نواب خاصه در غیبت صغری

نویسنده:رسول جعفریان

چکیده :

پس از رحلت امام عسكری - علیه السلام - به سال 260، بلافاصله غیبت صغرا شروع شد و تا رحلت آخرین نایب امام زمان - علیه السلام - در سال 329 ادامه داشت. پس از آن غیبت كبری آغاز گردید.

متن مقاله :

در دوره غیبت صغرا، امام زمان - عجل الله تعالی فرجه الشریف - از طریق چهار نفر نایبان خاص خودش با شیعیان در رابطه بود و امور آنان را حل و فصل می‌كرد. این امور، افزون بر مسائل مالی، شامل مسائل عقیدتی و فقهی نیز می‌شد. رابطین میان آن حضرت و شیعیان چهار نفر از اصحاب با سابقه و مورد اعتماد امامان پیشین بودند كه یكی پس از دیگری این وظیفه خطیر را بر عهده داشته و به عنوان نواب خاص آن حضرت معروفند. این افراد از طرف امام - علیه السلام - با وكلای او در دورترین نقاط بلاد اسلامی در تماس بوده و نامه‌ها و خواسته‌های شیعیان را به محضر مقدس ایشان می‌رساندند و در جواب، توقیعاتی از طرف آن حضرت صادر می‌شد.

نكته قابل توجه آن كه در این دوره نه تنها شخص حضرت بقیه الله - عجل الله تعالی فرجه الشریف - از دیده‌ها پنهان بود، بلكه سفرای او نیز به طور ناشناخته و بدون آن كه جلب توجه كنند عمل می‌كردند. افزون بر آن، دوری شیعیان امامی از برنامه‌های انقلابی و براندازی، سبب شد تا با تهدیدهای كمتری مواجه شده و بتوانند به اوضاع خویش سروسامانی بدهند. نتیجه این موضعگیری آن بود كه شیعیان امامی در مركز خلافت عباسی، حضور قاطع خویش را حفظ نمودند و به عنوان یك اقلیت رسمی و شناخته شده، خود را بر حكومت عباسی و سنیان افراطی ذی نفوذ در بغداد، تحمیل كردند. در این زمان، مركزیت شیعه در بغداد، با نظارت خود بر شیعیان دیگر بلاد، زندگی مذهبی آنها را نیز تحت سازمان و تشكیلات خود درآورد. سیاستهای خاصی كه در آن دوره، از سوی شیعیان به كار گرفته شد و از پشتیبانی امامان معصوم - علیهم السلام - نیز برخوردار بود، نفوذ برخی از بزرگان شیعه در دستگاه خلافت عباسی و حتی تصدی مقام وزارت آنها بود.[1] 

در اینجا شرحی كوتاه از نواب خاص امام زمان - عجل الله تعالی فرجه الشریف - و نیز اقداماتی كه به دستور آن حضرت و به وسیله آنان صورت می‌گرفت ارائه می‌دهیم:

1. عثمان بن سعید عَمری سمان 

او اولین نایب خاص حضرت بقیه الله - عجل الله تعالی فرجه الشریف - بود. سمان یعنی روغن فروش. اختیار این شغل، به منظور پوشش برای فعالیت‌های مذهبی و سیاسی وی بود؛ زیرا اموالی، كه برای رسانیدن آن به امام، به وی داده می‌شد، در ظرف روغن می‌نهاد و نزد آن حضرت می‌برد.[2] پیش از آن هم برخی از وكلای امامان، این سیاست را به كار گرفتند؛ چنانكه محمد قطان وجوهات را در پوشش پارچه فروش به آن حضرت می‌رسانید.[3] 

عثمان بن سعید از قبیله اسد و از وكلای حضرت عسكری - علیه السلام - محسوب می‌شد. پیش از آن نیز از افراد مورد اعتماد امام هادی - علیه السلام - بود؛ چنانكه آن حضرت او را به عنوان فردی موثق و معتمد به اصحاب خود معرفی فرموده بود.[4] هنگامی كه جمعی از شیعیان یمن خدمت امام عسكری - علیه السلام - مشرف شده بودند، آنحضرت به عثمان بن سعید، به عنوان وكیل خود، مأموریت داد تا اموالی را كه برای ایشان آورده بودند تحویل بگیرد.[5] همو بود كه تغسیل و تكفین حضرت امام عسكری - علیه السلام - را به عهده گرفت و جسد پاك آن، حضرت را در قبر نهاد[6]

2. ابوجعفر محمد بن عثمان بن سعید عَمری 

دومین نایب خاص حضرت مهدی - علیه السلام - محمدبن عثمان بود كه پس از درگذشت پدرش، حضرت ضمن توقیعی به وی تسلیت گفت و پس از دعای خیر در حقش، امور را به او واگذار كردند.[7] او نیز همانند پدرش از نزدیكان و افراد مورد اعتماد امام عسكری - علیه السلام - بود؛ چنانكه ضمن روایتی از آن حضرت چنین آمده: 

العمری وابنه ثقتان، فما أد ّیا الیك فعنّی یؤد ّیان و ما قالا لك فعنّی یقولان، فاسمع لهما وأطعهما فإنّهما ثقتان المأمونان.[8] عمری و پسرش هر دو ثقه و مورد اعتمادند. هر چه رسانند از طرف من می‌رسانند و هر چه گویند از من است. به حرف آنان گوش بده و از آنان پیروی كن كه آنان ثقه و امین منند. 

علی رغم مخالفتهایی كه از ناحیه برخی غالیان با وی صورت گرفت، بیشتر شیعیان پیروی از او را گردن نهاده و هرگز در عدالت وی تردیدی به خود راه ندادند.[9] او تا سال 305 هجری در قید حیات بود و رابط امام - علیه السلام - با شیعیان محسوب شده و كنترل و هدایت وكلای آن حضرت در بلاد اسلامی را بر عهده داشت. در طول مأموریت او توقیعاتی ناظر بر تأیید سفارت وی از ناحیه مقدسه صادر گردید.[10] به نوشته شیخ طوسی، او تألیفاتی در حدیث نیز داشته كه به دست حسین بن روح و سپس ابوالحسن سَمَری رسیده است.[11]

3. ابوالقاسم حسین بن روح 

سومین نایب خاص حضرت بقیه الله - علیه السلام - حسین بن روح بود كه از معتمدان ابوجعفر عمری و از نزدیكان وی در بغداد به شمار می‌رفت.[12] ابوجعفر با ارجاع مراجعین به حسین بن روح، زمینه جانشینی وی را فراهم آورد و در واپسین روزهای حیات، به دستور حضرت ولی عصر - علیه السلام - او را به عنوان جانشین خود معرفی كرد؛ پس از آن شیعیان برای تحویل اموال به وی رجوع می‌كردند.[13] اقبال در «خاندان نوبختی» اخبار مفصلی درباره حسین بن روح آورده و او را از طرف مادر منتسب به خاندان نوبختی دانسته است. این بدان دلیل است كه وی را قمی نیز خوانده‌اند.[14] وی از اصحاب امام عسكری - علیه السلام - بوده و با حضور جمعی از بزرگان شیعه در بغداد مانند ابوعلی بن همام، ابوعبدالله بن محمد الكاتب، ابوعبدالله الباقطانی، ابوسهل اسماعیل بن علی نوبختی، ابو عبدالله بن الوجناء وعده‌ای دیگر به جانشینی ابوجعفر عمری معرفی شده است.[15] ام كلثوم دختر ابوجعفر، ضمن روایتی نقش برجسته حسین بن روح در زمان پدرش ابوجعفر و موقعیت بلند او را در میان شیعیان به تفصیل توضیح داده است.[16] وی همچنین در دورانی كه آل فرات متصدی مقام وزارت مقتدر عباسی و از هواداران شیعیان بودند، در دستگاه خلافت نفوذ كرد، اما با روی كار آمدن حامد بن عباس كه از مخالفان شیعه حمایت می‌كرد، مشكلاتی برای حسین بن روح به وجود آمد. از سال 311 كه حامد بن عباس روی كار آمد تا سال 317 كه حسین بن روح از زندان رها شد، گزارش دقیقی از زندگی او در دست نیست. فقط می‌دانیم كه وی از سال 312 تا 317 در زندان به سر می‌برده است.[17] پس از آن تا شعبان سال 326 ـ كه در گذشت ـ از موقعیت والایی در بغداد برخوردار بود و به دلیل نفوذ آل نوبخت در دستگاه حكومتی، كسی مزاحم وی نمی‌شد. اقبال می‌نویسد: ابوالقاسم حسین بن روح به تصدیق مخالف و موافق از فهمیده‌ترین و عاقلترین مردم روزگار بوده است.[18]

4. ابوالحسن علی بن محمد سمری 

او چهارمین و آخرین نایب امام زمان - عجل الله تعالی فرجه الشریف - است كه به دستور آن حضرت و توسط حسین بن روح به جانشینی وی منصوب شد و تا سال 329 مجموعا در حدود سه سال نیابت خاص آن حضرت را بر عهده داشت. ابوالحسن در اصل اهل یكی از روستاهای اطراف بصره بود. بنا به نقل برخی از مورخان، بسیاری از اعضای خاندان او همچون حسن و محمد فرزندان اسماعیل بن صالح و علی بن زیاد در بصره املاك زیادی داشتند. آنها نیمی از درآمد این املاك را وقف امام عسكری - علیه السلام - كرده بودند كه آن حضرت همه ساله درآمد آن را دریافت و با ایشان مكاتبه می‌كردند.[19] در واقع مهمترین تحولی كه در دوره سمری رخ داد، توقیعی از حضرت بقیه الله - علیه السلام - حاوی پیش گویی درباره مرگ قریب الوقوع این نایب بود كه چند روز پیش از درگذشت وی مطرح شد. متن این توقیع، آغاز غیبت كبری را وعده می‌داد. اینك متن توقیع: 

بسم الله الرحمن الرحیم، یا علی بن محمد السمری! أعظم الله أجر إخوانك فیك، فإنك میت ما بینك و بین ستّه أیام، فاجمع أمرك ولا توص إلی أحد فیقوم مقامك بعد وفاتك فقد وقعت الغیبه التامه فلا ظهور إلا بعد إذن الله ـ تعالی ذكره ـ و ذلك بعد طول الأمد و قسوه القلوب و امتلاء الارض جوراً وسیأتی لشیعتی من ید ّعی المشاهده، ألا فمن ادعی المشاهده قبل خروج السفیانی والصیحه فهو كذاب مفتری ولا حول ولا قوه إلّا بالله العلی ّ العظیم.[20] 

خداوند به برادرانت در فقدان تو پاداش بزرگ عطا فرماید. تو تا شش روز دیگر رحلت خواهی كرد؛ كارهایت را جمع و جور كن و به هیچ كس به عنوان جانشین خود وصیت نكن. اكنون زمان غیبت كبری فرا رسیده و ظهور من تنها با اجازه خداوند خواهد بود و آن پس از مدتی طولانی و زمانی خواهد بود كه دلهای مردم در نهایت قساوت و روی زمین پر از بیداد و ستم باشد. كسانی پیش شیعیان ما مدعی ارتباط و دیدار با من خواهند شد. هر كس پیش از خروج سفیانی و صیحه آسمانی ـ كه از علائم ظهور است ـ چنین ادعایی كند دروغگویی بیش نخواهد بود. این توقیع اصول كلی دوره جدید را خاطر نشان كرد و در كنار سایر توقیعات و احادیثی كه پیش از آن از ائمه شیعه - علیه السلام - صادرشده بود، راه نوینی را برای شیعیان ترسیم كرد. 

--------------------------------

[1] . رك: خاندان نوبختی، ص 96ـ 97. 

[2] . الغیبه، طوسی، ص 214. 

[3] . بحارالانوار، ج 51، ص 397. 

[4] . همان، ص 215. 

[5] . همان، ص 216. 

[6] . همان. 

[7] . الغیبه، طوسی، ص 219. 

[8] . همان. 

[9] . همان، ص 221. 

[10] . همان، ص 220. 

[11] . همان، ص 221، و شرح حال او را ببینید در تنقیح المقال، ج 3، ص 149. 

[12] . الغیبه، طوسی، ص 223. 

[13] . همان، صص 224ـ 226. 

[14] . خاندان نوبختی، صص 213ـ 214. 

[15] . الغیبه، طوسی، صص 226ـ 227. 

[16] . همان، ص 227. 

[17] . نك: خاندان نوبختی، صص 217ـ 218. 

[18] . همان، ص 221. 

[19] . اثبات الوصیه، صص 246ـ 247، به نقل از تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ص 210. 

[20] . الغیبه، طوسی، ص 243.