وفای به عهد

 وفای به عهد و پیمان كه یكی از فرایض و از جمله آداب معاشرت و حسن سلوك با مردم به شمار می رود، باید همیشه مورد توجه سالك الی الله باشد.
در قرآن مجید و روایات اسلامی به این امر فوق العاده اهمیت داده شده كه برخی از آیات و روایات را یادآور می شویم.
وفای به عهد در قرآن
وفای به عهد علامت ایمان
قرآن مجید یكی از ویژگیها و خصوصیات افراد با ایمان را وفای به عهد می داند و می فرماید:
وَ الَّذِینَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ.[1]
مؤمنان آنها هستند كه امانتها و عهد خود را مراعات می كنند.
نشانه نیكوكاران:
در جای دیگر، قرآن مجید وفای به عهد را نشانه افراد نیكوكار دانسته و می فرماید:
... الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذا عاهَدُوا... .[2]
... نیكوكاران كسانی هستند كه به عهد خود (هنگامی كه عهد بستند) وفا می كنند... .
اسماعیل صادق الوعد:
در اهمیت وفای به عهد همین بس كه خدای متعال آنگاه كه می خواهد از حضرت اسماعیل(ع) به عظمت نام ببرد وفای به عهد را به عنوان یكی از اوصاف برجسته او یادآور می شود و می فرماید:
وَ اذْكُرْ فِی الْكِتابِ إِسْماعِیلَ إِنَّهُ كانَ صادِقَ الْوَعْدِ وَ كانَ رَسُولاً نَبِیًّا.[3]
در كتاب آسمانی خود از اسماعیل یاد كن كه او در وعده هایش صادق، و رسول و پیامبر بزرگی بود.
جالب آنكه در این آیه وفای به عهد را پیش از مقام نبوّت و رسالت می آورد، گویی كه صدق وعد پایه نبوّت است. به هر حال، قرآن مجید درباره وفای به عهد زیاد سفارش كرده و می فرماید:
... أَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ كانَ مَسْؤُلاً.[4]
... به عهد (خود) وفا كنید كه از عهد سؤال می شود.
اهمیت وفای به عهد در روایات
در روایات نیز به وفای به عهد و پیمان توصیه زیادی شده است كه توجه شما را به پاره ای از آن روایات جلب می كنیم.
وفای به عهد از ویژگی های مؤمنان:
رسول گرامی اسلام ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمود:
من كان یؤمن بالله و الیوم الاخر فلیف اذا وعد.[5]
آن كس كه به خدا و روز جزا ایمان دارد باید به وعده خود وفا كند.
حضرت علی ـ علیه السلام ـ فرمود:
ان الوفاء بالعهد من علامات اهل الدین.[6]
وفای به عهد از نشانه های مردم متدیّن است.
در حدیث دیگری رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمود:
لا دین لمن لا عهد له.[7]
كسی كه پای بند به پیمان خود نباشد دین ندارد.
خلف وعده، علامت نفاق:
در حدیثی از رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ نقل شده است كه فرمود:
آیه المنافق ثلاثٌ إذا حدیث كذب و إذا وعد أخلف و إذا ائتمن خان.[8]
نشانه منافق سه چیز است: دروغگویی، پیمان شكنی، و خیانت در امانت.
وفای به عهد همانند نذر است
هشام بن سالم می گوید: امام صادق ـ علیه السلام ـ فرمود:
عده المؤمن اخاه نذرٌ لا كفاره له فمن أخلف فبخلف الله بدأ و لمقته تعرض و ذلك قوله: «یا ایها الذین امنوا لم تقولون ما لا تفعلون كبر مقتاً عندالله ان تقولوا ما لا تفعلون؟»[9]
وعده ای كه مؤمن به برادر دینی خود می دهد نوعی نذر است كه وفا كردن به آن لازم است جز اینكه كفاره ندارد و هر كس از وعده ای كه داده است تخلّف كند با خدا مخالفت كرده و خود را در معرض خشم پروردگار قرار داده و این همان است كه قرآن می فرماید: «ای كسانی كه ایمان آورده اید! چرا سخنی می گویید كه عمل نمی كنید؟».
خلف وعده، موجب خشم خدا است:
امیرمؤمنان ـ علیه السلام ـ در فرمان خود به مالك اشتر فرمود:
إیاك... ان تعدهم فتتبع موعدك بخلفك... و الخلف یوجب المقت عندالله و الناس قال الله تعالی «كبر مقتاً عندالله ان تقولوا ما لا تفعلون»... .[10]
بپرهیز از اینكه به مردم وعده بدهی و تخلّف كنی... زیرا (تخلف از وعده) موجب خشم خدا و مردم خواهد شد، چنانكه قرآن می فرماید: «نزد خدا بسیار خشم آور است كه بگویید چیزی را كه به آن عمل نمی كنید»... .
وفای به عهد از حقوق ایمانی است:
امام صادق ـ علیه السلام ـ فرمود: المؤمن اخوا المؤمن عینه و دلیله لایخونه و لایظلمه و لا یغشه و لا یعده عده فیخلفه.[11] مؤمن برادر مؤمن و مانند چشم و راهنمای اوست، به او خیانت نمی كند و ستم روا نمی دارد و او را فریب نمی دهد و به او وعده ای نمی دهد كه تخلّف كند.
تذكّر لازم
همان گونه كه از آیات و روایات استفاده می شود مسئله وفای به عهد از مسائل مهم و اساسی به شمار می رود كه در دین مقدس اسلام مورد كمال عنایت قرار گرفته است، زیرا اگر بنا باشد به این مسئله اساسی توجه نشود زندگی مردم متلاشی خواهد شد و در اثر بی نظمی و هرج و مرج مردم از یكدیگر سلب اعتماد خواهند كرد و در نتیجه زیربنای روابط اجتماعی سست می شود. از این رو اسلام آنقدر به وفای به عهد اهمیت می دهد كه حتی در مورد دشمن و كسی كه از نظر عقیده و مسلك و هدف با انسان توافق ندارد وفای به عهد و پیمان را لازم می شمرد.
امام صادق ـ علیه السلام ـ فرمود:
ثلاثٌ لم یجعل الله عزوجل لاحد فیهن رخصه: أداء الامانه الی البر و الفاجر و الوفاء بالعهد للبر و الفاجر و بر الوالدین برین كانا اوفاجرین.[12]
سه چیز است كه خداوند به هیچ كس اجازه تخلّف از آن را نداده است: ادای امانت در مورد هر كس خواه نیكوكار باشد یا بدكار، و وفای به عهد درباره هر كس خواه نیكوكار باشد یا بدكار، و نیكی به پدر و مادر خواه نیكوكار باشند یا بدكار.
امیر مؤمنان ـ علیه السلام ـ به مالك اشتر فرمان داد كه اگر به دشمن خود هم وعده ای داده ای باید به پیمان خود وفا كنی، آنجا كه فرمود: و إن عقدت بینك و بین عدوك عقده او البسته منك ذمه فحط عهدك بالوفاء وارع ذمّتك بالامانه و اجعل نفسك جنه دون ما اعطیت، فإنّه لیس من فرائض الله شیء الناس اشد علیه اجتماعا مع تفرق اهوائهم و تشتّت آرائهم من تعظیم الوفاء بالعهود و قد لزم ذلك المشركون فیما بینهم دون المسلمین لما استوبلوا من عواقب الغدر فلا تعذرنّ بذمّتك و لا تخیسن بعهدك و لاتختلن عدوك فإنه لا یجتری علی الله إلا جاهل شقی، و قد جعل الله عهده و ذمّته أمناً أفضاه بین العباد برحمته و حریماً یسكنون إلی منعته... .[13]
اگر بین خود و دشمنت پیمانی بستی و یا تعهد كردی كه به او پناه دهی، جامه وفا را بر عهد خود بپوشان و تعهدات خود را محترم بشمار و جان خود را سپر تعهّدات خویش قرار ده! زیرا هیچ یك از فرایض الهی مانند وفای به عهد و پیمان نیست كه مردم جهان با تمام اختلافاتی كه دارند نسبت به آن اینچنین اتفاق نظر داشته باشند و حتّی مشركان زمان جاهلیت آن را مراعات می كردند، چرا كه عواقب پیمان شكنی را آزموده بودند. بنابراین، هرگز پیمان شكنی مكن و در عهد خود خیانت روا مدار و دشمنت را فریب مده، زیرا غیر از شخص جاهل و شقی، كسی گستاخی بر خداوند را روا نمی دارد. خداوند عهد و پیمانی را كه بنام او منعقد می شود با رحمت خود مایه آسایش بندگان و حریم امنی برایشان قرار داده تا به آن پناه برند... .
در آئین مقدس اسلام وفای به عهد یكی از وظایف مسلمین است، خواه موقع جنگ باشد یا در حال عادی، طرف پیمان مسلمان باشد یا غیرمسلمان، كه برای نمونه به برخی از آیات و روایاتی كه در این باره رسیده است می پردازیم.
قرآن مجید می فرماید:
إِلاَّ الَّذِینَ عاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِكِینَ ثُمَّ لَمْ یَنْقُصُوكُمْ شَیْئاً وَ لَمْ یُظاهِرُوا عَلَیْكُمْ أَحَداً فَأَتِمُّوا إِلَیْهِمْ عَهْدَهُمْ إِلى مُدَّتِهِمْ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ.[14]
مگر كسانی از مشركان كه با آنها عهد بسته اید و چیزی از آن فروگذار نكرده اند و با احدی بر ضدّ شما همدست نشده اند. پیمان آنها را تا پایان مدّتش محترم بشمرید، زیرا خداوند پرهیزكاران را دوست می دارد.
رسول گرامی اسلام ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمود:
المسلمون اخوه تتكافی دمائهم و یسعی بذمتهم ادناهم هم ید علی من سواهم.[15]
ارزش خون مسلمانان با یكدیگر برابر است و امانی كه كوچكترین فرد آنها می دهد برای همه شان محترم است و آنها در مقابل بیگانگان به هم پیوسته و دارای قدرت متشكّل و فشرده اند.
امان دادن پیامبر و وفای به آن در جبهه جنگ
یكی از دشمنان رسولخدا ـ صلی الله علیه و آله ـ در جبهه جنگ از آن حضرت امان خواست و آن بزرگوار به او امان داد. توضیح اینكه مسلمانان در جنگ خیبر برای تصرّف آخرین دژی كه انبار كالا و اموال یهودیان بود و به همین جهت از آن محافظت بیشتری می شد و دشمن مقاومت می كرد، به زحمت افتادند تا اینكه پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله ـ دستور داد قلعه را محاصره كنند. یكی از یهودیان خدمت پیامبر آمد و عرض كرد: اگر بدانم جان و مال و فرزندانم در امان هستند راه تسخیر این سنگر را به شما نشان می دهم. حضرت فرمود: تو در امان هستی. گفت دستور دهید اینجا را حفر كنند تا به راهی كه آب آشامیدنی مردم از آن تأمین می شود دست یابید؛ آنگاه آب را به روی مردم ببندید تا وادار به تسلیم شوند. پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمود: تو در امان هستی اما من چنین كاری نمی كنم تا اینكه خداوند ما را از راه دیگری بر دشمن پیروز كند.[16]
به هر حال، پای بند بودن به تعهّدات (با دوست و دشمن) از مهمترین پایه های نظام اجتماعی بشر است كه باید انسان به وعده خود وفا كند و وفای به عهد تاآن حد از نظر اسلام اهمیت دارد كه رسولخدا ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمود:
أقربكم منی غدا فی الموقف أصدقكم للحدیث وآداكم للامانه و اوفاكم بالعهد.[17]
نزدیكترین افراد روز قیامت نسبت به من كسانی هستند كه در سخن راستگوتر، در ادای امانت كوشاتر و در عهد و پیمان از یكدیگر با وفاتر باشند.
ارزیابی قدرت هنگام تعهد
به خاطر اهمیت فوق العاده ای كه وفای به عهد دارد در تعلیمات اسلامی آمده است هر كس بخواهد به دیگری وعده ای بدهد باید در موقع دادن تعهّد، قدرت خود را ارزیابی كند كه آیا می تواند به وعده ای كه می دهد وفا كند یا نه و در صورتی كه توانایی ندارد وعده ندهد.
امیر مؤمنان ـ علیه السلام ـ فرمود:
لا تعد بما تعجز عن الوفاء.[18]
چیزی را كه از وفا كردن به آن عاجزی وعده مكن.
و فرمود:
لا تعدن عده لا تثق من نفسك بإنجازها.[19]
چیزی را كه یقین به وفای آن نداری وعده مده.

--------------------------------------------------------------------------------
[1] . مؤمنون / 8، معارج / 32.
[2] . بقره / 177.
[3] . مریم / 54.
[4] . اسراء / 34.
[5] . اصول كافی، ج 2 / ص 364، حدیث 2.
[6] . سفینه البحار، ج 2 / ص 675.
[7] . بحارالانوار، چاپ بیروت، ج 72 / ص 96.
[8] . المستطرف، ج 1/ ص 198.
[9] . اصول كافی، ج 2 / ص 364، حدیث 1.
[10] . نهج البلاغه، صبحی صالح، نامه 53.
[11] . اصول كافی، ج 2 / ص 166، حدیث 3.
[12] . اصول كافی، چاپ اسلامیه، ج 2 / ص 162، حدیث 15؛ بحارالانوار، چاپ بیروت، ج 72 / ص 92.
[13] . نهج البلاغه صبحی صالح، نامه 53.
[14] . توبه / 4.
[15] . وسائل الشیعه، چاپ بیروت، ج 19، ص 55.
[16] . بحارالانوار، چاپ بیروت، ج 21 / ص 30.
[17] . همان، ج 72، ص 94؛ تحف العقول، ص 32.
[18] . فهرست غرر، ص 407، شماره 10177.
[19] . همان، شماره 10297.