در وجود آدمى دو نيروى متضاد فرمانرواست . نخست نيرويى كه اعمال نيك و شايسته را در نظر آدمى جلوه مى دهد و عارفان بر اساس اصول الهى آن را عقل نام نهاده اند و ديگر نيرويى كه از آن تعبير به نفس و هواهاى آن شده كه در برابر آن نيروى ايزدى است و اين نيرو راهبرنده به شهوات و بدى ها است و در حقيقت نيروى شيطانى و اهريمنى به شمار مى رود .
نفس ، تمايلات حيوانى را در وجود آدمى مى آرايد و آن گونه كه كودكان را با شيرينى مى فريبند ، انسان را به راه نادرست مى كشاند كه پايان آن جز تلخى و رنج نخواهد بود !!
مهم ترين اصل در مبارزه با نفس شناختن نيروهاى گوناگون آن است و گرنه هر لحظه اين امكان وجود دارد كه يكى از جنبه هاى اهريمنى نفس ، خود را در چشم انسان بيارايد و نيكو جلوه دهد و آن وقت گمراهى انسان قطعى است . سلطان ولد ، نيروهاى ظاهرى و باطنى نفس را به ديو سياه و سپيد تشبيه كرده است .
او مى گويد : ديوان سپيد و سياه در نفوس مردمند ، حال هاى بد مثل ، زنا و قتل و حرام خوردن و غير آن ديوان سياهند و آن را همه كس مى بينند و مى دانند و حال هاى نيك مثل ترك دنيا كردن و به طاعت و عبادت و خير مشغول شدن از روى ظاهر به غرض آن كه خلق قبول كنند ديوان سپيدند ، آن را هركس نتواند ديدن و دانستن مگر كه اوليا كه ايشان را دائم نظر در باطن است و تمامت ديوان سياه و سپيد را در خود ديده اند و كشته اند و در همه هم مى بينند و مى دانند .
شهوات لذايذ خارج از حدود و مقررات الهى است كه در امروز گرچه ظاهر شيرين و خوش مزه اى دارد ، ولى فردا كه باطنش آشكار شد ، به صورت رنج ابدى و عذاب هميشگى گريبان انسان را خواهد گرفت !
در حديث نبوى آمده : حُفَّتِ الْجَنَّةُ بِالْمَكارِهِ وَحُفَّتِ النّارُ بِالشَّهَواتِ.
بهشت ، در گرو تحمل سختى هاست و جهنم با شهوات پر مى شود . در تقرير اين حديث در « رباب نامه » آمده : هرچه تو را آن رنج و تلخ و ناخوش مى نمايد هم چون خارستان ، آن راه بهشت است و هرچه تو را شيرين و گوارنده و خوش مى نمايد ، مثل خوردن و شهوت راندن و عيش و عشرت كردن ، هم چون گلشن و سبزه زار ، آن راه دوزخ است . پس هركه راه رنج را گزيد ، به گنج جنت رسيد و هركه راحت را اختيار كرد در محنت ابد افتاد و به نار دوزخ پيوست !
منبع : برگرفته از کتاب عرفان اسلامی استاد حسین انصاریان