اختیار انسان در پذیرش هدایت

صدور خیر محض از خداوند

با بررسی آیات قرآن و مشاهدۀ عالم خلقت و نیز تحقیقات علمی دانشمندان علم جهان‌شناسی، به این حقیقت دست می‌یابیم که از خداوند فقط خیر صادر می‌شود. خداوند این مطلب را در سوره آل‌عمران بیان می‌کند: ﴿بِيَدِكَ الْخَيْر﴾[1]؛ و همچنین در دیگر آیات قرآن می‌توان صدور خیر محض را از خداوند برداشت کرد. بنابراین صدور ضلالت از خداوند محال است و خداوند ضلالت را به عنوان یک حالت طبیعی اولیه به انسان هرگز تحمیل نمی‌کند. به عبارت دیگر شر از خداوند صادر نمی‌شود چون شر، قبیح است و از خداوند قبحی صادر نمی‌شود.

جهان چون چشم و خط و خال و ابروست

که هر چیزی به جای خویش نیکوست

هدایت تکوینی و  تشریعی

هدایت یکی از مهم‌ترین مصادیق خیر است که از خدواند صادر می‌شود. در این عالم دو نوع هدایت وجود دارد: هدایت تکوینی و هدایت تشریعی. در هدایت تکوینی، اختیار موجودات در سلطۀ خداوند است و امکان تخلف از هدایت خداوند، وجود ندارد و موجودات دخالتی در این نوع هدایت ندارند. ﴿لاَ الشَّمْسُ يَنْبَغي لَها أَنْ تُدْرِكَ الْقَمَرَ وَ لاَ اللَّيْلُ سابِقُ النَّهارِ وَ كُلٌّ في فَلَكٍ يَسْبَحُون﴾[2] ؛ نه براى خورشيد اين توان هست كه به ماه برسد، و نه شب از روز پيشى مى گيرد، و هر كدام در مدارى شناورند.

اگر در هدایت تکوینی، امکان مختار بودن و انحراف از این نوع هدایت باشد، جهان دچار فساد می‌شود و عمر آن به پایان می‌رسد. به‌طور مثال، فاصله بین خورشید و زمین در حدود صد و پنجاه کیلومتر است. جایگاه زمین و خورشید در این چند میلیارد سال نسبت به هم ثابت بوده است. اگر زمین امکان خروج از هدایت تکوینی را داشته باشد و فاصلۀ خود را با خورشید دورتر یا نزدیک‌تر می‌کرد، تمامی آب‌ها منجمد می‌شدند و یا تمام موجودات از حرارت نابود می‌شدند. اما این فاصله بر اثر هدایت تکوینی پروردگار تغییری نمی‌کند.

نمونه‌ای دیگر برای این امر، اقیانوس‌ها هستند. اقیانوس هند دارای آبی گرم و به رنگ سبز تیره است و اقیانوس اطلس دارای آبی سرد و رنگ آبی روشن است. این دو اقیانوس میلیاردها سال است که در دماغه‌ی امید به هم‌دیگر متصل هستند ولی به قدرت و هدایت تکوینی خداوند، این آب‌ها با هم‌دیگر مخلوط نمی‌شوند و هیچ‌یک از این دو اقیانوس، خصوصیت خود را از دست نمی‌دهند، ﴿مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ يَلْتَقِيان * بَيْنَهُما بَرْزَخٌ لا يَبْغِيان ﴾[3]. اگر امکان تخلف از هدایت تکوینی وجود داشته باشد، علاوه بر این‌که مخلوط شدن آب این دو اقیانوس تأثیرات منفی بر زمین و جو می‌گذارد، همچنین باعث از بین رفتن موجودات زندۀ هر دو دریا می‌شود و فاجعۀ عظیمی به‌وجود می‌آید. هدایت تکوینی در اقیانوس‌ها باعث شده است که چرخش زمین به دور خود، هیچ‌گاه ویرانی یا تخلیه آب‌ها را به وجود نیاورد.

علاوه بر هدایت تکوینی در این عالم، هدایت تشریعی نیز وجود دارد.  هدایت تشریعی، هدایتی است که از افق وجود مکتب الهی و انبیاء خدا و ائمه طاهرین: طلوع می‌کند.

عمومیت هدایت خداوند

نکتۀ مهمی که باید در این دو نوع از هدایت توجه کرد، این است که هدایت امری عام است و مختص به فرد و یا موجود خاصی نیست و شامل همۀ موجودات می‌شود. هدایت تکوینی شامل تمام اشیا و موجودات است، و هدایت تشریعی مربوط به تمام انسان‌ها است. هدایت تشریعی، هدایت تقسیم شده نیست، به این‌صورت که خداوند در علم خود از زمان آدم تا قیامت عدد معینی را انتخاب کرده باشد که هدایت به آن‌ها برسد و به بقیه نرسد، بلکه هدایت خداوند عام و شامل تمام انسان‌ها ‌می‌شود. اگر بنا باشد خداوند عده‌ای را از هدایت خود بهره‌مند کند و عده‌ای دیگر را محروم کند، در این صورت ذات خداوند از یک جهت جواد و در جهت دیگر بخیل است که این امر محال است چون در ذات خداوند صفات منفی وجود ندارد.

عمومیت هدایت خداوند در آیات قرآن

عام بودن هدایت خداوند در بعضی از آیات قرآن مجید بیان شده است که به شش مورد آن اشاره می‌شود:

1 -  ﴿وَ أَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظاهِرَةً وَ باطِنَةً ﴾[4]؛ و نعمت‌هاى آشكار و نهانش را بر شما فراوان و كامل ارزانى داشته است.

« أَسْبَغَ عَلَيْكُمْ» در این آیه دلالت بر عمومیت می‌کند و کسی را استثناء نکرده است.

2 -  ﴿الَّذي أَعْطى كُلَ شَيْ ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى ﴾[5]؛ كسى است كه به هر موجودى، آفرينش [ويژه ] او را [آن گونه كه سزاوارش بود] به وى عطا كرده، سپس هدايت نمود.

«كُلَ شَيْ ءٍ» در این آیه دلالت بر عمومیت هدایت خداوند می‌کند و کسی استثناء نشده است.

مختار بودن انسان در پذیرش هدایت

نکته‌‌ای که باید در این آیه با توجه به آیات دیگر - مانند: ﴿إِنَّا هَدَيْناهُ السَّبيلَ﴾[6]، ﴿وَ هَدَيْناهُ النَّجْدَيْن ﴾[7] - دقت شود، این است که هدایت از جانب خداوند است ولی انسان مختار است که این هدایت را بپذیرد و شاکر آن باشد و یا این‌که آن را نپذیرد ﴿إِمَّا شاكِراً وَ إِمَّا كَفُورا﴾[8]. کسانی‌که هدایت خداوند را انتخاب می‌کنند و شاکر این هدایت هستند، شایستۀ پاداش عظیم‌اند چون در نظر خداوند این افراد عمل با ارزشی را انجام داده‌اند و در طول عمر خود از بسیاری از لذات و شهوات دوری جسته‌اند. قرآن پاداش این افراد را با چنین تعبیراتی بیان می‌کند: ﴿أَجْرَهُمْ مَرَّتَيْن﴾ [9]، ﴿وَ لَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما كانُوا يَعْمَلُون ﴾[10]، ﴿جَنَّاتٍ تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهار﴾[11]، ﴿ رِزْقٌ كَريم﴾[12].

البته در این‌جا بحث دربارۀ تودۀ مردم است و مربوط به کسانی نیست که در مقامات عالیه‌اند. حضرت علی (ع) می‌فرماید: «الجلسة في الجامع خير لي من الجلسة في الجنة فإن الجنة فيها رضا نفسي و الجامع فيها رضا ربي»[13]؛ نشستن در مسجد براى من بهتر است از نشستن در بهشت زيرا كه با نعمت‌های بهشت نفس را خشنود می‌کنم، اما در مسجد خدا را می‌سازم.  البته به حسب ظاهر این حالت را از تمام انسان‌ها نخواسته‌اند، همان‌طور که حضرت امیرالمؤمنین (ع) در نامه‌ای می‌فرمایند: «ألا و إنكم لا تقدرون على ذلك و لكن أعينوني بورع و اجتهاد و عفة و سداد»[14]؛معلومتان باد که شما تن دادن به چنین روشی را قدرت ندارید، ولی مرا با ورع و کوشش در عبادت و پاکدامنی و درستی یاری کنید.

بعضی از حالات انبیاء و ائمه:، مختص خودشان بوده است که ما توان انجام آن‌ها را نداریم و از انسان انتظار آن را ندارند. به طور مثال فرض کنید از خداوند حکمی به ما رسیده باشد که سالی یک مرتبه تمام دارایی و اموالتان را انفاق کنید و دوباره از ابتدا شروع کنید، در این‌صورت کسی اطاعت از خداوند نمی‌کند؛ یا این‌که هر کس مستطیع حج شود باید در مکه پسر خود را قربانی کند، در این صورت کسی به خانۀ خدا نمی‌رود؛ یا این‌که خبری یقینی به ما برسد که خداوند فرموده است که تمام هفت طبقۀ جهنم و هشت طبقۀ بهشت نابود شده است ولی عبادتتان را ادامه دهید و گناه نکنید، در این‌صورت کسی از خداوند اطاعت نمی‌کند. در قرآن خداوند می‌فرماید: ﴿ لا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَها﴾[15]؛ خدا هيچ كس را جز به اندازه توانايى اش تكليف نمى ‌كند.

افراد محدودی هستند که مانند حضرت علی (ع) این سخن را بگویند :«ما عبدتك خوفا من نارك و لا طمعا في جنتك لكن وجدتك أهلا للعبادة فعبدتك »[16]؛ معبودا! تو را از ترس دوزخ و طمع به بهشت عبادت نكردم، بلكه فقط تو را شايسته عبادت شدن يافتم به اين خاطر به عبادت تو برخاستم .

ضرب المثل«علی می‌ماند و حوضش» می‌گویند از این‌جا ناشی شده است که فردی بر روی منبر مردم را موعظه می‌کرد. هر کس دروغ بگوید راه نجات ندارد، هر کس حرام بخورد راه نجات ندارد، ربا بخورد راه نجات ندارد، به نامحرم نگاه کند راه نجات ندارد و... . مستمعی از میان جمعیت برخاست و گفت: آقای واعظ از قول ما به حضرت علی (ع) این پیغام را برسانید که حضرت (ع) از آب کوثر فقط خودشان بخورند. یعنی اگر لطف، رحمت و آسان‌گیری خداوند نباشد، هیچ‌کس نمی‌ماند.

 مرحوم علامه طباطبایی سخن زیبایی در تفسیر المیزان بیان می‌کنند: این امر درست است که نباید در عبادت چیزی را شریک خداوند قرار داد ولی خداوند یک نوع شرکی را به بندگانش اجازه داده است و آن در جایی است که فرموده: ﴿ادْعُوهُ خَوْفاً وَ طَمَعا﴾[17]؛ خدا را از روى بيم و اميد بخوانيد. به عبارت دیگر خداوند را از ترس دوزخ و به طمع بهشت عبادت کنید. ایشان بیان می‌کنند برای کسانی‌که در مقامات پایین هستند، این نحوۀ شرک اشکالی ندارد چون اگر اعلام شود بهشت و جهنمی نیست، به علت نبود ظرفیت، از اطاعت خداوند دست می‌کشند.

پس خلاصه بحث این شد که اگر کسی در حد گنجایش خود، از عقل خود بهره‌مند شود و هدایت خداوند را قبول کند، خداوند به اندازۀ وجود و گنجایش او به وی پاداش می‌دهد و اگر کسی در برابر خیرخواهی و مصلحت خداوند مقاومت کند و به خداوند کبر بورزد، مستحق کیفر می‌شود. در قرآن هفت نوع کیفر بیان شده است که هر نوع تناسب با گروهی دارد.

بنابراین نتیجه می‌گیریم که هدایت الهی عام است و از کسی دریغ نمی‌شود و خداوند به وسیلۀ وحی، سخنان انبیاء و ائمه: و عالمان ربانی، پیام هدایت را به انسان‌ها می‌رساند.

3 -  ﴿يا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَتْكُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ شِفاءٌ لِما فِي الصُّدُورِ وَ هُدىً وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنين﴾ [18]؛ اى مردم! يقيناً از سوى پروردگارتان براى شما پند و موعظه اى آمده، و شفاست براى آنچه [ازبيمارى هاى اعتقادى و اخلاقى ] در سينه هاست، و سراسر هدايت و رحمتى است براى مؤمنان.

«يا أَيُّهَا النَّاسُ»، خطاب این آیه به تمام انسان‌ها است و کسی را استثناء نکرده است. «شِفاءٌ» یعنی درمان‌کننده. «رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنين»، اگر انسان هدایت را انتخاب کند، مؤمن می‌شود و قرآن برای او تجلی رحمت خدا در دنیا و آخرت می‌شود، پس هدایت خداوند مختص به کسی نیست و شامل تمام انسان‌ها است.

نمونه‌‌ای از عمومیت هدایت

آخرين دعوت امام حسين (ع) زمانی بود كه تنها مانده بودند و همۀ يارانشان شهيد شده بودند. با صدای الهی و ملکوتیشان فرمودند: «الا ناصِر يَنْصُرُنا؟ اما مِن ذابٍّ يَذُبُّ عَنْ حَرَمِ رَسُول اللَّهِ؟»؛ آيا براى ما ياورى پيدا نمى شود؟ آيا كسى هست از حرم پيامبر دفاع كند؟ اين ندا سعد بن حرث انصارى و برادرش ابوالحتوف بن حرث را هوشیار کرد. این دو برادر از انصار و از عشيره ى خزرج بودند که از دشمنان حضرت على (ع) و از خوارج نهروان بودند. اين دو نفر از كوفه تحت فرماندهى عمر بن سعد به قصد پيكار و كشتن با امام حسين (ع) به كربلا آمدند و روز شهادت در سپاه يزيد بودند. هنگامى كه نداى امام حسين (ع) را شنيدند، هوشیار شدند و با خود گفتند: حسين (ع) فرزند پيامبر (ص) است. روز رستاخيز دستگیر ما جدش رسول (ص) است، پس از سپاه يزيديان بيرون رفتند و در زير سايۀ امام حسين (ع) قرار گرفتند. بعد از آن به جنگ با سپاه یزیدیان پرداختند و چند تن را مجروح كرده و عده اى را به دوزخ فرستادند و بعد شهید شدند.[19]

علامه كمره اى در جلد سوم كتاب بسيار ارزشمند عنصر شجاعت مى فرمايد:

همين كه زنان و اطفال صداى حسين (ع) را به استغاثه شنيدند:

«الا ناصِر يَنْصُرُنا؟ اما مِن ذابٍّ يَذُبُّ عَنْ حَرَمِ رَسُول اللَّهِ؟»

صدا به گريه بلند كردند، سعد و برادرش ابوالحتوف چون اين نداى دلخراش را با آن ناله و شيون از اهل بيت شنيدند، عنان به طرف حسين (ع)برگرداندند. اينان در حومۀ نبرد بودند و با شمشيرى كه در دستشان بود به دشمنان حمله كردند و به جنگ پرداختند و جماعتى را كشتند و در آخر هر دو مجروح شدند سپس هر دو در يك جايگاه با هم شهید شدند.[20]

این هدایت عام و همگانی است و خداوند  که خیر محض است، در رساندن خیر به موجودات بخل نمی‌ورزد.

4 - ﴿يا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَها وَ بَثَّ مِنْهُما رِجالاً كَثيراً وَ نِساء﴾[21]؛ اى مردم! از [مخالفت با فرمان هاىِ ] پروردگارتان بپرهيزيد، آن كه شما را از يك تن آفريد و جفتش را [نيز] از [جنس ] او پديد آورد و از آن دو تن، مردان و زنان بسيارى را منتشر ساخت .

خطاب این آیه عام است. زمانی‌که واژۀ تقوا را در روایات بررسی می‌کنیم، گاهی اوقات معنای ترکیبی از آن به دست می‌آید، به این معنا که پروردگار را عبادت کنید و از محرمات اجتناب کنید.

5 - ﴿يا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَكُمُ الرَّسُولُ بِالْحَقِ مِنْ رَبِّكُمْ فَآمِنُوا خَيْراً لَكُم ﴾[22]؛ اى مردم! البته پيامبرى از سوى پروردگارتان به درستى به سوى شما آمد؛ پس به او ايمان آوريد كه به خير شماست.

 خطاب این آیه به طایفه خاصی نیست بلکه عام است.

6 - ﴿ يا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَكُمْ بُرْهانٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ أَنْزَلْنا إِلَيْكُمْ نُوراً مُبينا﴾[23]؛ اى مردم! يقيناً از سوى پروردگارتان براى شما برهان [و دليلى چون پيامبر و معجزاتش ] آمد؛ و نور روشنگرى [مانند قرآن ] به سوى شما نازل كرديم.

مخاطب این آیه عموم مردم است. احتمالاً جملۀ دوم آیه، تأیید بر جملۀ اول آیه است .

نتیجه‌ای که از آیات می‌گیریم این است که هدایت یک امر عام است. هدایت تکوینی شامل تمام مخلوقات است و هدایت تشریعی مختص به تمام انسان‌ها است و کسی استثناء نشده است. حال اگر انسان‌ها این هدایت را قبول کنند، به آن‌ها پاداش داده می‌شود و اگر این هدایت را قبول نکنند، به آن‌ها کیفر داده می‌شود.

.........................................

[1]. آل‌عمران (3) : 26.

[2]. یس (36) : 40.

[3]. رحمن (55) : 20-19.

[4]. لقمان (31) :20.

[5]. طه (20) : 50.

[6]. انسان (76) : 3

[7]. بلد (90) : 10.

[8]. انسان (76) : 3

[9]. قصص (28) : 54.

[10]. نحل (16) : 97.

[11]. بقره (2) : 25.

[12]. انفال (8) :4.

[13]. بحارالأنوار: 80/362؛ وسائل الشیعه: 5/199.

[14]. نهج‌البلاغه، نامه 45، 662.

[15]. بقره (2) : 286.

[16]. بحارالأنوار: 67/196؛ وافی : 4/361.

[17]. اعراف (7) : 56.

[18]. یونس (10) : 57.

[19]. پیشوای شهیدان: 394.

[20]. عنصر شهادت: 3/169.

[21]. نساء (4) : 1.

[22]. نساء (4) : 170.

[23]. نساء (4) : 174.