منابع:
کتاب : تفسير حكيم ج3
نوشتہ : استاد حسین انصاریان
البته اين پنهان و غيب و راز و سرى كه در معارف و در گفته‌ها و در كتاب‌ها مطرح است نسبت به ما كه داراى دانشى بسيار محدود و منظرگاهى معلوم و مرزبندى شده داريم و از ديدن پشت پاى خود عاجز و هيچ اشرافى بر يك لحظه از آينده نداريم و در يك كلمه مخلوق ضعيف، ذليل، مسكين و مستكين هستيم و با كمترين حادثه همين دانش اندك بوديد محدود را از دست مى‌دهيم به عنوان غيب و پنهان صحيح است، ولى نسبت به وجود مقدسى كه ازلى و ابدى و ذاتى بى‌انتها و غير محدود و آفريننده ملك و ملكوت و بالا و پستى، و سماوات و ارض و ميليارها سحابى و كهكشان و منظومه و ثابت و سيار، و مخلوقات گوناگون در عرصه‌گاه هستى و خيمه حيات است، صحيح نيست، براى او غيبى و پنهانى و سر و رازى وجود ندارد آنچه هست و آنچه موجود است با هر هويت و حيثيتى، با هر وجودى و موجوديتى، با هر باطن و ظاهرى، و مقيد به هر زمانى، گذشته، حال، آينده نزد او حاضر است و حضرتش به همه امور گذشته و فعلى و آينده او آگاه و دانا و عالم و بصير است.
وَ إِنْ كُلٌّ لَمَّا جَمِيعٌ لَدَيْنا مُحْضَرُونَ «1»
و همه بدون استثنا نزد ما حاضرند.
يَعْلَمُ ما يَلِجُ فِي الْأَرْضِ وَ ما يَخْرُجُ مِنْها وَ ما يَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ وَ ما يَعْرُجُ فِيها وَ هُوَ الرَّحِيمُ الْغَفُورُ: «2»
خدا ميداند آنچه را در زمين فرو مى‌رود، و آنچه از آن بيرون مى‌آيد، و آنچه از آسمان فرود مى‌آيد، و آنچه در آن بالا مى‌رود و او مهربان و بسيار آمرزنده است.
وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لا تَأْتِينَا السَّاعَةُ قُلْ بَلى وَ رَبِّي لَتَأْتِيَنَّكُمْ عالِمِ الْغَيْبِ لا يَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقالُ ذَرَّةٍ فِي السَّماواتِ وَ لا فِي الْأَرْضِ وَ لا أَصْغَرُ مِنْ ذلِكَ وَ لا أَكْبَرُ إِلَّا فِي كِتابٍ مُبِينٍ: «3»
دانان هر پنهان است در آسمان‌ها و زمين هم‌وزن ذره‌اى از او پوشيده نيست و نه كوچك‌تر از آن و نه بزرگ‌تر از آن هست مگر اين كه در كتابى روشن «كه صفحه بى‌نهايت علم اوست» ثبت است.
إِلَيْهِ يُرَدُّ عِلْمُ السَّاعَةِ وَ ما تَخْرُجُ مِنْ ثَمَراتٍ مِنْ أَكْمامِها وَ ما تَحْمِلُ مِنْ أُنْثى وَ لا تَضَعُ إِلَّا بِعِلْمِهِ: «4»
آگاهى و دانش به قيامت [و اين كه چه زمانى برپا مى‌شود و چه خواهد شد] فقط ويژه اوست، و ميوه‌ها از غلافهايشان بيرون نمى‌آيند، و هيچ ماده‌اى حامله نمى‌شود و وضع حمل نمى‌كند مگر به آگاهى او.
وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَيْبِ لا يَعْلَمُها إِلَّا هُوَ وَ يَعْلَمُ ما فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ ما تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ إِلَّا يَعْلَمُها وَ لا حَبَّةٍ فِي ظُلُماتِ الْأَرْضِ وَ لا رَطْبٍ وَ لا يابِسٍ إِلَّا فِي كِتابٍ مُبِينٍ: «5»
كليدهاى غيب و آنچه پنهان است نزد اوست، و كسى آنها را جز او نميداند، و به آنچه در خشكى و درياست آگاه است، و هيچ برگى نمى‌افتد مگر آن كه آن را ميداند و هيچ دانه‌اى در تاريكى‌هاى زمين و هيچ‌تر و خشكى نيست مگر آن كه در كتابى روشن [كه صفحه بى‌نهايت علم اوست] ثبت است.
اميرالمؤمنين (ع) مى‌فرمايد:
«كُلُّ شَىْ‌ءٍ خَاشِعٌ لَهُ وَ كُلُّ شَىْ‌ءٍ قَائِمٌ بِهِ، غِنَى كُلِّ فَقِيرٍ، وَ عِزُّ كُلِّ ذَلِيلٍ، وَ قُوَّةُ كُلِّ ضَعِيفٍ، وَ مَفْزَعُ كُلِّ مَلْهُوفٍ، مَنْ تَكَلَّمَ سَمِعَ نُطْقَهُ، وَ مَنْ سَكَتَ عَلِمَ سِرَّهُ، وَ مَنْ عَاشَ فَعَلَيْهِ رِزْقُهُ، وَ مَنْ مَاتَ فَإِلَيْهِ مُنْقَلَبُهُ ... كُلُّ سِرِّ عِنْدَكَ عَلَانِيَةٌ، وَ كُلُّ غَيْبٍ عِنْدَكَ شَهَادَةٌ:» «6»
هر چيزى براى او خاشع و فروتن است، و هر چيزى بر پاى به اوست، ثروت هر تهيدستى است، و عزت هر خوارى است، و نيروى هر ناتوانى است، و پناهگاه هر دل سوخته و محزونى است، هر كس سخن بگويد سخنش را مى‌شنود، و هر كس ساكت باشد راز و باطنش را مى‌داند، و آن كه زندگى مى‌كند رزقش بر عهده اوست، و آن كه مى‌ميرد بازگشتش به سوى اوست، خدايا هر پنهانى نزد تو آشكار است، و هر غيبى و نهانى نزد تو حاضر و مشهود است.
و نيز آن حضرت فرموده:
«لا يعزب عنه عدد قطر الماء و لا نجوم السماء:» «7»
شماره قطره‌هاى همه آب‌هاى جهان هستى، و عدد همه ستارگان آسمان‌ها از او پوشيده نيست.
او عدد قطرات باران، تگرگ، برگ درختان، دانه‌ها و حبه‌هاى نباتات، شمار ميوه‌ها، عدد مخلوقات و هر چيزى را بدون استثناء مى‌داند، او به بنى‌اسرائيل اعلام مى‌كند خدا چيزى را كه پنهان مى‌داشتيد آشكار مى‌كند او كه به تمام جريانات هستى، و حوادث گذشته و آينده، و تعداد همه موجودات آگاه است و چيزى از او پنهان نيست و پنهان نمى‌ماند معرفى قاتل مقتول با زنده كردن مقتول به وسيله عضوى از گاو ذبح شده برايش كارى بسيار بسيار سهل و آسان است.
علم هر چيزى و دانش و آگاهى به باطن و ظاهر هر امرى و هر حقيقتى نزد اوست.
در تعقيب نماز عشا به نقل مفاتيح‌الجنان از قول معصوم (ع) مى‌خوانيم:
«اللهم انه ليس لى علم بموضع رزقى، و انما اطلبه بخطرت تخطر على قلبى فاجول فى طلبه البلدان فانا فيما انا طالب كالحيران لا ادرى افى سهل هو ام فى جبل ام فى ارض ام فى سماء ام فى برّ ام فى بحر و على يدى من و من قبل من و قد علمت ان علمه عندك و اسبابه بيدك:»
من از جايگاه روزى خودم آگاه نيستم، رزقم را به خيالى كه بر قلبم مى‌گذرد مى‌طلبم، در به دست آوردنش دور شهرها مى‌گردم، نهايتا من در آنچه خواهان آن هستم مانند شخصى متحير و سرگردانم كه نميدانم روزى من در صحراست يا در كوه، در زمين است يا در آسمان، در خشكى است يا دريا، و به دست كيست و نزديكست و به يقين و بدون شك و ترديد مى‌دانم كه علم و دانش آن نزد توست و اسباب روزى من در اختيار توست.
اميرالمؤمنين (ع) مى‌فرمايد:
«يعلم عجيج الوحوش فى الفلوات، و معاصى العباد فى الخلوات، و اختلاف الحيتان فى البحار الغامرات، و تلاطم الماء بالرياح العاصفات:» «8»
فرياد حيوانات وحشى را در بيابان، و گناهان بندگان را در پنهانى‌ها و رفت و آمد ماهيان را در درياهاى عميق، و تلاطم آب‌ها را با بادهاى وزنده مى‌داند.
زمينه‌هاى تعقل و انديشه
انديشه و تفكر در مخلوقات و مصنوعات حق، و عظمت هستى و قوانين حاكم بر آن، و تعقل در ساختمان آسمان‌ها و زمين و ساختمان نباتات و حيوانات و ساختمان شگرف و اعجاب‌انگيز بدن و حالات روانى انسان براى رسيدن به خالق هستى و ايمان و اعتقاد به او و صفات و افعال حضرتش از اعظم عبادات و مهم‌ترين حركات معنوى است.
انديشه سبب رشد و كمال، تربيت، دست يافتن به حقايق، تغيير مجهولات به معلومات، پختگى عقل و ضامن خير دنيا و آخرت انسان است.
حضرت حق در قرآن و پيامبر بزرگ اسلام و اهل بيت جابه‌جاى هستى، و هر يك از مخلوقات، و جرياناتى كه بر پهن دشت خلقت و بر حيات انسان مى‌گذرد موردى براى تعقل و انديشه قرار داده‌اند، و از همه خواسته‌اند كه در همه امور عقل خود را بكار بيندازند و از اين مسير قدرت و ربوبت و رحمت و لطف حضرت حق را دريابند و در برابر حضرت او سر تعظيم فرود آورند، و به پيشگاه مقدسش فروتنى آورند و پيشانى عبادت و تواضع و بندگى بر خاك نهند و با قرار دادن خود در مدار اجراى فرمان‌هاى حكيمانه‌اش به برپا كردن خيمه حيات طيبه برخيزند، و آخرت خود را آباد نمايند و منبعى و كانونى از خير و بركت شوند.
آيات قرآن مجيد در رابطه با ارزش عقل، خردورزى، تعقل و انديشه در حقايق و منافع و اثرات تعقل و تفكر به تدريج در ضمن صفحات آينده مورد توضيح قرار خواهد گرفت.
در اين بخش به گوشه‌اى از روايات اين باب اشاره مى‌شود.
رسول خدا مى‌فرمايد:
«ما قسم الله للعباد شيئاً افضل من العقل، فنوم العاقل افضل من سهر الجاهل و اقامة العاقل افضل من شخوص الجاهل ....» «9»
خداوند بر بندگانش چيزى را برتر از عقل تقسيم نكرده، خواب عاقل از بيدارى جاهل بهتر، و ماندنش در يك محل از سفر نادان برتر است.
«اذا بلغكم عن رجل حسن حالٍ فانظروا فى حسن عقله فانما يجازى بعقله:» «10»
هر گاه خبر نيكى حال شخصى به شما رسيد، در نيكى عقلش بنگريد، كه فقط به عقلش او را پاداش مى‌دهند.
اميرالمؤمنين (ع) در رواياتى در اين زمينه مى‌فرمايد:
«كثرة الصواب ينبئى عن وفور العقل:» «11»
درستى و كار صحيح فراوان از فراوانى عقل گزارش مى‌دهد.
«من غلب عقله شهوته، و حلمه غضبه، كان جديراً بحسن السّيره:» «12»
كسى كه خرد و عقلش بر شهوتش، و حلم و بردبارى‌اش بر خشمش چيره شود، شايسته‌ى خوش‌رفتارى در همه امور است.
«الكيس من كان يومه خيراً من امسه:» «13»
هوشيار و زرنگ كسى است كه امروزش بهتر از ديروزش باشد.
«العاقل يطلب الكمال، الجاهل يطلب المال:» «14»
خردمند در مسير به دست آوردن كمال و نادان دنبال يافتن ثروت است.
«الحلم غطاء ساتر، و العقل حسام قاطع، فاستر خلل خلقك بحلمك، و قاتل هواك بعقلك:» «15»
بردبارى پرده‌اى است پوشاننده، و عقل شمشيرى است برّنده، پس كاستى‌هاى اخلاقت را با بردبارى بپوشان، و هواى نفست را با عقل بميران.
«العاقل يتغظ بالآداب، و البهائم لا تتعظ الا بالضرب:» «16»
خردمند با آداب پند مى‌پذيرد، ولى چهارپايان جز با كتك پند نمى‌پذيرند.
خداوند همه نشانه‌هاى عظمت و قدرت و ربوبيتش را تا جائى كه شايسته و درخور انسان است ارائه مى‌دهد تا اين موجود والا و صاحب عقل و خرد، انديشه و تعقل كند و به تعمق بنشيند و خود را از بركت انديشه و تعقل و به حسنات بيارايد و از زشتى‌ها مصون بدارد، وَ يُرِيكُمْ آياتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ.
پی نوشت ها:
______________________________
(1)- يس 32.
(2)- سبا 2.
(3)- سبا 3.
(4)- فصلت 47.
(5)- انعام 59.
(6)- خطبه 107، نهج‌البلاغه.
(7)- نهج‌البلاغه خطبه
(8)- نهج‌البلاغه خطبه 198.
(9)- كافى، ج 1 ص 12 ح 11.
(10)- كافى، ج 1 ص 12 ح 11.
(11)- غرر الحكم، ج 2، ص 100.
(12)- غرر الحكم، ج 1، ص 221.
(13)- مستدرك نهج‌البلاغه، 179.
(14)- غرر الحكم، ج 1، ص 33.
(15)- نهج‌البلاغه حكمت 38.
(16)- نهج‌البلاغه نامه 31.
منبع : پایگاه عرفان