علم در روايات‏

نوشته: استاد حسین انصاریان

عَنِ الصّادِقِ عليه السلام: إِنَّ رَسُولَ اللّه صلى الله عليه و آله قالَ: أَعْلَمُ النّاسِ مَنْ جَمَعَ عِلْمَ النّاسِ إِلى عِلْمِهِ، وَأَكْثَرُ النّاسِ قِيمةً أَكْثَرُهُمْ عِلْماً، وَأَقَلَّ النّاسِ قيمَةً أَقَلُّهُمْ عِلْماً «1».

امام صادق عليه السلام مى فرمايد: پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: داناترين مردم كسى است كه دانستنيهاى مردم را به خود اضافه كرده باشد و بالاترين قيمت و ارزش از كسى است كه از همه عالم تر باشد و كسى كه كمتر مى داند ارزش كمترى دارد.

فى خُطْبَةٍ خَطَبَها أَمِيرُالمُؤْمِنينَ عليه السلام بَعْدَ فَوْتِ النَّبىِّ صلى الله عليه و آله: وَلا كَنْزَ أَنْفَعُ مِنَ الْعِلْمِ «2».

على عليه السلام پس از درگذشت رسول خدا صلى الله عليه و آله در يكى از خطابه هايش فرمود:

گنجى پر منفعت تر از دانش نيست.

قالَ أَميرُالْمُؤْمِنينَ عَلِىُّ بنُ أبى طالبٍ عليه السلام: تَعَلَّمُوا الْعِلْمَ فَانَّ تَعَلُّمَهُ حَسَنَةٌ، وَمُدارَ سَتَهُ تَسْبيحٌ، وَالْبَحْثُ عَنْهُ جِهادٌ، وَتَعْليمُهُ لِمَنْ لا يَعْلَمُهُ صَدَقَةٌ، وَهُوَ أَنيسٌ فى الْوَحْشَةِ، وَصاحِبٌ فى الْوَحْدَةِ، وَسَلاحٌ عَلَى الأَعْداءِ، وَزَيْنُ الأَخِلّاءِ، يَرْفَعُ اللّهُ بِهِ قوماً يَجْعَلُهُمْ فى الخَيْرِ أَئِمَّةً يَقْتَدى بِهِمْ، تَرْمَقُ أَعْمالُهُمْ، وَتُقْتَبَسُ آثارُهُمْ تَرْغَبُ الْمَلائِكَةُ فى خُلَّتِهِمْ، تَمْسَحُونَهُمْ بِأَجْنِحَتِهِمْ فى صَلاتِهِمْ لِأَنَّ الْعِلْمَ

______________________________
(1)- بحار الأنوار: 1/ 163، باب 1، حديث 1؛ الأمالى، شيخ صدوق: 20، المجلس السادس، حديث 4.

(2)- بحار الأنوار: 1/ 165، باب 1، حديث 3؛ الأمالى، شيخ صدوق: 320، المجلس الثانى والخمسون حديث 8.

حَياةُ القُلُوبِ وَنُورُ الأَبْصارِ مِنَ العَمى ، وَقُوَّةُ الأَبْدانِ مِنَ الضَّعْفِ، وَيُنَزِّلُ اللّهُ حامِلَهُ مَنازِلَ الأَبْرارِ، وَتَمْنَحُهُ مُجالِسَةَ الأَخْيارِ فى الدُّنْيا وَالْآخِرَةِ، بِالْعِلْمِ يُطاعُ اللّهُ وَيُعْبَدُ، وَبِالْعِلْمِ يُعْرَفُ اللّهُ وَيُوَحِّدُ، وَبِالْعِلْمِ تُوصَلُ الأَرْحامُ وَبِهِ يُعْرَفُ الْحَلالُ وَالْحَرامُ، وَالْعِلْمُ أَمامُ الْعَقْلِ، وَالْعَقْلُ تابِعُهُ، يُلْهِمُهُ اللّهُ السُّعَداءَ وَيُحَرِّمُهُ الأَشْقِياءَ «1».

امير مؤمنان على بن ابى طالب عليه السلام مى فرمايد: دانش را فرا گيريد؛ زيرا ياد گرفتن مسائل لازم، نيكى است، تحقيق وكاوش در علم تسبيح و بحث وگفتگوى از آن جهاد است. ياد دادن به كسى كه نمى داند صدقه در راه خداست، دانش انيس انسان، به هنگام وحشت و رفيق آدمى به وقت تنهايى است. علم اسلحه انسان عليه دشمنان و زينت دوستان است.

خدا به وسيله دانش، گروهى را به مقامات عالى رسانده و آنان را در برنامه هاى خير، پيشواى ديگران قرار مى دهد. اعمال دانشمندان مورد نظر ديگران است و آثار آگاهان قابل پيروى است. ملائكه در دوستى با دانشمندان راغبند و وقتى عالمان به نماز مى ايستند، ملائكه بال و پر خود را به بدن آنان مى كشند؛ زيرا دانش حيات دل هاست. براى اجراى دستورهاى حق علم، مايه روشنى ديدگان دل از كورى است و قدرت بدنها از ضعف و ناتوانى در عمل است. خدا دانشمندان را در جايگاه ابرار و نيكان بندگانش قرار مى دهد و در دنيا و آخرت همنشينى با خوبان را به آنان عطا مى نمايد. آرى، در سايه دانش، خدا اطاعت و عبادت مى شود و از بركت علم خداى بزرگ شناخته شده و انسان به توحيد واقعى مى رسد. از منافع علم صله رحم است و به واسط آن

______________________________
(1)- بحار الأنوار: 1/ 166، باب 1، حديث 7؛ تحف العقول: 28، ذكره صلى الله عليه و آله العلم والعقل والجهل.

آدمى حلال و حرام خدا را خواهد شناخت. دانش، رهبر عقل است و خرد در تصحيح برنامه هايش تابع علم است. اين علم تنها نصيب اهل سعادت است و مردم شقى از آن بهره اى ندارند.

اين روايت يكى از بهترين روايات باب علم است. در اين روايت نشان داده شده است كه درجات روحى وعملى انسان بستگى به علم دارد. شريف ترين علوم علم به اللّه، علم به آخرت، علم به حلال و حرام است. علمى كه آدمى را با ويژگى هاى هستى آشنا مى كند و چون نردبان ترقى انسان به سوى كمالات واقعى است.

عَنْ رَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله قالَ: أَفْضَلُ الْعِبادَةِ الفِقْهُ وَأَفْضلُ الدِّينِ الوَرَعُ «1».

از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل شده است كه فرمود: بهترين عبادت فهم و برترين دين پاكدامنى است.

عَنْ أَبى جَعْفَرٍ عليه السلام قالَ: ما مِنْ عَبْدٍ يَغْدُو فى طَلَبِ الْعِلْمِ وَيَرُوحُ إِلّا خاضَ الرَّحْمَةُ خَوْضاً «2».

بنده اى شب و روز در به دست آوردن دانش حركت نمى كند، مگر اين كه در رحمت الهى خود را غرق مى كند.

قالَ النَّبِىُّ صلى الله عليه و آله: فَقيهٌ واحِدٌ أَشَدُّ عَلى إِبْلِيسَ مِنْ أَلْفِ عابِدٍ «3».

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: يك نفر داناى به اسلام، وجودش براى ابليس از هزار عابد سنگين تر است.

______________________________
(1)- بحار الأنوار: 1/ 167، باب 1، حديث 11؛ وسائل الشيعة: 20/ 358، باب 31- وجوب العفة والورع، حديث 25826.

(2)- بحار الأنوار: 1/ 174، باب 1، حديث 39؛ ثواب الاعمال: 131، ثواب طالب العلم.

(3)- الأمالى، شيخ طوسى: 366، المجلس الثالث عشر، حديث 774- 25؛ الاحتجاج: 1/ 17، فصل، فى ذكر طرف مما امر اللّه.

قالَ النَّبىُّ صلى الله عليه و آله: مَنْ يُرِدِ اللّهُ بِهِ خَيْراً يُفَقِّهْهُ فى الدّينِ «1».

نبىّ مكرّم اسلام صلى الله عليه و آله فرمود: خداوند براى كسى كه خير بخواهد او را داناى در دين مى كند.

وقالَ صلى الله عليه و آله: مَنْ لَمْ يَصْبِرْ عَلى ذُلِّ التَعلُّمِ ساعَةً بَقِىَ فى ذُلِّ الْجَهْلِ أَبَداً «2».

پيامبر بزرگ اسلام صلى الله عليه و آله فرمود: كسى كه يك ساعت سختى يادگيرى را تحمّل نكند، براى هميشه در بدبختى جهل بماند.

قالَ أَميرُالْمُؤْمِنينَ عليه السلام: الشاخِصُ فى طَلَبِ الْعِلْمِ كَالْمُجاهِدِ فى سَبيلِ اللّهِ، إِنَّ طَلَبَ الْعِلْمِ فَريضَةٌ عَلى كُلِّ مُسْلِمٍ وَكَمْ مِنْ مُؤمِنٍ يَخْرُجُ مِنْ مَنْزِلِهِ فى طَلَبِ الْعِلْمِ فَلا يَرْجِعُ إِلّا مَغْفُوراً «3».

كسى كه براى فراگيرى دانش عزيمت كند، همانند مجاهد در راه خداست. به دست آوردن دانش بر هر مسلمانى واجب است، چه بسيار مؤمنى كه براى يادگيرى دانش از خانه درآيد، برنگردد مگر اين كه مورد بخشش حق قرار گيرد.

وَقالَ عليه السلام: لا عِلْمَ كَالتَفَكُّرِ وَلا شَرَفَ كَالْعِلْمِ «4».

و نيز آن حضرت فرمود: دانشى به مانند انديشه در امور نيست و شرفى براى انسان بالاتر از علم نيست.

______________________________
(1)- عوالى اللآلى: 1/ 81، الفصل الخامس، حديث 1؛ دعائم الاسلام: 1/ 81، ذكر امر غائب فى العلم.

(2)- بحار الأنوار: 1/ 177، حديث 50.

(3)- بحار الأنوار: 1/ 179، باب 1، حديث 62؛ روضة الواعظين: 1/ 10، باب الكلام فى ماهية العلوم.

(4)- نهج البلاغة: حكمت 113؛ بحار الأنوار: 1/ 179، باب 1، حديث 63.

قالَ أَميرُالْمُؤْمِنينَ عليه السلام: يا مُؤْمِنُ إِنَّ هذَا الْعِلْمِ وَالأَدَبِ ثَمَنُ نَفْسِكَ، فَاجْتَهِدْ فى تَعَلُّمِهَا فَما يَزيدُ مِنْ عِلْمِكَ وَأَدَبِكَ يَزيدُ فى ثَمَنِكَ وَقَدْرِكَ، فَإِنَّ بِالْعِلْمِ تَهْتَدى إِلى رَبِّكَ وَبِالْأَدَبِ تَحْسُنُ خِدْمَةَ رَبِّكَ وَبِأَدَبِ الْخِدْمَةِ يَسْتَوْجِبُ الْعَبْدُ وِلايَتَهُ وَقُرْبَهُ، فَأَقْبَلِ النَّصيحَةَ كَىْ تَنْجُوَ مِنَ الْعَذابِ «1».

اميرمؤمنان عليه السلام فرمود: اى مؤمن! اين دانش و ادب قيمت وجود توست، هر اندازه به دانش و ادبت اضافه شود، به قيمت و ارزشت اضافه مى گردد. به كمك علم، به پروردگارت راه مى يابى و به ادب نيكو خدمت حق را به جاى آورى و به ادب در خدمت، عبد لايق ولايت و قرب حق مى گردد. پس اين نصيحت را بپذير تا از عذاب الهى برهى.

عَنْ أَبى عَبْدِاللّهِ عَنْ آبائِهِ عليهم السلام قالَ: قالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله: طالِبُ الْعِلْمِ بَيْنَ الجُهّالِ كَالْحَىِّ بَيْنَ الأَمْواتِ «2».

امام صادق عليه السلام از پدرانش عليهم السلام از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل مى كند: خواهنده علم، بين مردم نادان، همانند زنده در ميان مردگان است.

قالَ أَميرُالْمُؤْمِنينَ عليه السلام: إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِالْأَنْبِياءِ أَعْلَمُهُمْ بِما جاؤُوا بِهِ ثُمَّ تَلا عليه السلام:

[انَّ اوْلَى النّاسِ بِابْراهيمَ لَلَّذينَ اتَّبَعُوهُ وَهَذَا النَّبِىُّ وَالَّذينَ آَمَنُوا]

، ثُمَّ قالَ:

إِنَّ وَلِىَّ مُحَمَّدٍ مَنْ أَطاعَ اللّهَ وَإِنْ بَعُدَتْ لُحْمَتُهُ، وانَّ عَدُوَّ مُحَمَّدٍ مَنْ عَصَى اللّهَ وَإِنْ قَرُبَتْ قَرابَتُهُ «3».

امام على عليه السلام مى فرمايد: نزديك ترين مردم به انبيا آگاه ترين آنان به فرامين

______________________________
(1)- روضة الواعظين: 1/ 11، باب الكلام فى ماهية العلم؛ مشكاة الأنوار: 135، الفصل الثامن فى العلم.

(2)- الأمالى، شيخ طوسى: 577، مجلس الرابع والعشر، حديث 1191- 5.

(3)- نهج البلاغة: حكمت 96.

و قوانين و برنامه هاى آنها است. سپس اين آيه را تلاوت كرد: [نزديك ترين مردم به ابراهيم، تابعين او هستند و اين پيامبر و مردم مؤمن اند كه به خاطر شناخت و عمل، نزديك ترين مردم به ابراهيم اند] سپس فرمود: دوست محمّد صلى الله عليه و آله كسى است كه خدا را اطاعت كند گرچه هيچ گونه خويشاوندى با پيامبر نداشته باشد و دشمن پيامبر كسى است كه از برنامه هاى خدا سرپيچى كند گرچه با پيامبر خويشاوند باشد.

قالَ رَسُولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله: مَنْ طَلَبَ الْعِلْمَ فَهُوَ كَالصَّائِمِ نَهارَهُ الْقائِمَ لَيْلَهُ وَإِنَّ باباً مِنَ الْعِلْمِ يَتَعَلَّمَهُ الرَّجُلُ خَيْرٌ لَهُ مِنْ أَنْ يَكُونَ لَهُ أَبُو قُبَيْسُ ذَهَباً فَأَنْفَقَهُ فى سَبيلِ اللّهِ «1».

پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله فرمود: آن كس كه طالب علم است مانند كسى است كه روزش به روزه و شبش به عبادت بگذرد، فراگيرى يك رشته علم براى انسان بهتر است از اين كه به اندازه كوه «ابو قبيس» در راه خدا طلا انفاق كند.

فَقَالَ صلى الله عليه و آله: مَنْ جاءَهُ الْمَوْتُ وَهُوَ يَطْلُبُ الْعِلْمَ لِيُحْيِىَ بِهِ الْإسْلامَ كانَ بَيْنَهُ وَبَيْنَ الأَنْبِياءِ دَرَجَةٌ واحِدَةٌ فى الْجَنَّةِ «2».

و نيز آن حضرت فرمود: اگر در حال اندوختن دانش مرگ كسى برسد، دانشى كه براى زنده كردن اسلام فرا مى گرفت، بين او و بين انبيا در بهشت يك درجه تفاوت است.

دقّت در آيات و روايات باب علم نشان مى دهد كه منظور از علم در درجه اوّل «علم دين» است؛ چنانچه در بعضى از آيات و روايات به طور صريح به آن اشاره

______________________________
(1)- بحار الأنوار: 1/ 184.

(2)- بحار الأنوار: 1/ 184.

شده و اين علم است كه انسان را در درجه عارفان، عاملان، متّقيان، خاشعان و خائفان قرار مى دهد و با توجّه به اين علم است كه انسان علاوه بر آگاهى به حلال و حرام و قوانين و مقررات الهى، حضرت حق را شناخته، به عظمت و بزرگى او پى مى برد و نيز خود را شناخته و كوچكى اش را در برابر بزرگى حق مى يابد و براى جبران كوچكى اش كه سخت او را به وحشت مى اندازد، اقدام به بهترين عبادت براى رسيدن به مقام قرب كرده، تا در آن مقام به جبران نقص و نيازمندى و ذلّت و حقارت خويش نايل آيد.

هم چنين به سبب اين علم، به عاقبت اعمال نيك آگاه شده و در پى انجام هر كار نيكى برمى آيد و از نتايج اعمال بد مطلع شده و از هر گونه بدى اجتناب كرده، يا براى جبران بدى هاى گذشته اش به توبه آراسته مى گردد. چنين شخصى كه به اين علم مى رسد از خوف گناه و نتيجه اش هميشه نگران و اشك ريزان است و براى ترس از كوچكى اش در برابر خداوند دچار خشيت شده و متوسّل به عبادت و جهاد و هر كوششى در راه خدا مى گردد. او از اين راه وجودش همانند وجود انبيا منبع خير و بركت مى شود. و به همين خاطر است كه حضرت صادق عليه السلام هرگونه خوف مثبتى را نتيجه اين علم دانسته و مى فرمايد: فَالْخَوْفُ فَرْعُ الْعِلْمِ.

 [وَالرَّجاءُ فَرْعُ الْيَقينِ ]

 منابع : کتاب عرفان اسلامی جلد یک