حقيقت شب و روز

منابع مقاله:

کتاب : تفسير و شرح صحيفه سجاديه جلد چهارم

نوشته: حضرت آیت الله حسین انصاریان

خلقت شب و روز

پديده شب و روز و منافعى كه هر كدام براى حيات موجودات دارد، در حقيقت محصول و معلولى از وضع زمين و خورشيد و رابطه ميان آن دو موجود كيهانى است.

شب و روز در قرآن

در اين قسمت لازم است به برخى از آيات قرآن مجيد در رابطه با شب و روز و اين كه اين دو پديده از آيات حضرت حق است اشاره شود:

إنَّ فى خَلْقِ السَّماواتِ وَ الاْرْضِ وَاخْتِلافِ اللَّيْلِ وَالنَّهارِ وَالْفُلْكِ الَّتى تَجْرى فِى الْبَحْرِ بِما يَنْفَعُ النّاسَ وَ ما أنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ ماءٍ فَأحْيا بِهِ الأْرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ بَثَّ فيها مِنْ كُلِّ دابَّةٍ وَ تَصْريفِ الرِّياحِ وَ السَّحابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّماءِ وَ الأْرْضِ لآَياتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ» «1»

بى ترديد در آفرينش آسمان ها و زمين و رفت و آمد شب و روز و كشتى هايى كه در درياها [با جابجا كردن مسافر و كالا] به سود مردم روانند و بارانى كه خدا از آسمان نازل كرده و به وسيله آن زمين را پس از مردگى اش زنده ساخته و در آن از هر نوع جنبنده اى پراكنده كرده و گرداندن بادها و ابرِ مسخّر ميان آسمان و زمين، نشانه هايى است [از توحيد، ربوبيّت و قدرت خدا] براى گروهى كه مى انديشند.

راستى، آيا پديده شب و روز كه نتيجه گردش زمين در هر بيست و چهار ساعت به دور خود و خورشيد بر سطح زمين است، به وقتى كه قسمتى از آن در حين گردش رو به روى اين كره آتشين است، نشانه وجودى حكيم و قوى و قادر و عليم نيست؟!

آيا عقل در اين معركه جز به حضرت ربّ العزّه و وجود مقدّسى كه آفريننده اين پديده هاست توجه مى كند؟

اگر عقل به هنگام تماشاى اين واقعيت ها كه سراسر باعث بهت و حيرت و تعجب و اعجاب است به غير حق رو مى كند، بگوييد آن غير، كيست؟

(سعدى شيرازى)

إنَّ فى خَلْقِ السَّماواتِ وَ الأْرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ لآَياتٍ لُاولِى الأْلْبابِ» «2»

يقيناً در آفرينش آسمان ها و زمين، و آمد و رفت شب و روز، نشانه هايى [بر توحيد، ربوبيّت و قدرت خدا] براى خردمندان است.

خردمندان و اهل انصاف و وجدان و آنان كه از فطرت مستقيم و حال انسانى برخوردارند، چون به خلقت آسمان ها و زمين و پديده شب و روز دقّت كنند، صاحب آفرينش را مى يابند و چنانكه آيه بعد مى فرمايد، در همه حال پيشانى تواضع در برابر عظمت آفريننده هستى به خاك سايند و فرياد بر آورند كه: آنچه را حضرت حق در صحنه شگفت انگيز آفرينش قرار داده عين واقعيت و بر اساس حقّ و حقيقت است:

الَّذينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِهِمْ وَ يَتَفَكَّرُونَ فى خَلْقِ السَّماواتِ وَ الأْرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلًا سُبْحانَكَ فَقِنا عَذابَ النّارِ» «3»

آنان كه همواره خدا را ايستاده و نشسته و به پهلو آرميده ياد مى كنند، و پيوسته در آفرينش آسمان ها و زمين مى انديشند، [و از عمق قلب همراه با زبان مى گويند:] پروردگارا! اين [جهان با عظمت ] را بيهوده نيافريدى، تو از هر عيب و نقصى منزّه و پاكى؛ پس ما را از عذاب آتش نگاهدار.

إنَّ فِى اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ وَ ما خَلَقَ اللَّهُ فِى السَّماواتِ وَ الأْرْضِ لآَياتٍ لِقَوْمٍ يَتَّقُونَ» «4»

به يقين در رفت و آمد شب و روز و آنچه را خدا در آسمان ها و زمين پديد آورد، براى گروهى كه همواره تقوا پيشه اند، نشانه هايى [بر توحيد، ربوبيّت و قدرت خدا] ست.

آرى، هر آن كه انديشه و عقلش را از وساوس مكتب هاى الحادى و يورش هاى مدارس شيطانى و بندبازى هاى مادّيگران حفظ كند و به دور از تمام شوائب به آيات كتاب خلقت بنگرد، حضرت محبوب را يافته و به آغوش رحمتش درخواهد افتاد و تمام وجود خويش را تسليم او نموده، همچون ستاره اى كه در مدارش مى گردد بر حول محور عبادت و اطاعت خواهد گشت.

وَ هُوَ الَّذى يُحْيى وَ يُميتُ وَ لَهُ اخْتِلافُ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ أفَلا تَعْقِلُونَ» «5»

و اوست كه حيات مى دهد و مى ميراند و رفت و آمد شب و روز در سيطره خواست اوست، آيا نمى انديشيد؟

وَ آيَةٌ لَهُمُ اللَّيْلُ نَسْلَخُ مِنْهُ النَّهارَ فَإذا هُمْ مُظْلِمُونَ» «6»

و نشانه اى [از نشانه هاى قدرت و حكمت ما] براى آنها شب است كه [پوشش ] روز را از آن برمى كنيم، پس ناگاه آنان به تاريكى درآيند.

وَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها* وَالْقَمَرِ إذا تَلاها* وَ النَّهارِ إذا جَلَّيها* وَ اللَّيْلِ إذا يَغْشيها» «7»

سوگند به خورشيد و گسترش روشنى اش* و به ماه هنگامى كه از پى آن برآيد* و به روزچون خورشيد را به خوبى آشكار كند* و به شب هنگامى كه خورشيد را فرو پوشد.

«اين آيات شواهدى از نظام مشهود روز و شب و تحوّل مناظر آن است كه محور اصلى اين اوضاع، جرم نورانى خورشيد مى باشد.

گويا از اين جهت جرم نور افشان خورشيد و تابندگى آن در يك آيه آمده كه اگر تابش آن در ميان نباشد روشنى در ميان نيست و همه اجسام ديگر آن چنان در تاريكى مى ماند كه چيزى ديده نمى شود؛ زيرا روشنى هوا و رؤيت هر چيز اثر تابش بر آنهاست. از اين جهت در فضاى دور كه جسمِ بازتابنده اى نيست همه چيز جز اجرام نورانى، تاريك است.

نورانيّت جرم ماه نيز هنگام در پى آمدن و مقابل شدن با خورشيد صورت ديگرى از بازتاب نور آفتاب است. تجلّى نهار، صورت كامل تابندگى آن بر زمين مى باشد؛ همين كه قسمتى از زمين از سمت تابش خورشيد روى گرداند روى خورشيد پوشيده و سايه تاريك شب گسترده مى شود.» «8» وَ اللَّيْلِ اذا يَغْشاها» «9»

و به شب هنگامى كه خورشيد را فرو پوشد.

قرآن مجيد درباره شب و روز مى فرمايد:

وَ جَعَلْنَا اللَّيْلَ لِباساً* وَ جَعَلنَا النَّهارَ مَعاشاً» «10»

و شب را پوششى* و روز را وسيله معاش مقرّر كرديم.

«پرده شب، بدن و اعصاب را از شعاع نور مى پوشاند و انسان و حيوان را در پناه تاريكى خود آسوده و مطمئن از چشم رقيب و دشمن مى دارد. از اينرو انقطاع و آرامش كامل: «سُبات» بر محيط و جنبدگان حاكم مى گردد، چنانكه جنبش و آرامش جنبندگان پيرو گسترش و برگشت نور و سايه است، همين كه هنگام عصر تابش نور لغزيده شد و سايه يكسره برگشت، همه جنبندگان اعم از انسان و حيوان از ميدان زندگى با سستى و خستگى به سوى خانه و لانه و آشيانه خود برمى گردند و لباس تاريكى شب هر چه بيشتر فراگيرد، آرامش و خواب ها عميق تر مى گردد.

در مقابل، هرچه گسترش نور آفتاب و تابش شعاع آن بيشتر مى گردد جنبندگان را بيشتر به ميدان زندگى مى كشاند. بالا آمدن آفتاب از سويى و محرك هاى احتياج از سوى ديگر، جنبندگان را برمى انگيزد و ميدان كوشش گرم مى شود و قدرت هاى بدنى و فكرى كه در نتيجه خواب و آسايش شب ذخيره و آماده شده به كار مى افتد.

اين خواب و بيدارى و تاريكى و روشنى و شب و روز، پى در پى منشأ و عامل مهم پرورش و تكامل است.» «11» وَ اللَّيْلِ إذا يَغْشى * وَالنَّهارِ إذا تَجَلّى » «21»

سوگند به شب هنگامى كه فرو پوشد* و به روز هنگامى كه آشكار شود.

فعل هاى مضارع يَغْشى ، تَجَلّى »، «31» به حسب ماده لغوى و هيأت فعلى حدوث تدريجى و تصريح نشدن به مفعول آنها، اطلاق و تعميم را مى رساند.

شب همى پوشاند آنچه را كه روز آشكارش مى نمايد و روز آشكار مى نمايد آنچه را شب مى پوشاند.

سايه شب دامن مى گسترد و جنب و جوش زندگان و طبيعت آهسته آهسته آرام مى گيرد وبيشتر جنبندگان در جهت عكس دامنه تاريكى به سوى خانه و لانه و آشيانه خود روى مى آورند و پوشيده مى شوند.

در ميان اين پوشش ها چراغ هاى حواسّ و ادراكات، يكى پس از ديگرى خاموش مى شود تا آخرين حركت خيال و شعور از كار مى افتد و پوشيده مى گردد. شب اين گونه سراسر ظاهر و باطن عالم را مى پوشاند.

سپس ديرى نمى پايد كه اشعه نور از آفاق دور مى تابد و عناصر و قواى حيات را اندك اندك بيدار مى نمايد و برمى انگيزد و دامن هاى پرده شب را برمى چيند تا آن كه همه افسردگان و خفتگان را گرم و بيدار و فعّال مى گرداند. در ميان اين تناوبِ متضادّ شب و روز و تبادل نور و ظلمت و حركت و سكون و گرمى و سردى و پوشيده شدن و نمايان شدن آفاق دور و نزديك، از درون عناصر و فعل و انفعال هاى مرموز آن، حيات نمودار مى شود و صورت هايى رخ مى نمايد كه جز پروردگار بر آنها احاطه ندارد.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- بقره (2): 164.

(2)- آل عمران (3): 190.

(3)- آل عمران (3): 191.

(4)- يونس (10): 6.

(5)- مؤمنون (23): 80.

(6)- يس (36): 37.

(7)- شمس (91): 1-/ 4.

(8)- پرتوى از قرآن: 108، قسمت اول از جزء 30.

(9)- شمس (91): 4.

(10)- نبأ (78): 10- 11.

(11)- پرتوى از قرآن: 14، قسمت اول از جزء 30.

(12)- ليل (92): 1- 2.

(31)- در اصل تَتَجَلّى بوده كه طبق قاعده ادبيات عرب، يك تاء حذف شده است.