نقش روزه در امور تربیتی

 «روزه» يكي از برنامه هاي تربيتي و تكامل دهنده انسان و ضامن سعادت دنيا و آخرت و سلامت جسم و روح آدمي است. روزه رمز تقوا و پرهيزكاري ؛ تهذيب نفس و پالايش درون؛ تمرين صبر، خودداري و ايستادگي در برابر تمايلات اهريمني نفس سركش؛ و مبارزه با شيطان است.
روزه مكتب انسان ساز، آرامش دهنده روح و روان، تربيت دهنده نيروهاي دروني، و زيبا كننده چهره شخصيت انسان در پرتو وصل به نيروي لايزال الهي است و جان انسان را در مسير نسيم هاي رحمت الهي قرار مي دهد.
روزه خانه تكاني دل از گناه و آلودگي، صفاي باطن، و شكوفا كننده نهال ايمان در بوستان جان است. بايد آن را يك موهبت الهي دانست كه اثراتش در رشد و بالندگي، تربيت روح، اصلاح رفتار و اعتلاي بهداشت رواني وصف ناشدني است. آنچه پيش رو داريد، تنها بخشي از آثار و فوايد تربيتي شگفت انگيز روزه است، كه از نظر خوانندگان گرامي مي گذرد.
دست يابي به ملكه تقوا
مهمترين فايده و اثر روزه كه قرآن كريم به آن تصريح دارد، «تقوا» و پرهيزكاري است.
چنانكه مي فرمايد: «ياايها الذين امنوا كتب عليكم الصيام كما كتب علي الذين من قبلكم لعلكم تتقون؛ (1) اي كساني كه ايمان آورده ايد، روزه بر شما واجب شد، همانگونه كه بر آنها كه پيش از شما بودند واجب شد، باشد كه تقوا پيشه كنيد.»
تقوا حالت، ملكه و صفت ثابتي است كه آدمي را از كمين گاه هاي شيطان و نفس اماره مي رهاند و از آلودگي به گناهان و رذايل اخلاقي بازمي دارد. در واقع تقوا براي انسان به حصار و سپري مي ماند كه از حملات وسوسه هاي شيطاني و كشش ها و تمايلات نفساني در امان مي دارد. از اين رو است كه قرآن كريم ما را در آيات زيادي به اين گوهر گرانبها توصيه مي كند:«فاتقوا الله مااستطعتم؛ (2) تا مي توانيد تقواي الهي پيشه كنيد.»
تقوا سرآمد همه خصلت هاي اخلاقي «التقي رئيس الاخلاق»؛ (3) سرچشمه همه كارها و نيكي ها، و كنترل كننده و رهنمون كننده افكار و رفتارهاي انساني است. چنانكه پيامبر اعظم (صلي الله عليه وآله) مي فرمايد:«عليك بتقوي الله، فانه راس الامر كله؛ (4) بر تو باد تقواي الهي، چرا كه سرچشمه همه چيز است.»
علامه طباطبايي در مورد فايده و ضرورت تقوا مي گويد:«داشتن تقوا چيزي است كه كسي در آن شك ندارد، چرا كه هر انساني با فطرت خود درك مي كند، كه اگر بخواهد به عالم پاكي و بلندي متصل شود، و به مقام بلند كمال و روحانيت ارتقاء يابد، اولين چيزي كه لازم است بدان ملتزم شود اين است كه از افسار گسيختگي خود جلوگيري كند، و بدون هيچ قيد و شرطي سرگرم لذت هاي جسمي و شهوات بدني نباشد، و خود را بزرگتر از آن بداند كه زندگي مادي را هدف بپندارد. و سخن كوتاه آنكه از هر چيزي كه او را از پروردگار تبارك و تعالي مشغول سازد، بپرهيزد.» (5)
تقوا پلكان بزرگ تكامل است؛ و هدف از انجام همه عبادات- همچون روزه- صعود به قله بلند واستوار اين ارزش بزرگ الهي مي باشد. اين گوهر كمياب چيزي نيست كه به راحتي به دست آيد، بلكه بايد براي كسب آن رنج كشيد؛ ازگناهان خويشتن داري كرد؛ دائم با تمايلات نفساني نبرد نمود؛ و يك لحظه از وسوسه هاي شيطاني غفلت ننمود.
تهذيب نفس و پالايش درون
يكي ازعبادت هاي مهمي كه انسان را در خودسازي و تزكيه و تهذيب نفس ياري مي دهد، «روزه» است. روزه باعث مي شود كه آدمي بر نفس سركش خويش لگام زند، با شهوات و هوا و هوس هايش مبارزه كند، و تمايلات و خواهش هاي نامشروع و نامعقول نفس را
تحت كنترل درآورد: چنانكه امام صادق (ع) فرمود: روزه خواهشهاي نفساني را ناتوان مي كند (6)
نفس اماره و سركش، انسان را همواره به بدي ها و گناهان امر مي كند، «ان النفس بالسوء(7) ازاين رو، قرآن كريم يادآور مي شود كه مراقب خود باشيد، «عليكم انفسكم «(8)
آدمي تا زماني كه اسير هوا و هوس ها و دلبستگي هاي نفساني است، هرگز روي سعادت و رستگاري را نخواهد ديد و در اثر رذايل اخلاقي و بيماري ها و ناهنجاري هاي روحي چون خودپرستي، تكبر، رياست طلبي، كينه، حسد، ريا، غيبت و ... به پست ترين مرتبه هاي انساني سقوط مي كند، تا جايي كه از حيوان هم پست تر مي شود. اما با تزكيه و تهذيب نفس، خودسازي و مبارزه با نفس اماره است كه انسان به كمال و رستگاري، و هدف خود از زندگي دست مي يابد.
ذات اقدس الله كمال روح را در تزكيه آن مي داند:«قد افلح من زكها¤ و قد خاب من دسها؛ (9) هر كس نفس خود را تزكيه كرد رستگار شد؛ و آن كس كه نفس خويش را با معصيت و گناه آلوده ساخته، نوميد ومحروم گشته است.» «فلاح» در حقيقت جامع همه كمالات انساني است، و راه رسيدن به آن از ديدگاه قرآن كريم، تزكيه و تربيت نفس است.
تزكيه به معني تطهير، پالايش و پاكسازي از آلودگي كه سبب رشد و شكوفايي استعدادها و كمالات انساني مي شود. براي اثبات اين مسئله سرنوشت ساز، تنها در آغاز سوره شمس به يازده موضوع مهم ازعالم خلقت و ذات پاك خداوند قسم ياد شده، و بيشترين سوگندهاي قرآن را به طور جمعي در خود جاي داده است. (10)
در مكتب تربيتي روزه، براي كاملتر شدن و تاثير افزونتر آن در نظام روحي- رواني شخص،توصيه اكيد بر امساك و روزه داري انديشه و فكر، تمام حواس پنجگانه واعضا و جوارح بدن ازآلودگي هاي اخلاقي وگناهان شده است. امام علي (عليه السلام) مي فرمايد: «صوم الجسد الامساك عن الاغذيه ... و صوم النفس امساك الحواس الخمس عن سائر المئاثم و خلو القلب من جميع اسباب الشر؛ (11) روزه جسم، خودداري ازغذا و روزه روح، خودداري حواس پنج گانه ازگناهان، و خالي بودن قلب ازهمه عوامل بدي است.» حتي در بعضي از روايت ها روزه بدون اين شرايط بي تاثير شمرده شده است. چنانكه حضرت فاطمه زهرا (عليها السلام) مي فرمايد: «روزه داري كه زبان و چشم و گوش و جوارح خود را حفظ نكند، روزه اش به چه كارش خواهد آمد». (12)
آزادي از قيد و بند شهوات و تعديل غريزه جنسي
روزه، انسان را از قيد و بند شهوت ها، عادت ها و هوا و هوس ها آزاد مي سازد، وبه سوي رشد و بالندگي و ملكوت اعلي پرواز مي دهد. واقعيت اين است كه نوع انسان ها آزاد نيستند؛ بلكه در بند وثيقه اند و خودشان با سوء اختيار خود، دست و بال خود را بسته اند. قرآن كريم مي فرمايد: «كل نفس بما كسبت رهينه، (13) هركسي در گرو دستاورد خويش است.» از نظر امام علي(ع) آزاد كسي است كه شهوت ها را ترك كند؛ «من ترك الشهوات كان حرا.» (14)
روزه ماه رمضان از برنامه هايي است كه انسان را به خود باز مي گرداند، و ضميرش را آگاه و شعورش را بيدار مي سازد. روزه دار سحر از ميان بستر خواب براي خوردن سحري و راز و نياز برمي خيزد، و از قيد خواب و عادت به استراحت آزاد مي شود. در تمام طول روزخود را از سيطره و تسلط جسم و غرايز حيواني و عادت به خوردن و آشاميدن بيرون مي كشد، و طلسم هوا و هوس را مي شكند. در ميان شهوات، اين شهوت شكم و شهوت جنسي است كه خانمان سوزند. به فرموده امام باقر(ع) «هنگامي كه شكم سير شود، طغيان مي كند.» (15) امام رضا(ع) نيز در بيان حكمت هاي روزه، اين مژده را مي دهد كه: «روزه موجب شكسته شدن شهوات مي شود.» (16)
با جستجو در آيات و روايات درمي يابيم كه يكي از ابزارهاي مهم شيطان «شهوت جنسي» است.(17) بيشترين فشار غريزه جنسي با فرارسيدن بلوغ نوجوانان و جوانان همراه است، كه شهوت جنسي آنها شعله ور مي شود، و حال آن كه شرايط ازدواج و ارضاي صحيح اين غريزه فراهم نشده است. قرآن مجيد ضمن ستايش از كساني كه دامن خويش را از آلودگي بازداشته، جز با همسر و كنيز خويش درنمي آميزند؛ كساني را كه اين حدود را رعايت نمي كنند، نكوهش كرده، آنان را تجاوزكار مي خواند. (18) و توصيه مي كند كه جوانان خود را به ازدواج در بياوريد؛ و به كساني كه وسيله زناشويي نمي يابند، امر مي كند كه بايد عفت ورزند تا خدا آنان را از فضل خويش بي نياز سازد.(19)
عفت در مقابل شهوت است. شهوت به هرگونه خواهش نفساني و ميل و رغبت به لذات مادي اطلاق مي گردد. ولي عفت يك صفت دروني است كه از تمايلات و شهوات نفساني حفظ مي كند. روزه يك وسيله بسيار مطمئن براي عفت و پاكدامني است. از اين رو، پيامبر اعظم (صلي الله عليه و آله) توصيه مي كند: «اي گروه جوانان، هركس از شما كه توانايي ازدواج را دارد، ازدواج كند؛ و هركس كه برايش مقدور نيست، بسيار روزه بگيرد، چرا كه روزه از نيروي شهوت مي كاهد.» (20)
تقويت اراده، و نيرومندي و تلطيف روح
يكي از مشكلات انسان هاي عصر نوين كاستي نيروي اراده و كمبود اعتماد به نفس و عزت نفس است، كه باعث بروز خيلي از مشكلات و اختلالات روحي و رواني شده، و مانع پيشرفت و بالندگي، و لذت بردن آنها از زندگي شده است. چنين افرادي نمي توانند از پس مشكلات زندگي خود برآمده و آنها را حل كنند، و در نهايت نااميد و مأيوس شده و افسرده مي شوند.
دين مبين اسلام با برنامه هاي تربيتي غني خود، مانع بروز چنين مشكلاتي مي شود. روزه بهترين وسيله تقويت اراده و افزايش عزت نفس و اعتماد به نفس است. شخص روزه داري كه يك ماه بر گرسنگي و تشنگي فايق آمده و تمايلات شهواني خود را تحت كنترل درمي آورد، در واقع نيرويي به دست مي آورد كه در ساير ايام نيز بر مشكلات و فشارهاي دروني و بيروني غلبه كرده و مي تواند با اراده اي پولادين رو به سوي پيشرفت و تكامل گام برداشته و قله هاي خوشبختي و سعادت را فتح كند.
اين همه احساسات، غرايز و تمايلات گوناگون و متضاد دروني، اگر به گونه معقول ارضا و اشباع نشوند و به طور صحيح رهبري و تعديل نگردند، وجود انسان را از توفان هاي وحشت و اضطراب پرمي كنند. انسان براي تسلط بر چنين وضعيتي محتاج يك نيروي روحي و رواني قوي است. دراين ميان روزه با تربيت و تقويت روح، نيروهاي رواني را توانمند كرده و براي اين پيكار دروني آماده مي سازد و با رفع اضطراب و فشارهاي رواني، روح را آرامش خاص مي بخشد. حضرت علي(ع) مي فرمايد: «روزه آرام بخش دلها است.»(21)
خداوند متعال در قرآن كريم، هدف بسياري از احكام را تحصيل طهارت روح مي داند.(22) و دستور مي دهد كه از آلودگي هجرت كنيد تا به طهارت معنوي دست يابيد. «والرجز فاهجر»(23) گناه چرك است، و زنگار و حجابي بر روي قلب، كه روزه گرفتن حالتي را در آدمي پديد مي آورد كه تيرگي حاصل از گناه را مي زدايد. لذا قرآن (نساء92.، مائده89. و 95) كفاره برخي از گناهان را روزه داري قرار داده است.
در ايام روزه داري به دليل امساك از خوردن و آشاميدن و نيز كنترل تمامي گذرگاه هاي ورود اطلاعات به ذهن، روح و روان، بيشتر فراغت يافته، فعاليتشان براي پرداختن به امور مادي و دنيوي كاهش مي يابد، و امكان پرداختن به امور معنوي بيشتر مي شود؛ در نتيجه روح از لطافت و صفاي بيشتري برخوردار مي گردد. لذا امام صادق(ع) مي فرمايد: «روزه موجب صفاي دل و پاكي اعضا و جوارح مي شود.»(24) روح در فضاي معنوي ماه مبارك رمضان كه با بوي خوش راز و نياز و بندگي در درگاه الهي عطرآگين شده، به پرواز درمي آيد. سحرگاهان خواندن دعاي پررمز و راز سحر و ابوحمزه ثمالي لطافت خاصي به روح آدمي بخشيده و انسان را در عالم ملكوتي و روحاني سير مي دهد و به افق بالاتر مي برد.
افزايش صبر و تحمل
يكي ديگر از مشكلاتي كه دامنگير خيلي از افراد مي باشد، پايين بود ظرفيت صبر و تحمل است. به عنوان نمونه، تجربه نشان داده است كه علت بروز خيلي از مشكلات خانوادگي، مشاجره هاي زناشويي و خستگي آنها از زندگي، سطح تحمل و شكيبايي كم آنها است.
گاه در ميان بهترين و سالم ترين دوستان و خانواده ها نيز مشكلات و مسايلي پيش مي آيد كه ناگهان سطح برانگيختگي و پرخاشگري را در افراد بالا مي برد، و منجر به رفتارها و گفتارها و دست كم برداشت هاي غيردوستانه مي شود كه گرچه ممكن است بزرگ و اساسي به نظر بيايند، ولي با اندك تحملي قابل كنترل و مهار مي باشند.
سوءتفاهم ها و اصطكاك منافع در روابط اجتماعي امري اجتناب ناپذير است و داشتن صبر و تحمل در مواجهه با رفتار، گفتار و افكار ديگران از جمله پايه هاي اساسي يك رابطه اجتماعي مثبت و سازنده است. واقعيت اين است كه زندگي دنيوي پر از پستي ها و بلندي ها است. هيچ انساني نيست كه بي عيب و نقص باشد و با سختي ها و ناملايمات روبرو نشود.
خود خدا در قرآن مي فرمايد: «لقد خلقنا الانسان في كبد؛(25) ما انسان را در رنج و سختي آفريديم.» انسان در اثر اين سختي ها است كه آبديده و آزموده مي شود. خوشبختي و سعادت خريدني نيست؛ بلكه يافتني است، آدمي با بردباري و سعي و تلاش خويش به رشد و بالندگي، و سعادت و خوشبختي مي رسد.(26)
روزه يك ورزش روحي است كه انسان را به صبر و مقاومت و ترك لذتها تمرين مي دهد، تا در كوره حوادث بتواند مقاوم باشد. از اين رو، در آيات و روايات از روزه به صبر و از ماه رمضان به ماه صبر تعبير شده است. امام رضا(ع) در تفسير آيه كريمه «واستعينوا بالصبر و الصلوه ؛ (72) از صبر و نماز ياري بجوييد.» مي فرمايد: «از صبر و نماز ياري بجوييد و صبر يعني روزه».(82) و از پيامبر اكرم(ص) روايت شده كه ماه رمضان را چنين توصيف مي كرد: «ماه رمضان ماه صبر است و پاداش صبر، بهشت است.»(92)
پرورش وجدان
وجدان نيروي آسماني و قوه ملكوتي در نهاد انسان است كه او را به كارهاي نيك تشويق مي كند، و از كارهاي زشت باز مي دارد. در اثر اين نيرو، وقتي انسان كار نيكي به جا آورد شاد و خوشحال مي شود و احساس راحتي و آرامش مي كند و هرگاه عمل ناپسند و گناهي از او سر زند، اين نيرو او را توبيخ و سرزنش مي كند، و از كرده خود پشيمان مي شود. قرآن كريم چنين حالت وجداني را «نفس لوامه» مي نامد، و در سوره قيامت به آن سوگند ياد مي كند، كه نشانه عظمت آن است؛ «ولا اقسم بالنفس اللوامه؛ سوگند به نفس سرزنشگر.»
نفس لوامه دومين مرحله از نفس است كه انسان پس از تعليم، تربيت و مجاهدت، به آن ارتقا مي يابد. در اين مرحله ممكن است آدمي بر اثر طغيان غرايز گاه مرتكب خلاف هايي بشود، اما فورا پشيمان مي گردد و به ملامت و سرزنش خويش مي پردازد. اين وجدان هنگام وسوسه هاي شيطاني نيز به كمك مردم پرهيزكار برمي خيزد و آنها را از خطر سقوط در گناه نجات مي دهد.(03)

روزه از عباداتي است كه با خلوص و پاكي نيت و پيروي از وجدان ديني انجام مي شود، و رياكاري و اغراض باطل در آن كمتر وارد مي شود. زيرا روزه صبر است و امساك از مفطرات؛ و اين خويشتن داري و مصابرت را كسي كه نيت پاك و شوق به اطاعت فرمان خدا و پاسخ به نداي وجدان نداشته باشد انجام نمي دهد، و درخلوت از خوردن و آشاميدن پرهيز نخواهد كرد. اين است معني فرمايش اميرالمؤمنين (ع)«خداوند روزه را براي آزمون اخلاص بنده واجب كرد.(13)
تغيير رفتار وكردار
روزه داري درتغيير رفتار و احياي شخصيت سالم انسان موثر است. اين اثر خود به دو صورت اثر بازداري از رفتارهاي منفي و نابهنجار، و اثر واداري به رفتارهاي مثبت، بهنجار وخداپسند مي باشد. با اين همه آثاري كه روزه دار - همچون دست يابي به تقوا، تهذيب نفس، تقويت نيروهاي روحي و رواني، پرورش وجدان، افزايش سطح صبر و...-، طبيعي است كه رفتارهاي منفي و نابهنجار تغيير يافته، و در جهت بهنجار و مثبت قرار خواهد گرفت. چرا كه هرگونه تغييري در افكار، انگيزه ها و تمايلات انسان، مستقيما در رفتارش نمايان مي شود.
روزه داري در طول سي روز ماه رمضان تأثير عميقي در فرد گذاشته، ضريب عفت و پاكدامني، و رفتارهاي خداپسند را بالا مي برد؛ و حتي شخصيت او را نيز تربيت و ترميم مي كند. از اين رو است كه امام صادق(ع) درمورد آثار روزه مي فرمايد:«روزه موجب پاكي اعضا و جوارح، بازسازي ظاهر و باطن، شكرگزاري بر نعمت هاي الهي، احسان به فقرا، تضرع و خشوع وگريه زياد و... مي شود.» (23)
اصولا هرگونه عادات، اعتقادات، روحيات(انگيزه ها و هيجانات) و روشي كه به انسان جهت مي دهد، شاكله و شخصيت انسان محسوب مي شود. انسان هنگامي كه عملي را تكرار مي كند، نخست «حالت»، سپس
«عادت» و بعد تدريجاً تبديل به «ملكه» مي شود. همين ملكات است كه به اعمال انسان شكل مي دهد و خط او را درزندگي مشخص مي سازد. «قل كل يعمل علي شاكلته»، (33) بگو هر كس طبق شخصيت و خلق و خوي خود عمل مي كند.»(43) آيات ديگر قرآن (53) نيز دلالت مي كنند كه خلق و خوي انسان قابل تغيير است؛ و سرنوشت هيچ كس تغيير نمي كند، مگر اينكه خودش را تغيير دهد.(63)
پس با اين همه آثار مثبتي كه روزه بر رفتار و كردار انسان مي گذارد، و فضاي معنوي كه ماه مبارك رمضان دارد، تعجب برانگيز نيست كه هر ساله طبق آمارهاي رسمي نهادهاي انتظامي و قضايي، ميزان تخلفات و جرايم مختلف در طول ماه رمضان كاهش چشمگيري پيدا مي كند. اميد است همواره از بركات معنوي اين ماه بهره مند شويم.