آيا ما دارای اختيار هستیم يا همه امور دست خداست؟

بحث جبر و اختيار از حساس‌ترين، دقيق‌ترين و بحث برانگيزترين مباحث رايج ميان انديشه‌ها و جهان‌بيني‌ها مي‌باشد. در رابطه با اعمال و كنشهاي انسان سه ديدگاه وجود دارد؛ 1. ديدگاه اشعري‌ها (جبريون) : طبق اين نظريه انسان اراده‌اي از خود ندارد و تمام افعال او مستقيما به اراده حق تعالي است بدون آنكه انسان، اندك نقشي در بود و نبود عمل داشته باشد. طبق اين ديدگاه هر عملي از انسان سر بزند در واقع عمل او نيست بلكه خداوند است كه از مجراي او آن عمل را انجام داده است. به عبارت ديگر طبق اين نگرش، انسان شبيه يك دستگاه مكانيكي است كه تمام حركات و سكناتش از خارج كنترل مي شود، بر اين نظر اشكالاتي چند وارد است از جمله : الف) هر انساني در درون خود قدرتي را مي يابد که در برابر راه هاي گوناگون يكي را برگزيده و ديگري را كنار گذارد و همين بهترين دليل براي اختيار است . ب) در متون ديني هر انساني مسئول اعمال و كنش هاي خويش معرفي شده است و بر همين اساس است كه خداوند كيفر و پاداش را براي مجرمان و صالحان قرار داده است در حالي كه اگر اعمال انسان جبري و بدون اختيار بود، ديگر پاداش و كيفر معنا نداشت. 2_ ديدگاه معتزله (مفوّضه) : معتزله در برابر اشاعره معتقد به وجود اختيار در انسان ميباشند ولي در اين مسير چونان راه افراط پيموده اند كه ديگر هيچ جايگاهي براي اراده حق تعالي در افعال انسان قائل نگرديده و قلمرو كنش‌هاي بشري را براي پروردگار منطقه ممنوعه اعلام نموده اند به گونه‌اي كه گويي (نعوذ بالله) خداوند را هرگز توان دخالت در افعال آدمي نيست. اشكال اين ديدگاه نيز روشن است چون مخالف قدرت مطلقه پروردگار و توحيد افعالي است. 3_ مكتب ائمه طاهرين (عليهم السلام) در مقابل دو نقطه نظر تفريطي و افراطي فوق، ائمه اطهار مسئله (امر بين الامرين) را مطرح نموده اند كه در آن هم اختيار آدمي محفوظ است و هم توحيد افعالي و قدرت مطلقه الهي. بر اساس اين ديدگاه همان طور كه وجدان حكم مي نمايد، آدمي مختار آفريده شده و از اين رو مسئول اعمال خويش است و از طرف ديگر چنان نيست كه كاملا رها شده باشد و خداوند را توان تاثير در اعمال او نباشد . با اين مقدمه بهتر است سوالی که نوعی شبهه است را مطرح کنيم: خداوند از ازل از آنچه واقع مي شود و آنچه واقع نمي شود آگاه است و هيچ حادثه اي نيست كه از علم ازلي الهي پنهان باشد، از طرفي علم الهي تغيير ناپذير است پس حوادث بايد به نحوي واقع شوند كه با علم الهي مطابقت داشته باشند!!؟ اين اشكال از آنجا پيدا شده كه براي هر يك از علم الهي و نظام سببي و مسبّبي جهان حساب جداگانه فرض شده است يعني چنين فرض شده كه علم الهي در ازل به طور تصادفي به وقوع حوادث تعلق گرفته است و آن گاه براي اينكه اين علم درست از آب در آيد و خلافش واقع نشود لازم است وقايع جهان تحت مراقبت قرار گيرد تا با تصور و نقشه قبلي مطابقت كند. ولي علم ازلي الهي از نظام سببي و مسبّبي جهان جدا نيست . علم الهي به طور مستقيم و بلاواسطه نه به وقوع حادثه‌اي تعلق مي گيرد و نه به عدم وقوع آن. علم ازلي الهي علم به صدور معلولات از علل خاص آنهاست پس علم ازلي كه به افعال و اعمال انسان تعلق گرفته است به معني اين است كه او از ازل ميداند كه چه كسي به موجب اختيار و آزادي خود طاعت كرده و چه كسي معصيت مي‌كند .به عبارت ساده تر انسان نه مختار صد در صد است مثل آنچه معتزله اعتقاد دارند و نه مجبور صد در صد است مانند باور اشاعره، بلكه حالتي بين اين دو حالت است با يك مثال ساده مطلب را روشنتر مي كنم: فرض كنيد كه شما لوكوموتيو راني هستيد كه با يك دستگاه قطار برقي در حال مسافرت مي باشيد و هر لحظه قطار انرژي برق را از مولّد مركزي دريافت مي كند، شما مختاريد و مي توانيد با هر سرعتي حركت كرده و هر زمان كه بخواهيد سرعتتان را تغيير دهيد ولي كسي كه در مركز مولّد برق، ارسال برق را كنترل مي‌كند هر لحظه مي تواند شما را متوقّف سازد چون تمام قدرت و نيروي شما از همان برقي است كه از جانب او به شما مي رسد. اميدوارم از توضيحات مطرح شده پاسخ سوال خود را دريافت نموده باشيد. براي اطلاع بيشتر مي‌توانيدبه كتاب «جبر و اختيار» نوشته استاد جعفر سبحاني و كتاب «انسان و سرنوشت» نوشته استاد شهيد مرتضي مطهري مراجعه فرمائيد.