هرگاه پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در مجلسی میان اصحاب خود می نشست و شخص ناآشنایی وارد می شد، پیامبر را در میان جمع نمی شناخت، چرا که آن حضرت ظاهری مانند دیگران داشت و همانند افراد عادی رفتار می کرد و برتری و فضلی برای خود قائل نبود. امام جعفر صادق علیه السلام در این باره ضمن حدیثی می فرماید: فروتنی این است که در مجلس، به جایی کمتر از مقام و موقعیت خود راضی باشی».
در نظام اخلاقی اسلام انسان باید در برابر خدا و آفریده هایش فروتنی کند، و از تکبر و فخرفروشی بپرهیزد. البته باید در نظر داشت که تواضع به معنی خوار و ذلیل نشان دادن و کوچک کردن خود نیست .
امام باقر (علیه السلام) می فرماید: « تواضع آن است که به کمتر از جایگاه شایسته خود در مجلس قناعت کنی و هنگام ملاقات با کسی، در سلام کردن پیشی گیری، و در گفتگوها از جر و بحث پرهیز کنی گرچه حق با تو باشد.» (المصباح المنیر، ص 341; بحارالانوار ج 78، ص 176)
تواضع و فروتنی اهمیت خاصی در اخلاق اسلامی دارد تا آنجا که خداوند به پیامبرش امر می فرماید: «[ای رسول من!] پر و بال رحمتت [را] بر تمام پیروان با ایمانت به تواضع بگستران». (شعراء: 215)
فروتنی، زمینه ساز رشد علمی و معنوی
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است: «تواضَعوا لِمَن تَعَلَّمُونَ مِنه، و تواضَعُوا لِمَنْ تُعَلِّمونه؛ تواضع، هم نسبت به استادی داشته باشید که از او دانش می آموزید، هم نسبت به شاگردی که به او علم می آموزید» (نهج الفصاحه، كلام 1185)
در حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه و آله می خوانیم: «چه می شود که شیرینی عبادت را در شما نمی بینم؟ عرض کردند: شیرینی عبادت چیست؟ فرمود: تواضع است».
این فروتنی، در پاسخ به سوال دیگران هم خود را نشان می دهد، آن هم با گفتنِ «نمی دانم»
چه بسیار کسانی که از جواب های بی حساب و بدون تأمّل خویش، پشیمان شده اند. جواب گفتنِ بی درنگ هم، نوعی خودخواهی و غرور است. .. «مزن بی تأمّل به گفتار، دم»
نه انسان، دانای همه چیز است، نه بی نیاز از پرسیدن. اعتراف به جهل، نوعی کمال اخلاقی است.
کسی که از گفتنِ «لا أدری» شرم دارد، اما بدون شرم، حرف های حساب نکرده و نادرست می گوید، گرفتار نوعی احساس کاذب شخصیت و دچار غروری است که گاهی صاحبش را با مغز بر زمین می کوبد.
کدام یک شرم آورتر است؟ گفتنِ «نمی دانم»، یا دروغ بافی و نظر دادن درباره مباحثی که از حوزه علم و تخصص انسان بیرون است؟
دریغا که گاهی شیطان، چگونه از انسان سواری می کشد و او را به «مردم فریبی»، یا حتی «خود فریبی» سوق می دهد.
از حضرت علی علیه السلام روایت شده است: هر گاه از کسی سوالی شد، درباره چیزی که نمی داند، از گفتنِ «نمی دانم» شرم نکند. (غررالحكم، ج 6، ص 277)
این گام سلوک را از یاد نبریم. این، عصایی است که در مسیر طولانی علم آموزی، به شدّت به آن محتاجیم و بدون آن، زمین می خوریم. (جواد محدثى، سلوك دانشجویى، 1جلد)
تواضع در برابر پروردگار
حقیقت عبادت، نهایت خضوع و خشوع در برابر پروردگار است، کسی که لذت خضوع در حضور خدا را درک کند، در برابر خلق خدا نیز متواضع است. از احادیث اسلامی استفاده می شود که تواضع شرط قبولی طاعات و عبادت ها است.
از جمله در حدیثی از امام صادق علیه السلام آمده است: تواضع ریشه هر کار نیک و با ارزش است و مقام والایی است... و هر کس برای خدا تواضع کند، خدا او را بر بسیاری از بندگانش شرافت می بخشد... و هیچ عبادتی برای خدا مورد قبول نخواهد بود، مگر اینکه باب آن تواضع است.
تواضع سبب استحکام روابط اجتماعی است و از تیره شدن دوستی ها و پیوندها به خاطر حسادت، جلوگیری می کند. معمولاً هرگاه نعمتی نصیب انسان می شود، مزاحمت های حسودان هم متوجه شخص می شود و گاه این حسادت ها تحمل زندگی را بر صاحب نعمت سخت می کند، ولی نعمت تواضع، حسادت حسودان را برنمی انگیزد. از امام حسن عسکری علیه السلام نقل است که فرمود: «تواضع، نعمتی است که سبب حسادت دیگران نمی شود».
ائمه معصوم علیهم السلام خود، اسوه فروتنی بوده اند. با دقت در سیره زندگی آنها، این خصلت به خوبی دیده می شود. چنان که حضرت علی علیه السلام را به خاطر شدت تواضعش، ابوتراب یعنی پدر خاک، انسان خاکی، لقب داده اند.
امام باقر (علیه السلام) می فرماید: « تواضع آن است که به کمتر از جایگاه شایسته خود در مجلس قناعت کنی و هنگام ملاقات با کسی، در سلام کردن پیشی گیری، و در گفتگوها از جر و بحث پرهیز کنی گرچه حق با تو باشد.» (المصباح المنیر، ص 341; بحارالانوار ج 78، ص 176)
نقل است که روزی امام رضا علیه السلام وارد حمام شد. شخصی که آن حضرت را نمی شناخت از او خواست تا بر بدنش کیسه بکشد و آن امام همام، بدون هیچ عذر و بهانه ای پذیرفت. در هنگام کار، مردم حضرت را شناختند و بر آن مرد خرده گرفتند. مرد معذرت خواست، ولی امام با مردم به سخن گفتن مشغول شد تا نگرانی مرد برطرف شود و کار کیسه کشیدن را تا آخر ادامه داد.
خلاصه سخن اینکه:
خوب است که خود را محکی بزنیم، ببینیم در چه مرتبه ای از تواضع و فروتنی قرار داریم. می گویید چطور؟ خوب کافی ست بررسی کنیم آیا ما در برابر مردم خوش برخورد و خوش رو هستیم؟ آیا در زمان دیدارمان با دیگران در گفتن سلام پیشی می گیریم و لبخند می زنیم؟ (اگر هستیم حتما مورد محبت خدا و پیامبرش هستیم چرا که پیامبر صلی الله علیه و اله فرمودند: محبوب ترین مردم در پیشگاه الهی و پیامبر خدا، کسی است که در گفتن سلام سبقت جوید) آیا وقت معاشرت با مردم با روی باز با آنها روبرو می شویم و با محبت از آنها جدا می شویم؟ و آیا از بحث و مجادله با دیگران دوری می کنیم؟ ....
همه ی اینها نشانه های تواضع است.
و کلام آخر:
در حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه و آله می خوانیم: «چه می شود که شیرینی عبادت را در شما نمی بینم؟ عرض کردند: شیرینی عبادت چیست؟ فرمود: تواضع است».
منابع:
کتاب سلوک دانشجویی؛ محدثی جواد، ص73
مجله طوبی اسفند 1384، شماره 3
فرآوری: آمنه اسفندیاری
منبع : سایت حوزه