در متن هر دینی یکسری اصطلاحات و کلمات، جایگاهی بسیار ویژه داشته و همواره مورد بحث و بررسی علما و اندیشمندان واقع شده است. کلمه ولایت در دین اسلام از جمله بحث برانگیزترین کلمات به شمار رفته و آیاتی که در آنها از این لفظ استفاده شده جزو آیات برجسته و شاخص به حساب می آیند مخصوصا در بین شیعیان که اینگونه آیات را سندی بر حقانیت عقیده ی خود می دانند. آیه 55 مائده که به آیه ی ولایت شهرت یافته از مهمترین آیاتی است که جهت اثبات ولایت علی ابن ابی طالب به کار می رود.
شان نزول آیه ی شریفه
بر طبق روایات فراوانی که از طریق شیعه و سنی رسیده است، این آیه در شأن حضرت علی (علیه السلام) نازل شده است.در تفسیر مجمع البیان شأن نزول آن از عبد اللَّه بن عباس چنین آمده است: كه روزى در كنار چاه زمزم نشسته بود و براى مردم از قول پیامبر صلی الله و علیه وآله حدیث نقل مى كرد ناگهان مردى كه عمامه اى بر سر داشت و صورت خود را پوشانیده بود نزدیك آمد و هر مرتبه كه ابن عباس از پیغمبر اسلام صلی الله و علیه وآله حدیث نقل می كرد او نیز با جمله" قال رسول اللَّه" حدیث دیگرى از پیامبر صلی الله و علیه وآله نقل مى نمود.
ابن عباس او را قسم داد تا خود را معرفى كند، او صورت خود را گشود و صدا زد اى مردم! هر كس مرا نمى شناسد بداند من ابوذر غفارى هستم. با این گوش هاى خودم از رسول خدا صلی الله و علیه وآله شنیدم، و اگر دروغ مى گویم هر دو گوشم كر باد، و با این چشمان خود این جریان را دیدم و اگر دروغ مى گویم هر دو كور باد، كه پیامبر صلی الله و علیه وآله فرمود: "على قائد البررة و قاتل الكفرة منصور من نصره مخذول من خذله: على علیه السلام پیشواى نیكان است، و كشنده كافران، هر كس او را یارى كند، خدا یاریش خواهد كرد، و هر كس دست از یاریش بردارد، خدا دست از یارى او برخواهد داشت".
خداوندا! من محمد پیامبر و برگزیده توام، سینه مرا گشاده كن و كارها را بر من آسان ساز، از خاندانم على علیه السلام را وزیر من گردان تا بوسیله او، پشتم قوى و محكم گردد. ابوذر مى گوید: هنوز دعاى پیامبر صلی الله و علیه وآله پایان نیافته بود كه جبرئیل نازل شد و به پیامبر صلی الله و علیه وآله گفت: بخوان، پیامبر صلی الله و علیه وآله فرمود: چه بخوانم، گفت بخوان إِنَّما وَلِیُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا...
سپس ابوذر اضافه كرد: اى مردم روزى از روزها با رسول خدا صلی الله و علیه وآله در مسجد نماز مى خواندم، سائلى وارد مسجد شد و از مردم تقاضاى كمك كرد، ولى كسى چیزى به او نداد، او دست خود را به آسمان بلند كرد و گفت: خدایا تو شاهد باش كه من در مسجد رسول تو تقاضاى كمك كردم ولى كسى جواب مساعد به من نداد، در همین حال على علیه السلام كه در حال ركوع بود با انگشت كوچك دست راست خود اشاره كرد. سائل نزدیك آمد و انگشتر را از دست آن حضرت بیرون آورد، پیامبر صلی الله و علیه وآله كه در حال نماز بود این جریان را مشاهده كرد، هنگامى كه از نماز فارغ شد، سر به سوى آسمان بلند كرد و چنین گفت:" خداوندا برادرم موسى از تو تقاضا كرد كه روح او را وسیع گردانى و كارها را بر او آسان سازى و گره از زبان او بگشایى تا مردم گفتارش را درك كنند، و نیز موسى درخواست كرد هارون را كه برادرش بود وزیر و یاورش قرار دهى و بوسیله او نیرویش را زیاد كنى و در كارهایش شریك سازى.
خداوندا! من محمد پیامبر و برگزیده توام، سینه مرا گشاده كن و كارها را بر من آسان ساز، از خاندانم على علیه السلام را وزیر من گردان تا بوسیله او، پشتم قوى و محكم گردد. ابوذر مى گوید: هنوز دعاى پیامبر صلی الله و علیه وآله پایان نیافته بود كه جبرئیل نازل شد و به پیامبر صلی الله و علیه وآله گفت: بخوان، پیامبر صلی الله و علیه وآله فرمود: چه بخوانم، گفت بخوان إِنَّما وَلِیُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا ...( مجمع البیان، ج 3، ص 324 و 325)
ولایت در آیه شریفه به چه معناست؟
عده ای از آنجا که از لحاظ سندی نتوانستند خدشه ای به این روایات وارد سازند با پذیرفتن اصل روایت، ولایت در آیه شریفه را به معنای دوستی پیامبر با حضرت علی گرفتند و استنادشان این است که در آیه ی 51 مائده (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الْیَهُودَ وَ النَّصارى أَوْلِیاء) و 57 مائده (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الَّذِینَ اتَّخَذُوا دِینَكُمْ هُزُواً وَ لَعِباً مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَ الْكُفَّارَ أَوْلِیاءَ) منظور از ولی دوست است پس در آیه 55 هم یک حکم عمومی آمده که همه وظیفه دارند یكدیگر را دوست داشته، به هم یارى رسانند.
واژه ی ولی در آیات 51 و57 به معنای دوست است تا بعد سرایتش دهیم به این آیه! بلکه در آن دو آیه نیز به معنای سرپرستی است. چرا که خداوند از پیروی کردن از یهود و نصاری نهی می کند نه صرف دوستی!
در حالی که اولاً بنابر روایات این آیه شأن نزول مستقلی دارد و ثانیاً این واژه در قرآن در بیشتر موارد به معنای سرپرستی آمده است و ثالثاً چه کسی گفته واژه ی ولی در آیات 51 و57 به معنای دوست است تا بعد سرایتش دهیم به این آیه! بلکه در آن دو آیه نیز به معنای سرپرستی است. چرا که خداوند از پیروی کردن از یهود و نصاری نهی می کند نه صرف دوستی!علاوه بر آنکه این ولایت در ردیف ولایت خدا و رسولش آمده است و هر سه در یک جمله ادا شده اند.از امام باقر علیه السلام چنین نقل شده است: خداوند پیامبرش را به ولایت على علیه السلام فرمان داد و بر او چنین نازل كرد: «إِنَّما وَلِیُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا ...» (مائده/ 5، 55) و خداوند ولایت (اولى الامر) را واجب ساخت. آنان نمى دانند این ولایت چیست؟ پس خداوند به محمد صلى الله علیه و آله فرمان داد ولایت را براى آنان تفسیر نماید؛ همان گونه كه نماز و زكات و روزه و حج را تفسیر مى كند. چون این فرمان رسید، حضرت دلتنگ شد و نگران بود كه مردم از دینشان برگردند و وى را تكذیب كنند؛ پس به پروردگارش رجوع، و خداوند چنین وحى كرد: «یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ یَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ» (مائده/ 5، 67) حضرت امر ولایت را به فرمان خدا آشكار ساخت و به معرّفى ولایت على علیه السلام در روز غدیر خم پرداخت ... و به مردم دستور داد تا حاضران به اطلاع غایبان برسانند.
حضرت محمد (صلی الله علیه وآله) درخطبه غدیر به این آیه استناد می کنند و می فرمایند:فَأُعْلِمَ كُلَّ أَبْیَضَ وَ أَسْوَدَ أَنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام أَخِی وَ وَصِیِّی وَ خَلِیفَتِی وَ الْإِمَامُ مِنْ بَعْدِی الَّذِی مَحَلُّهُ مِنِّی مَحَلُّ هَارُونَ مِنْ مُوسَى إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی وَ هُوَ وَلِیُّكُمْ مِنْ بَعْدِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى عَلَیَّ بِذَلِكَ آیَةً مِنْ كِتَابِهِ- إِنَّما وَلِیُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُوْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ ع أَقَامَ الصَّلَاةَ وَ آتَى الزَّكَاةَ وَ هُوَ رَاكِعٌ یُرِیدُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فِی كُلِّ حَال ...(الإحتجاج على أهل اللجاج (للطبرسی)، ج 1، ص: 59)
على بن أبیطالب برادر و وصى، و خلیفه و امام بعد از من است، و او در نزد من همان جایگاه هارون در نزد موسى را داراست، جز اینكه پس از من پیامبرى نخواهد بود و او پس از خدا و رسول، ولى و سرپرست شماست و خداوند متعال در این خصوص آیه اى بدین مضمون بر من نازل فرموده كه: «همانا دوست و سرپرست شما خدا است و پیامبرش و كسانى كه ایمان آورده اند، آنان كه نماز را برپا مى دارند و زكات مى دهند در حالى كه در ركوعند- مائده: 55» و آن همان على بن أبیطالب است كه نماز بپاى داشته و زكات پرداخته در حالت ركوع، و اوست كه پیوسته و در همه حال متوجّه خداوند بوده و در تمام امور او را در نظر مى گیرد.
علیرضا تقوی زاده
منبع : تبیان