدن و جواب دادن، همان حيات آگاهانه به همراه شعور می باشد. پروردگار به دوزخ خطاب می كند:

«هَلِ امْتَلَأْتِ»

ای دوزخ! آيا از اين جمعيت مرد و زنی كه به خاطر گناه، بی دينی، كفر، شرك، نفاق و عصيان در تو ريخته شده اند، سير و پر شده ای؟ دوزخ به پروردگار جواب می دهد:

«وَ تَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِيدٍ» «2»

در اين آيه شريفه، كلمه قول است. دوزخ به پروردگار پاسخ می دهد: از اين ميلياردها مرد و زنی كه در من ريخته شده، سير و قانع نشده ام، آيا لقمه بيشتری هم هست كه در من قرار بدهی؟

از اين كه قرآن مجيد می فرمايد: پروردگار با جهنم صحبت می كند و از او سؤال می كند و جهنم هم با صدا جواب پروردگار عالم را می دهد. می توان فهميد كه دوزخ

______________________________
(1)- عنكبوت (29): 64؛ «و اين زندگی دنيا جز سرگرمی و بازی نيست و بی ترديد سرای آخرت، همان زندگی [واقعی و ابدی ] است.»

(2)- ق (50): 30؛ «آيا پر شدی؟ می گويد: آيا زيادتر از اين هم هست؟»