حق نماز این است که بدانى که آن کوچ کردن به سوى خدا است و تو در هنگام نماز در برابر خدا ایستاده‌‌اى. وقتی این معنى و موقعیت را دانستى، در موضع بنده‌‌اى مى‌‌ایستى که ذلیل و بی‌مقدار و آرزومند و ترسان و فروتن و التماس‌کننده است.
الف) شناخت حق نماز
امام سجاد(ع) فرمود: «و حَقُّ الصَّلَاهِ أَنْ تَعْلَمَ أَنَّهَا و فَادَهٌ إِلَى اللَّهِ عَزَّوجَلَّ و أَنَّکَ فِیهَا قَائِمٌ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ عَزَّوجَلَّ فَإِذَا عَلِمْتَ ذَلِکَ قُمْتَ مَقَامَ الذَّلِیلِ الْحَقِیرِ الرَّاغِبِ الرَّاهِبِ الرَّاجِی الْخَائِفِ الْمُسْتَکِینِ الْمُتَضَرِّعِ الْمُعَظِّمِ لِمَنْ کَانَ بَیْنَ یَدَیْهِ بِالسُّکُونِ و الْوَقَارِ و تُقْبِلَ عَلَیْهَا بِقَلْبِکَ و تُقِیمَهَا بِحُدُودِهَا و حُقُوقِهَا»؛[1]
و حق نماز این است که بدانى که آن کوچ کردن به سوى خدا عزّوجلّ است و تو در هنگام نماز در برابر خداى عزّوجلّ ایستاده‌‌اى. وقتی این معنى و موقعیت را دانستى، در موضع بنده‌‌اى مى‌‌ایستى که ذلیل و بی‌مقدار و آرزومند و ترسان و امیدوار و بیمناک و فروتن و التماس‌کننده است و خداوند تعالی را که در برابر او ایستاده است با سکون و وقار خود، بزرگ می دارد و در این حال از صمیم قلب به نماز رو مى‌‌آورى و آن را با حدود و حقوقش به پا می دارى.
ب) توجه به آثار و پاداش های نماز
توجه به مزد و پاداش و مقدار آن، در «اهمیت قائل شدن برای یک عمل» بسیار مؤثر است. مثلاً اگر سه نفر، از نجّاری درخواست کنند که برایشان میزی بسازد و هر کدام مبلغی را پیشنهاد کنند؛ مثلاً اولی هزار تومان، دومی ده‌هزار تومان و سومی صدهزار تومان. طبیعی است که میزهایی که آن نجار برای هر کدام خواهد ساخت، از نظر استحکام و زیبایی متفاوت با میز نفر دیگر خواهد بود. در ادامه به نمونه‌هایی از آثار عظیم نماز اشاره می‌کنیم:
نماز، کفاره گناهان
سلمان می گوید: زیر سایه درختی در کنار رسول خدا(ص) بودیم. آن حضرت شاخه ای از آن را گرفته، تکان دادند. برگ هایی از آن بر زمین ریخت. فرمودند: «نمی پرسید که چرا چنین کردم؟» گفتیم: بفرمایید. فرمودند: «هنگامی که مسلمانی به نماز می ایستد گناهانش مانند برگ های این درخت بر زمین می ریزد».[2]
همچنین پیامبر(ص) فرمودند: اگر بر در خانه شما نهری باشد و شما در شبانه روز، پنج بار بدن را در نهر شستشو دهید، آیا اثرى از چرک و آلودگى در بدنتان باقی خواهد ماند؟ گفتیم: نه. فرمودند: همانا مَثَل نماز در میان شما، مانند نهرى است که هر بار نماز در شبانه روز، اثر گناهان گذشته را از بین مى‌‌برد.[3]
نماز دارای ثواب عظیم
نماز واجب معادل هزار حج و هزار عمره مقبول دانسته شده است؛ امام صادق(ع) فرمودند: بعد از شناخت اللَّه، هیچ طاعتى را با ارج تر و پربهاتر از نماز نمى‌‌شناسم... و یک نماز واجب در نزد خداوند با هزار حج و هزار عمره ای که به خوبی انجام شود و مقبول درگاه الهی واقع شود برابر است.
امام حسن عسکرى(ع) از پدرش و او از پدرانش تا امیرالمؤمنین(ع) و او از رسول خدا(ص) و ایشان از خداوند متعال، نقل کرده که حضرت حق فرمود: من سوره فاتحه الکتاب را میان خود و بندگانم تقسیم کرده‌‌ام که نصفش مال من است و نصفش مال بندگانم و هر چه که بنده‌‌ام از من درخواست کند اجابت مىکنم، وقتى که بنده‌‌اى بگوید: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ خداوند متعال مى‌‌فرماید: بنده‌‌ام مرا ستایش کرد و مى‌‌داند که نعمت‌هایى که دارد از من است و بلاهایى که هست از ناحیه من است که اگر از او بردارم درباره او احسان کرده‌‌ام. شما ملائکه‌‌ها را شاهد مى‌‌گیرم که من نعمت‌هاى آخرت را هم به نعمت‌هاى دنیاى بنده‌‌ام اضافه مىکنم و بلاهای دنیا از او را دفع مىکنم، همان طورى که بلاهاى آخرت را از او دفع کردم.
وقتى که بنده مى‌‌خواند: الرحمن الرحیم. خداوند مى‌‌فرماید: بنده‌‌ام شهادت به رحمان و رحیم بودن من داد. من هم شما را شاهد مى‌‌گیرم که رحمت خود را درباره او زیادتر کنم و از عطاهاى خود به وی ببخشم، وقتى که بنده بگوید: مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ. خداوند متعال مى‌‌فرماید: من شما را شاهد مى‌‌گیرم؛ چون او اعتراف به این کرد که من صاحب روز پاداش هستم من هم در آن روز، حساب او را آسان تر مىکنم، حسنات وى را قبول مىکنم و از گناهانش در مى‌‌گذرم و وقتى که بنده در نماز مىگوید: إِیَّاکَ نَعْبُدُ خداوند مى‌‌فرماید: بنده‌‌ام راست گفت؛ من را عبادت مى‌‌کند. من شما را شاهد مى‌‌گیرم که براى عبادت این بنده‌‌ام چنان ثوابى بدهم که مخالفان عبادت او به آن ثواب غبطه بخورند و وقتى که بنده مىگوید: و إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ خداوند مى‌‌فرماید: این بنده از من یارى خواست و به من پناه آورد. من شما را شاهد مى‌‌گیرم که او را در کارهایش یارى دهم و در سختی‌ها از او حمایت کنم و روز قیامت هم دست او را بگیرم و داخل بهشت بکنم و وقتى که بنده مىگوید: اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ تا آخر سوره حمد خداوند مى‌‌فرماید: این صراط مستقیم براى بنده من است. آنچه را که از من خواست به وی مى‌‌دهم و او را از هر چه که مى‌‌ترسید ایمنی بخشیدم.
ج) توجه به جایگاه نماز در دین
نماز، رأس اسلام
پیامبر(ص) زمانی که معاذ بن جبل را به یمن فرستادند در ضمن سفارشاتشان به او فرمودند: یَا مُعَاذُ عَلِّمْهُمْ کِتَابَ اللَّهِ... وَ لْیَکُنْ أَکْثَرُ هَمِّکَ الصَّلَاهَ- فَإِنَّهَا رَأْسُ الْإِسْلَامِ بَعْدَ الْإِقْرَارِ بِالدِّین؛ کتاب خدا را به ایشان بیاموز... و بیشترین همت خود را متوجه نماز کن چرا که پس از پذیرش اصل دین، نماز مهم ترین جایگاه را دارد.[4]
نماز، چهره دین
مُحَمَّدٌ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص): لِکُلِّ شَیْ‌ءٍ وجْهٌ و وجْهُ دِینِکُمُ الصّلَاهُ فَلَا یَشِینَنَّ أَحَدُکُمْ وجْهَ دِینِهِ و لِکُلِّ شَیْ‌ءٍ أَنْفٌ و أَنْفُ الصَّلَاهِ التَّکْبِیر؛ هر چیزی چهره ای دارد و چهره دین شما نماز است پس مبادا شخصی چهره دینش را زشت و نازیبا گرداند و هر چیزی شروعی دارد و شروع نماز با تکبیر است.[5]
نماز، دوست داشتنی‌ترین کار پیش خدا
عَنْ زَیْدٍ الشَّحَّامِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ: سَمِعْتُهُ یَقُولُ أَحَبُّ الْأَعْمَالِ إِلَى اللَّهِ عَزَّ و جَلَّ الصَّلَاهُ و هِیَ آخِرُ و صَایَا الْأَنْبِیَاءِ علیه السلام فَمَا أَحْسَنَ الرَّجُلَ یَغْتَسِلُ أَوْ یَتَوَضَّأُ فَیُسْبِغُ الْوُضُوءَ ثُمَّ یَتَنَحَّى حَیْثُ لَا یَرَاهُ أَنِیسٌ فَیُشْرِفُ عَلَیْهِ و هُوَ رَاکِعٌ أَوْ سَاجِدٌ إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا سَجَدَ فَأَطَالَ السُّجُودَ نَادَى إِبْلِیسُ یَا ویْلَاهْ أَطَاعَ و عَصَیْتُ و سَجَدَ و أَبَیْت.
زید شحام می گوید از امام صادق(ع) شنیدم که فرمود: خداوند عزوجل نماز را بیش از سایر کارها دوست دارد و نماز آخرین سفارش همه پیامبران(ع) است. چه منظره زیبایی است! این که شخصی غسل کرده یا وضوی کاملی گرفته، در مکانی خلوت به دور از چشم دیگران به رکوع و سجده مشغول شود. زمانی که بنده ای سر بر خاک می نهد و سجده می کند صدای شیطان به ناله بلند می شود که ای وای این بنده، خدا را اطاعت کرد و من نافرمانی کردم و او سجده کرد و من امتناع کردم.[6]
نماز، نور چشم پیامبر(ص)
آن حضرت به ابوذر فرمودند: یَا أَبَاذَرٍّ جَعَلَ اللَّهُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ قُرَّهَ عَیْنِی فِی الصَّلَاهِ- و حَبَّبَ إِلَیَّ الصَّلَاهَ- کَمَا حَبَّبَ إِلَى الْجَائِعِ الطَّعَامَ و إِلَى الظَّمْآنِ الْمَاءَ- و إِنَّ الْجَائِعَ إِذَا أَکَلَ شَبِعَ و إِنَ الظَّمْآنَ إِذَا شَرِبَ رَوِیَ- و أَنَا لَا أَشْبَعُ مِنَ الصَّلَاهِ"؛ ای اباذر خداوند نور چشم مرا در نماز قرار داده است و چنان مرا مشتاق نماز کرده که گرسنه را مشتاق به غذا و تشنه را مشتاق به آب و اشتیاق گرسنه و تشنه به غذا و آب گذرا است ولی من از نماز سیر نمی‌شوم.[7]
نماز وسیله نزدیک شدن به خدای عزیز
عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا قَالَ: الصَّلَاهُ قُرْبَانُ کُلِّ تَقِی؛[8] امام رضا(ع) فرمود: نماز مایه نزدیکی پارسایان به خداوند است.
نماز، بهترین تکلیف
عن أباذر: فَقُلْتُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّکَ أَمَرْتَنِی بِالصَّلَاهِ فَمَا الصَّلَاهُ- قَالَ: "خَیْرُ مَوْضُوعٍ فَمَنْ شَاءَ أَقَلَّ و مَنْ شَاءَ أَکْثَر"؛ ابوذر می گوید به پیامبر(ص) عرض کردم: مگر نماز چیست که مرا به آن دستور دادید؟ فرمودند: نماز بهترین تکلیفی است که خداوند برای بندگانش قرار داده است. حال هر کس می‌خواهد بیشتر انجام دهد [به سود خود اوست] و هر کس می‌خواهد کمتر انجام دهد [به زیان خود اوست].[9]
نماز، ستون خیمه دین
عَنْ أَبِاعَبْدِاللَّهِ(ع) قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص): مَثَلُ الصَّلَاهِ مَثَلُ عَمُودِ الْفُسْطَاطِ إِذَا ثَبَتَ الْعَمُودُ نَفَعَتِ الْأَطْنَابُ و الْأَوْتَادُ و الْغِشَاءُ و إِذَا انْکَسَرَ الْعَمُودُ لَمْ یَنْفَعْ طُنُبٌ و لَا و تِدٌ و لَا غِشَا؛ امام صادق(ع) از زبان رسول خدا(ص) نقل فرمودند: مَثَل نماز مَثَل ستون خیمه (چادر) است، که تا وقتی ستون محکم باشد، طناب‌ها و میخ‌ها و پرده به کار می‌آیند؛ ولی اگر ستون بشکند، هیچ طناب و میخ و پرده‌ای به درد نمى‌‌خورد. [چون در این حالت خیمه نقش بر زمین می‌شود و دیگر فایده‌ای ندارد].[10]
نماز، بهترین عمل بعد از معرفت خدا
عَنْ مُعَاوِیَهَ بْنِ و هْبٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَاعَبْدِاللَّهِ(ع) عَنْ أَفْضَلِ مَا یَتَقَرَّبُ بِهِ الْعِبَادُ إِلَى رَبِّهِمْ و أَحَبِّ ذَلِکَ إِلَى اللَّهِ عَزَّ و جَلَّ مَا هُوَ فَقَالَ: مَا أَعْلَمُ شَیْئاً بَعْدَ الْمَعْرِفَهِ أَفْضَلَ مِنْ هَذِهِ الصَّلَاهِ أَلَا تَرَى أَنَّ الْعَبْدَ الصَّالِحَ- عِیسَى ابْنَ مَرْیَمَ قَالَ و أَوْصانِی بِالصَّلاهِ.
معاویه پس وهب می‌گوید: از امام صادق(ع) پرسیدم: والاترین چیزی که انسان را به خدا نزدیک کند و عملی نزد خدا محبوب‌تر از آن نباشد چیست؟ حضرت فرمود: بعد از شناخت خداوند، هیچ کاری را والاتر از همین نماز نمى‌‌شناسم. نمی‌بینی که بنده صالح خدا، عیسى بن مریم، گفته است: و خداوند مرا به اداى نماز سفارش کرد. (مریم/31)[11]
نماز، اولین مورد پرسش در روز قیامت
قَالَ النَّبِیُّ(ص): أَوَّلُ مَا یُنْظَرُ فِی عَمَلِ الْعَبْدِ فِی یَوْمِ الْقِیَامَهِ فِی صَلَاتِهِ فَإِنْ قُبِلَتْ نُظِرَ فِی غَیْرِهَا وَ إِنْ لَمْ تُقْبَلْ لَمْ یُنْظَرْ فِی عَمَلِهِ بِشَیْ‌ءٍ؛[12]
پیامبر(ص) فرمودند: در روز قیامت، ابتدا به نماز بنده نگاه می‌کنند اگر نمازش مقبول افتاد آن وقت به سایر اعمال او هم نگاه می‌شود و اگر نمازش مردود شد، دیگر به هیچ یک از اعمالش توجه نمی شود.
مثل اینکه دکتری به مریض می‌گوید: از این نسخه اگر فلان دوا را نخوری، مصرف بقیه دواها بی‌فایده است یا معلم به دانش‌آموز می‌گوید: اگر به فلان سؤال [که برای معلم پاسخ دادن به آن بسیار مهم است] جواب ندهی، ورقه‌ات را تصحیح نمی‌کنم یا به کسی گفته می‌شود: از این کتاب اگر فلان صفحه را نخوانی، گویی اصلاً کتاب را نخوانده‌ای.
در واقع نماز بهترین نتیجه و محصول کارخانه زندگی و بندگی انسان است که کیفیت مطلوب آن از سلامت همه دستگاه ها و عرصه ها حکایت دارد. بر عکس آن نیز صادق است یعنی ناقص و مخدوش بودن نماز نشان دهنده بیمار و مشکل‌دار بودن سایر اعمال فرد است.
د) دوری از شراب و قمار و دیگر عوامل غلفت آور از یاد خدا
خداوند متعال انسان‌ها از کارهایی مانند شراب‌خواری و قماربازی و... منع کرده است، چون چنین کارهایی علاوه بر این روابط دوستانه مؤمنان را به هم می‌زند، سبب دوری از یاد خدا نیز می‌شود.
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ و الْمَیْسِرُ و الْأَنْصابُ و الْأَزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ. إِنَّما یُرِیدُ الشَّیْطانُ أَنْ یُوقِعَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَهَ و الْبَغْضاءَ فِی الْخَمْرِ و الْمَیْسِرِ و یَصُدَّکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ و عَنِ الصَّلاهِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ؛[13] اى کسانى که ایمان آورده‌‌اید! همانا شراب و قمار و بت‌‌ها و تیرهاى قرعه، پلید و از کارهاى شیطان است، پس از آنها بپرهیزید تا رستگار شوید. همانا شیطان مى‌‌خواهد به وسیله شراب و قمار، میان شما دشمنى و کینه بی‌افکند و شما را از یاد خدا و نماز باز دارد. پس (با این همه مفاسد) آیا دست برمى‌‌دارید؟
و) دوری از کسانی که نماز را به سخره می‌گیرند
خداوند متعال مسلمانان را از ارتباط دوستانه با اهل کتاب و کفار به دلیل این که دین و نماز را به بازی و مسخره می‌گیرند، باز داشته است، یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الَّذِینَ اتَّخَذُوا دِینَکُمْ هُزُواً و لَعِباً مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکُمْ و الْکُفَّارَ أَوْلِیاءَ و اتَّقُوا اللَّهَ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ و إِذا نادَیْتُمْ إِلَى الصَّلاهِ اتَّخَذُوها هُزُواً و لَعِباً ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَعْقِلُون؛[14]
اى کسانى که ایمان آورده‌‌اید! همانا شراب و قمار و بت‌‌ها و تیرهاى قرعه، پلید و ازکارهاى شیطان است، پس از آنها بپرهیزید، تا رستگار شوید، همانا شیطان مى‌‌خواهد به وسیله شراب و قمار، میان شما دشمنى و کینه بیفکند و شما را از یاد خدا و نماز باز دارد. پس (با این همه مفاسد) آیا دست برمى‌‌دارید؟
توجه به ابعاد و ویژگی‌های نماز
الف)خداوند متعال نماز را در بهترین اوقات شبانه‌روز قرارداده است.
قالَ علیٌ(ع): وَ ارْفَعُوا إِلَیْهِ أَیْدِیَکُمْ بِالدُّعَاءِ فِی أَوْقَاتِ صَلَاتِکُمْ فَإِنَّهَا أَفْضَلُ السَّاعَاتِ یَنْظُرُ اللَّهُ عَزَّوجَلَّ فِیهَا بِالرَّحْمَهِ إِلَى عِبَادِهِ یُجِیبُهُمْ إِذَا نَاجَوْهُ و یُلَبِّیهِمْ إِذَا نَادَوْهُ و یُعْطِیهِمْ إِذَا سَأَلُوهُ و یَسْتَجِیبُ لَهُمْ إِذَا دَعَوْه؛[15] امام علی(ع) فرمود: در وقت نماز دست به دعا بردارید که بهترین زمان [همان] است؛ [چرا که] خدا در آن وقت نظر لطف به بندگان خود دارد؛ به مناجات آنها پاسخ می‌دهد و فریاد آنها را لبیک می‌گوید و درخواست آنها را برآورده می‌سازد و دعاى آنها را مستجاب می‌کند.
برای نماز، مکانی ویژه و بافضیلت مخصوص در نظر گرفته شده است، و روی أَنَّ فِی التَّوْرَاهِ مَکْتُوباً أَنَّ بُیُوتِی فِی الْأَرْضِ الْمَسَاجِدُ فَطُوبَى لِعَبْدٍ تَطَهَّرَ فِی بَیْتِهِ ثُمَّ زَارَنِی فِی بَیْتِی أَلَا إِنَّ عَلَى الْمَزُورِ کَرَامَهَ الزَّائِرِ أَلَا بَشِّرِ الْمَشَّاءِینَ فِی الظُّلُمَاتِ إِلَى الْمَسَاجِدِ بِالنُّورِ السَّاطِعِ یَوْمَ الْقِیَامَه؛ روایت شده که در تورات چنین آمده است: [که خداوند تعالی فرمود] بی‌شک خانه‌‌هاى من در روى زمین، همان مساجد است. خوشا به حال آن بنده‌‌اى که در خانه خویش وضو بگیرد و و مرا در خانه‌ام ملاقات کند. آگاه باشید که احترام میهمان بر صاحب‌خانه لازم و واجب است. به آنانی که کارشان این است که در تاریکی هاى شب به سوى مساجد حرکت می‌کنند مژده بده که در روز رستاخیز با نورى درخشان وارد محشر خواهند شد.[16]
برای نماز جهت ویژه قرار داده شده است، کعبه معظم از مقدس ترین مکان های روی زمین است، مجموعه نماز از بهترین ها شکل گرفته است، با تأمل در اجزاء نماز می‌بینیم که مجموعه‌ای از بهترین عبادت‌ها است؛ کارهایی مانند قرائت قرآن، ذکر، دعا استغفار، صلوات، شکر... که هر کدام خود به تنهایی عبادتی بزرگ و با فضیلت است، همه یکجا در نماز گرد هم آمده‌اند. به قول معروف هر چه خوبان همه دارند نماز آنها را یک جا دارد. علاوه بر وجود افعالی بسیار زیبا که هر کدام دارای معانی والا و اسرار بزرگی است؛ کارهایی مانند قیام، رکوع و سجود و...
*پی‌نوشت‌ها:
[1]. مجلسی، بحار الأنوار، ج71، ص 4، باب 1 جوامع الحقوق ..... .
[2]. حر عاملی، وسائل الشیعه، ج4، ص 30، ح 7.
[3]. متقی هندی، کنزالعمال، ج 7، ح 18931.
[4]. مجلسی، بحار الأنوار، ج74، ص127، باب 6 جوامع و صایا رسول الله ص و مواعظه و حکمه .... .
[5]. کلینی، الکافی، ج6، ص24، باب من حافظ على صلاته أو ضیعها .... .
[6]. کلینی، الکافی، ج6، ص8، باب فضل الصلاه .... .
[7]. مجلسی، بحار الأنوار، ج74، ص77، باب 4 ما أوصى به رسول الله ص إلى أبی ذر رحمه الله ... .
[8]. کلینی، الکافی، ج6، ص10، باب فضل الصلاه ... .
[9]. حر عاملی، وسائل الشیعه، ج5، ص 248، ح42، باب استحباب تحیه المسجد و هی رکعتان ... .
[10]. کلینی، الکافی، ج6، ص13، ح1، باب فضل الصلاه ... .
[11]. همان، ج6، ص7، ص1، باب فضل الصلاه ... .
[12]. مجلسی، بحار الأنوار، ج79، ص 227، باب 1 فضل الصلاه و عقاب تارکها ... .
[13]. مائده: 90 و 91.
[14]. مائده: 57 و 58.
[15]. شیخ صدوق، الأمالی، ص 94، المجلس العشرون.
[16]. حر عاملی، وسائل الشیعه، ج1، ص381، ص 10، باب استحباب الطهاره لدخول المساجد ... .