عرصه گاهى که فاصله ى بین دنیا و آخرت است در منطق قرآن مجید ، برزخ نامگذارى شده آنان که از دنیا مى روند ابتدا وارد برزخ مى شوند ، و در آنجا بر اساس عقاید و اعمال و اخلاقشان حیاتى خاص دارند ، حیاتى که نه مانند حیات دنیا و نه مانند حیات آخرت است .حَتَّى اِذَا جَاءَ اَحَدَهُمُ المَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ * لَعَلِّی اَعْمَلُ صَالِحاً فِیَما تَرَکْتُ کَلاَّ اِنَّهَا کَلِمَهٌ هُوَ قَائِلُهَا وَمِن وَرَائِهِم بَرْزَخٌ اِلَى یَوْمِ یُبْعَثُونَ تا هنگامى که مرگ یکى از آنها فرا رسد ، ( در این هنگام که خود را در حال بریدن از این جهان و قرار گرفتن در جهان دیگر مى بیند ، پرده هاى غرور و غفلت از مقابل دیدگانش کنار مى رود ، گویى سرنوشت دردناک خویش را با چشم مى بیند ، عمر و سرمایه هاى از دست رفته ، و کوتاهیهایى را که در گذشته کرده ، و گناهانى که مرتکب شده ، عواقب شوم آن را مشاهده مى کند ، اینجاست که فریاد او بلند مى شود ) و مى گوید : اى پروردگار من ! مرا باز
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 ـ مومنون ( 23 ) : 99 ـ 100 .
گردان ! شاید گذشته ى خود را جبران نمایم و عمل صالحى در برابر آنچه ترک کردم به جا آورم .اما از آنجا که قانون آفرینش چنین اجازه ى بازگشتى را به هیچ کس ، نه نیکوکار و نه بدکار نمى دهد به او چنین پاسخ داده مى شود : نه ، هرگز راه بازگشتى وجود ندارد ، این سخنى است که او به زبان مى گوید ، سخنى که هرگز از اعماق دلش با اراده و آزادى برنخاسته ، این همان سخنى است که هر بدکارى به موقع گرفتار شدن در چنگال مجازات ، و هر قاتلى به وقت دیدن چوبه ى دار مى گوید ، و هر زمان امواج بلا فرو نشیند باز همان برنامه ى سابق خود را ادامه مى دهد .در پایان آیه اشاره ى بسیار کوتاه و پرمعنى به جهان اسرارآمیز برزخ کرده مى گوید : در پشت سر آنها تا روزى که برانگیخته مى شوند برزخى وجود دارد .واژه ى برزخ در اصل به معنى چیزى است که در میان دو شىء حائل شود ، و سپس به هر چیزى که میان دو امر قرار گیرد برزخ گفته شده است ، و روى همین جهت به عالمى که میان دنیا و آخرت قرار گرفته برزخ گفته اند .دلیل بر وجود چنین جهانى که گاهى از آن تعبیر به عالم قبر و یا عالم ارواح مى شود از طریق ادلّه ى نقلیه است ، آیات متعددى از قرآن مجید داریم که بعضى ظهور و بعضى صراحت در این معنا دارد .آیه ى شریفه ى ( وَمِن وَرَائِهِم بَرْزَخٌ اِلَى یَوْمِ یُبْعَثُونَ ) ، ظاهر در وجود چنین عالمى است .از آیاتى که صریحاً وجود چنین جهانى را اثبات مى کند آیات مربوط به حیات شهیدان است مانند : وَلاَ تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللّهِ اَمْوَاتاً بَلْ اَحْیَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ گمان مکن کسانى که در راه خدا کشته شدند مردگانند ، آنها زنده اند و نزد پروردگارشان روزى داده مى شوند .نه تنها در مورد شهیدان جهان برزخ وجود دارد بلکه درباره ى کفار طغیانگرى همچون فرعون و یارانش نیز به وجود برزخ صریحاً در آیه ى 46 سوره ى مومن اشاره شده :النَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْهَا غُدُوّاً وَعَشِیّاً وَیَوْمَ تَقُومُ السَّاعَهُ اَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ اَشَدَّ الْعَذَابِ (2) .فرعون و یارانش هر صبح و شام در برابر آتش قرار مى گیرند و به هنگامى که روز قیامت برپا مى گردد فرمان داده مى شود : آل فرعون را در شدیدترین کیفرها وارد کنید .در کتابهاى معروف شیعه و غیر شیعه روایات فراوانى است که با تعبیرات مختلف و کاملا متفاوت ، از جهان برزخ و عالم قبر و ارواح و خلاصه جهانى که میان این جهان و جهان آخرت قرار دارد سخن مى گوید : در نهج البلاغه آمده است : امیرالمومنین (علیه السلام) هنگام بازگشت از جنگ صفین وقتى نزدیک کوفه کنار قبرستانى که بیرون دروازه قرار داشت رسید ، رو به سوى قبرها کرد و چنین گفت :اى ساکنان خانه هاى وحشتناک و مکانهاى خالى و قبرهاى تاریک ، اى خاک نشینان ، اى غریبان ، اى تنهایان ، اى وحشت زدگان ، شما در این راه بر ما پیشى گرفتید ، و ما نیز به شما ملحق خواهیم شد ، اگر از اخبار دنیا بپرسید به شما مى گویم : خانه هایتان را دیگران ساکن شدند ، همسرانتان به نکاح دیگران
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 ـ آل عمران ( 3 ) : 169 .
2 ـ غافر ( 40 ) : 46 .
درآمدند و اموالتان تقسیم شد ، اینها خبرهایى است که نزد ماست ، نزد شما چه خبر ؟آنگاه رو به یارانش کردند و فرمودند : اگر به آنها اجازه ى سخن گفتن داده شود ، حتماً به شما خبر مى دهند که بهترین زاد و توشه براى این سفر پرهیزکارى و تقواست(1) .از حضرت سجاد (علیه السلام) روایت شده :اِنَّ الْقَبْرَ اِمّا رَوْضَهٌ مِنْ رِیاضِ الْجَنَّهِ ، اَوْ حُفْرَهٌ مِنْ حُفَرِ النّیرانِ(2) .قبر یا باغى است از باغهاى بهشت ، یا گودالى از گودالهاى جهنم .از حضرت صادق (علیه السلام) روایت شده :اَلبَرْزَخُ الْقَبْرُ ، وَهُوَ الثَّوابُ وَالْعِقابُ بَیْنَ الدُّنْیا وَالاْخِرَهُ . . . وَاللّهِ مَا نَخافُ عَلَیْکُم اِلاَّ الْبَرْزَخَ(3) .برزخ همان عالم قبر است که پاداش و کیفر میان دنیا و آخرت است ، به خدا قسم ما بر شما نمى ترسیم مگر از برزخ .
راوى از حضرت صادق (علیه السلام) پرسید : برزخ چیست ؟ امام فرمودند :القَبْرُ مُنْذُ حینِ مَوْتِهِ اِلى یَوْمِ القِیامَهِ(4) .
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 ـ قال (علیه السلام) وقد رجع من صفین فاشرف على القبور بظاهر الکوفه : یا اهل الدیار الموحشه والمحال المقفره والقبور المظلمه ! یا اهل التربه ! یا اهل الغربه ! یا اهل الوحده ! یا اهل الوحشه ! انتم لنا فرط سابق ، ونحن لکم تبع لاحق ; اما الدور فقد سکنت ; واما الازواج فقد نکحت ; واما الاموال فقد قسمت ; هذا خبر ما عندنا ، فما خبر ما عندکم ؟ ثم التفت الى اصحابه فقال : اما لو اذن لهم فی الکلام لاخبروکم : ان خیر الزاد التقوى .
نهج البلاغه : 785 ، حکمت 130 ; بحار الانوار : 32 / 619 ، باب 12 ، حدیث 488 .
2 ـ نور الثقلین : 2 / 553 .
3 ـ نور الثقلین : 2 / 553 ; بحار الانوار : 6 / 218 ، باب 8 ، حدیث 12 .
4 ـ کافى : 3 / 243 ، باب ما ینطق به موضع القبر ، حدیث 3 ; نور الثقلین : 2 / 554 .
قبر از زمان مرگ تا روز قیامت است .در کتاب شریف کافى از حضرت صادق (علیه السلام) روایت شده :فى حُجُرات فِى الجَنَّهِ یَاْکُلُونَ مِنْ طَعامِها ، وَیَشْرَبُونَ مِنْ شَرابِها ، وَیَقولُونَ : رَبَّنا اَقِمْ لَنَا السَّاعَهَ ، وَانْجِزْ لَنا ما وَعَدْتَنا(1) .ارواح مردم مومن پس از مرگ در حجره هایى از بهشت قرار دارند ، از غذاهاى بهشتى مى خورند ، و از نوشیدنیهایش مى نوشند و مى گویند : پروردگارا ! هرچه زودتر قیامت را برپا کن ، و به وعده هایى که به ما داده اى وفا فرما .اعتقاد به برزخ که در صریح آیات قرآن و روایات مطرح است از زیباییهاى معنوى است که با توجه به وضع نیکان و بدکاران در عالم برزخ ، آثار مفیدى در حیات انسان دارد ، و مایه اى براى ظهور تقوا و پاکى در ظاهر و باطن است .