تيمم معنوى

چون آب براى غسل و وضو يافت نشد و يا آب براى بدن ضرر داشت به حكم قرآن براى تحقق طهارت جهت عبادت بايد روى به خاك آورد . ابتدا بايد به خاك به ديده عبرت نظر كرد ؛ خاك ، منبع انواع بركات براى موجودات زنده است ؛ تو هم از خاك درس بگير ، براى تمام مردم منبع خير و بركت باش ، خاك بستر شكفته شدن گل ها و صحنه به وجود آمدن مرغزارها و مراكز با صفا و با طراوت است ، تو نيز ميدان شكفته شدن ديگران باش ، بگذار خلق خدا در جنب تو از غصه درآيند ، از رنج راحت شوند ، از بلا نجات پيدا كنند و گره از كار بسته آنان باز شود و چهره آنان چون گل در جنب تو بشكفد .
خاك با اين همه قدر و قيمت خيلى سهل و آسان در اختيار مردم است ، تو هم مانند خاك سهل و آسان در اختيار مردم باش . خاك با همه ارزشى كه دارد زير پاى تمام موجودات قرار گرفته و اين از كمال تواضع اوست كه تكوينا دارا است ، تو نيز مانند خاك ، خاكى باش و با داشتن انواع شؤونات مادى و معنوى در كمال تواضع و فروتنى با مردم زندگى كن .
به قول سعدى :
•به طاعت بنه چهره بر آستان
 اگر بنده اى سر بر اين در بنه
 به درگاه فرمانده ذوالجلال
 چوطاعت كنى لبس شاهى مپوش
 كه پروردگارا توانگر تويى
نه كشور گشايم نه فرمان دهم
 دعا كن به شب چون گدايان به سوز
 و گر مى كنى پادشاهى به روز
•كه اين است سجاده راستان
كلاه خداوندى از سر بنه
چو درويش پيش توانگر بنال
چو درويش مخلص برآور خروش
 توانا و درويش پرور تويى
يكى از گدايان اين درگهم
 و گر مى كنى پادشاهى به روز
چون به ديده عبرت و پندگيرى بر خاك نظر كردى ، نيت كن و پس از نيت پاك و خالص دو دست خود بر خاك بزن سپس تمام پيشانى را با خاك مسح كن ، آن گاه روى دو دستت را ، در اين حال است كه به طهارت ظاهر آراسته شده اى ولى هنوز لياقت حضرت او را ندارى ؛ زيرا عمده برنامه در طهارت باطن است .
فيلسوف بزرگ ، مرحوم حاج ملا هادى سبزوارى در جلد دوّم « اسرار الحكم » در باب وضو و غسل و تيمم مى فرمايد : چنان كه با احداث ظاهره نتوان داخل در نماز شد ، هم چنين با آلايش باطنه نتوان ادعاى محبت ، بلكه طالبيت حق كرد .
•غسل در اشك زدم كه اهل طريقت گويند
پاك شو اوّل و پس ديده بر آن پاك انداز
مراتب طهارت بالجمله طهارت را چهار مرتبه است :
اول : تطهير ظاهر از احداث و اخباث .
دوم : تطهير جوارح و اندام ها از جرايم و ذنوب چون دست اندازى هاى بيجا و كج روشى اندام ها به خلاف شرع مطهر .
سوم : تطهير قلب از اخلاق رذيله و خوى هاى بد .
چهارم : تطهير لطيفه سريه از تعلق به ماسوى اللّه تعالى .
و اين طهارت انبيا و صديقين از اوليا است و به هر مرتبه عاليه از اين مراتب رسيده نمى شود مگر به طى مرتبه سافله پيش از آن .
پس نمى رسد به طهارت لطيفه سريه از ما سوى اللّه و تنوير آن به معرفة اللّه مادامى كه فارغ نشود مطهر از تطهير قلب از اخلاق رذيله و تزيين آن به اخلاق حميده .
و هم چنين نمى رسد به طهارت قلبيه مادامى كه فارغ نشود از طهارت جوارح از مثالب و تبعات و تنظيف آن ها به مناقب و طاعات پس امر تطهير خطير است نه همين به تطهير ظاهر تيسير است .