تفسیر قرآنی که به طبری شهرت یافته است

تفسیر طبری یا جامع البیان عن تاویل القرآن، تفسیری از قرآن نوشتهٔ محمد بن جریر طبری، محدث، فقیه، مفسر و مورخ سده سوم قمری است.

تفسیر طبری
طبری در نوجوانی، علوم مختلفی را از علمای عراق و شام و مصر آموخت و بعد در بغداد ساکن شد و تا زمان وفاتش نیز آن جا بود.
طبری در علوم بسیاری تبحر پیدا کرد و حافظ و عارف به قرآن و معانی و احکام شد. اطلاعات او راجع به صحابه و تابعان و زمان‌های بعد از آن، زیاد و در مسائل راجع به ایام و اخبار مردم، آگاهی کامل داشت. از همین رو، کتابی بنام «تاریخ طبری» را نگاشت. سپس کتاب تفسیر قرآن «جامع البیان عن تاویل القرآن» را نگاشت که به تفسیر طبری شهرت پیدا کرد.
طبری سنی مذهب بود ولی برخی او را شیعه می ‌دانند (یکی از دلایل انتساب به هردو فرقه «میانه روی وانصاف » وی دربیان تاریخی موارداست). وی در سال ۳۱۰ هجری شمسی در سن ۸۶ سالگی در بغداد از دنیا رفت.
طبری نخست بر آن بوده است تا برای خلق این اثر، دانش تفسیری خود را در 30 هزار ورق بر شاگردانش املا کند، اما هنگامی که با اکراه آنان رو به ‌رو می‌ گردد، پس از اظهار تأسف آن را در 3 هزار ورق کوتاه می کند (یاقوت، ابن جوزی، همانجا؛ خطیب، 2/163؛ سمعانی، 9/42؛ قس: حاجی خلیفه، 1/297) که به حجمی که امروزه ما از این اثر سراغ داریم، بسیار نزدیک است. هر چند گزارش حجم اولیۀ تفسیر آن میزان که در منابع آمده، ممکن است اغراق ‌آمیز باشد، اما چنین گزارش هایی نشان از نگاه جامع طبری به مسئلۀ تفسیر قرآن دارد.
کتاب تفسیر طبری
این تفسیر تاثیر زیادی بر مفسران بعد از خود نیز گذاشت و غالب مفسران در تفسیر آیات، به نظر او اشاره کرده‌اند
تفسیر طبری، یکی از قدیمی ترین و جامع ترین تفسیرهای عربی روایی قرآن در قرن سوم هجری در بین مسلمانان است. این تفسیر اگر چه عنوانش در خود کتاب ذکر نشده ولی طبری در کتاب دیگرش (تاریخ طبری) آن را «جامع البیان عن تاویل آیه القرآن» نامیده ‌است.
البته این تفسیر صرفاً تفسیر روایی نیست، زیرا در آن به مباحث و مسائل کلامی توجه شده و نظرهای مولف در نقل احادیثی دال بر موضع کلامی اش، بیان شده‌است.
شیوه طبری در نام‌گذاری سور
طبری در نام‌ گذاری سوره ‌ها شیوه واحدی ندارد؛ برخی سوره ‌ها را به نام مشهورشان آورده، ولی در مورد برخی دیگر از تعابیری نظیر «القول فی السورة التی یُذْکر فیها البقرة» یا «تفسیر السورة التی یذکر فیها یوسف علیه ‌السلام» استفاده کرده است.
شیوه طبری در تفسیر‌ آیات
وی در تفسیر آیات، ابتدا آیه یا آیاتی را با عنوان «القول فی تأویل قوله تعالی» می ‌آورد و غالباً با جمله «یقول الله جَلَّ ثناؤه» سخن خود را شروع می ‌کند، سپس با نقل اقوال صحابه و تابعین، به تفسیر آیات می ‌پردازد.
سرانجام، پس از بررسی و توجیه اقوال، یا قول مرجح را بر می ‌گزیند یا با اقامه دلیل در رد اقوال گوناگون، نظر خویش را بیان می ‌دارد.
طبری در این تفسیر، در رد کسانی که می گویند در قرآن چیزهایی است غیر کلام عربی و تفسیر اسماء قرآن و شعر و غیر آن، مطالبی آورده است و نیز ذکر فضائل اهل بیت، در آن به چشم می خورد.
این تفسیر عمدتا با ذکر سلسله سند کامل هر حدیث و روات حدیث، تدوین شده است و به صحت و نقد سند، چندان اعتنایی ندارد و احادیثی را اگر چه با عقل سازگار نبوده، نقل کرده است. از همین رو، احادیث ضعیف السند و اسرائیلیات در این تفسیر فراوان است. به همین جهت بعضی بر او خرده گرفته و انتقادهایی شده است.
مبنای اصلی طبری در تفسیر
این تفسیر مورد توجه علمای بعد از طبری قرار گرفت. ابن ندیم، آن را کتابی خواند که بهتر از آن نوشته نشده ‌است.
ابوحامد احمد اسفراینی فقیه: اگر کسی برای دستیابی به این کتاب، تا چین سفر کند، کار چندان بزرگی نکرده ‌است.
تفسیر طبری عمدتاً بر مبنای مرویات تفسیری از رسول اکرم و منقولات صحابه و تابعین، با ذکر سلسله سند کامل هر حدیث، تدوین شده است.
عروش طبری در تفسیر قرآن به قرآن
طبری در موارد متعدد از روش تفسیر قرآن با قرآن برای تبیین آیات بهره جسته است؛ مثلاً برای تفسیر آیه ۷ سوره بقره، از آیه ۲۳ سوره جاثیه استفاده کرده است.
عدم پرداخت طبری به جزئیات
طبری از تعیین جزئیات امور، مثلاً نوع مائده آسمانی که حواریون حضرت عیسی طلب کردند (ذیل سوره مائده، آیات ۱۱۲ـ۱۱۵) یا مقدار ثمن بَخس (دَراهِمَ معْدودة) که برادران یوسف او را به آن فروختند، (ذیل سوره یوسف، آیه ۲۰) خودداری می ‌کند؛ زیرا از دید وی این‌ ها اموری است که نه دانستن آن ‌ها سودی دارد نه جهل به آن ‌ها ضرری.
فضائل اهل ‌بیت در تفسیر طبری
اگر چه تفسیر طبری از ذکر فضائل اهل ‌بیت پیامبر خالی نیست (از باب نمونه ذیل سوره آل ‌عمران، ‌آیه ۶۱، سوره مائده، آیه ۵۵، سوره ضحی، آیه ۵ و سوره احزاب، آیه ۳۳)
در موارد متعدد، به شأن نزول آیاتِ مرتبط با اهل ‌بیت، به رغم تصریح به آن‌ ها در منابع دیگر، اشاره‌ ای نشده است.
تفسیر طبری در بیان دیگران
طبری نخست بر آن بوده است تا برای خلق این اثر، دانش تفسیری خود را در 30 هزار ورق بر شاگردانش املا کند، اما هنگامی که با اکراه آنان رو به ‌رو می‌ گردد، پس از اظهار تأسف آن را در 3 هزار ورق کوتاه می کند (یاقوت، ابن جوزی، همانجا؛ خطیب، 2/163؛ سمعانی، 9/42؛ قس: حاجی خلیفه، 1/297) که به حجمی که امروزه ما از این اثر سراغ داریم، بسیار نزدیک است. هر چند گزارش حجم اولیۀ تفسیر آن میزان که در منابع آمده، ممکن است اغراق ‌آمیز باشد، اما چنین گزارش هایی نشان از نگاه جامع طبری به مسئلۀ تفسیر قرآن دارد.
این تفسیر مورد توجه علمای بعد از طبری قرار گرفت. ابن ندیم، آن را کتابی خواند که بهتر از آن نوشته نشده ‌است.
ابوحامد احمد اسفراینی فقیه: اگر کسی برای دستیابی به این کتاب، تا چین سفر کند، کار چندان بزرگی نکرده ‌است.
ابن یتمیه حنبلی مذهب: تفسیر طبری را باید از صحیح ترین تفاسیر بدانیم.
این تفسیر تاثیر زیادی بر مفسران بعد از خود نیز گذاشت و غالب مفسران در تفسیر آیات، به نظر او اشاره کرده‌اند، از جمله: علی بن احمد واحدی (متوفی ۴۶۸)، عالمان اندلسی، شیخ طوسی، محمدبن احمد قرطبی (متوفی ۶۷۱)، ابوبکر محمدبن عبدالله ابن عربی مالکی (متوفی ۵۴۳). هرچند که باید بگوییم که شیخ طوسی در مقدمه تفسیرش، به افراط طبری در تفصیل مطالب اشاره کرده و آن را نقص کار او می ‌داند ولی مکرراً در تفسیر خود، از آراء طبری بهره برده ‌است.
ترجمهٔ فارسی تفسیر طبری
تفسیر محمّد بن جریر طبری از قرآن مجید در زمان سلطنت منصور بن نوح بن نصر بن احمد بن اسمعیل سامانی، در نیمه دوم قرن چهارم هجری، به وسیله علما و فقهای ماوراء النّهر از عربی به فارسی ترجمه شده ‌است.
در مورد نوع نگارش و ترجمهٔ آن به فارسی نیز باید خاطر نشان کرد شیوه نگارش آنان نیز پر معنا بوده، زیرا برخلاف آنچه اکنون در متن چاپی دیده می ‌شود، ظاهراً مترجمان هیچ گاه ترجمه قرآن را جدا از متن قرآن نقل نمی‌ کرده‌اند، بلکه زیر هر یک از واژگان قرآن، معادل آن را می ‌نهاده ‌اند. این شیوه، بی ‌تردید رایج ترین شیوه ترجمه طی هزار سال بوده‌ است.
منابع:
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تفسیر طبری»، شماره۳۷۱۲
کتاب الاسرائیلیات فی التفسیر الطبری، ص۱۷
محمد فاضلی، «تفسیر طبری در نقد و بررسی»، در یادنامه طبری

فرآوری: زهرا اجلال