حضرت ابوالفضل العباس؛ فدایی ولایت

و به این ترتیب بود که برادر بزرگتر برای یافتن و سپس خواستگاری از چنین بانویی به فکر فرو رفت و اندکی بعد به یاد دختری از قبیله ی کلابیه افتاد و گفت: «تزوج ام البنین الکلابیه فانه لیس فی العرب اشجع من آبائها»⁽⁵⁾؛ با ام البنین کلابیه ازدواج کن که در عرب شجاع تر از پدران او کسی نیست.(6)

که تولد حضرت ابوالفضل علیه السلام در چهارم شعبان سال 26 هجری قمری ذکر شده است.⁽⁷⁾

فاطمه (ام البنین)

فاطمه (ام البنین) از خاندانی ولایت مدار و اصیل بود. خاندانی که از صفات جوانمردی، دلیری، شجاعت و ... بهره ای وافر داشتند. پدرش «حزام بن خالد بن ربیعه» مردی شجاع و مادرش «ثمامه» دختر سهیل بن عامر بن جعفر بن کلاب از بانوان اصیل عرب بود. تا آن جا که در برخی کتب، نام یازده تن از مادران او را بر شمرده اند که همه، از مادران نجیب و همسران اصیل روزگارشان بوده اند.

ام البنین صفات برجسته ای در وجود خویش داشت که برخی از آنان موروثی و تعدای نیز بعد از ازدواج با علی علیه السلام بروز یافت. شجاعت، دلیری، وفاداری، هنرمندی (ادبیات) و عزت نفس را می توان از دسته ی اوّل و ایثارگری، ولایت پذیری، فدایی امامت شدن و تربیت جوانان صاحب بصیرت و آگاهی را از طایفه ی دوم دانست.

آری در وفاداری او همین بس که قبل از علی علیه السلام با کسی دیگر ازدواج نکرده بود و بعد از شهادت امیرمؤمنان علیه السلام نیز با کسی ازدواج نکرد⁽⁸⁾ و عمرش را در راه تربیت چهار پسر برومندش (عباس، جعفر، عبدالله و عثمان) گذراند و در این دوره همواره فرزندان فاطمه را بر فرزندان خود مقدم می داشت که تاریخ در این باره سخن بسیار دارد.⁽⁹⁾(10)

پس از واقعه ی کربلا، «بشیر» به مدینه بازگشت تا خبر این واقعه ی تلخ را به مردم بدهد. او با ام البنین علیهاالسلام رو به رو شد و خود را آماده کرد تا خبر شهادت چهار فرزندش را به او بدهد. اما ام البنین مهلت نداد و از سلامتی حسین علیه السلام پرسید. بشیر گفت: عباس را کشتند. ام البنین باز از حسین پرسید و بشیر خبر شهادت فرزند بعدی را داد و همین طور خبر شهادت هر چهار پسرش را به او رساند، امّا ام البنین باز از سلامت حسین می پرسید و می گفت:

یا بشیر اخبرنی عن ابی عبدالله الحسین. اولادی و من تحت الخضراء کلهم فداء لابی عبدالله... و زمانی که خبر شهادت حسین علیه السلام را شنید، گفت: آه که بندهای قلبم را پاره پاره کردی.⁽¹¹⁾

نور حیدری

در چهارم شعبان سال 26 هجری، از دامن ام البنین، نور حیدری درخشیدن گرفت و خانه های مدینه را از طلوع صبحی دیگر خبر داد. آری چشمان منتظر علی، ام البنین، زینب، حسن، حسین و ... به سیمای فرزندی دوخته شد که شبیه پیامبر خدا بود⁽¹²⁾ و علی علیه السلام به شجاعت و دلیری او خبر داده بود. صحت این پیش بینی را از همان لحظه ی تولد در سیمای جدّی و مردانه ی او می شد دید. حضرت، فرزندش را در بر گرفت و سیمایش را غرق در بوسه کرد و مراسم شرعی تولد را آغاز نمود. در گوش راستش اذان و در گوش چپش اقامه گفت و در هفتمین روز تولد نیز به سنت اسلامی، موی سر فرزند را تراشید و هم وزن آن طلا یا نقره به فقیران داد و گوسفندی به عنوان عقیقه ذبح کرد.⁽¹³⁾

است و امام می دانست که او بر دشمنان حق عبوس و در جنگ ها غیور خواهد بود.⁽¹⁴⁾

دوران زندگی

زندگی عباس علیه السلام را می توان به دو مرحله ی کودکی و جوانی تقسیم کرد. دوره ی کودکی که عموما به تربیت و بروز گوشه هایی از شخصیت وی گذشت و دوران جوانی تا شهادت که به سه بخش تقسیم می شود: 1 ـ با پدر (14 سال) 2 ـ در زمان امامت برادرش امام حسن علیه السلام (10 سال) 3 ـ در دوران امامت امام حسین علیه السلام (10 سال).

دوران کودکی

1 ـ بوسه بر بازوی عباس

علاوه بر وجود پر برکت مادری با فضیلت و پدری معصوم، عامل دیگر در رشد الهی عباس، وجود ستارگان فاطمی (حسن، حسین و زینب) در خانه ی علی علیه السلام بود. بی گمان عباس در سایه ی فضایل آنان به مراتبی والا دست یافت و عظمت آنان را با تمام وجود باور کرد. البته در این اسوه پذیری اقدامات مادرش ام البنین بی تأثیر نبود، چرا که وی با مقدم داشتن حسن، حسین و زینب علیهم السلام بر فرزندان خود، در تمام موارد، آنان را به مقام والای خاندان علی و زهرا علیهماالسلام آگاه می ساخت. تلاشی که در نهایت، فرزندانی ولایت پذیر به بار آورد. علی علیه السلام نیز حال فرزندش را رعایت می کرد و عنایتی ویژه به او داشت. امام پسر را غرق بوسه می کرد و عواطف خود را بی دریغ نثارش می نمود. نقل است که روزی عباس را در دامان خود نشاند. همه دیدند که عباس آستین هایش را بالا زده است و امام در حالی که به شدت می گرید و مروارید اشک از صدف چشمانش جاری است، بر بازوهای کوچک عباسش بوسه می زند. مادر، حیرت زده قدمی پیش گذاشت و پرسید: مولای من! برای چه گریه می کنید؟ علی علیه السلام با آهنگی حزین جواب داد: به این دو دست می نگرم و آنچه را که بر سرشان خواهد آمد، به یاد می آورم. ام البنین پرسید: مگر چه خواهد شد؟

امام علیه السلام فرمود: آن ها را از ساعد قطع خواهند کرد... .

ام البنین که قلبش از این خبر به شدت می تپید، پرسید: چرا! چرا قطع خواهد شد؟

امام فرمود: دست های عباس به خاطر یاری اسلام و دفاع از برادرش حسین علیه السلام قطع خواهد شد.⁽¹⁵⁾

شکر کرد.

علی علیه السلام ادامه داده و فرمودند: ام البنین! فرزندت عباس نزد خدای تبارک و تعالی منزلتی عظیم دارد و خداوند در عوضِ دو دست، دو بال به او خواهد داد که با آن ها با ملائکه در بهشت پرواز کند. همان طور که جعفر بن ابی طالب را دو بال داد. ام البنین با شنیدن این خبر بی اندازه خوشحال شد.⁽¹⁶⁾

2 ـ بصیرت عباس علیه السلام

عباس علیه السلام از سرچشمه ی جوشان علوم پدرش علی علیه السلام بهره ها برده بود.

محدث نوری رحمه الله می نویسد: روزی امیرالمؤمنین، حضرت عباس علیه السلام و زینب علیهاالسلام را که کودک بودند، در دامن خود نشاند. در آن روزها عباس تازه زبان گشوده بود و جملاتی کوتاه را می توانست بر زبان براند. علی علیه السلام به او فرمود: عباس! بگو واحد (یک) کودک شیرین زبان علی به تقلید از پدر گفت: واحد. آن گاه علی علیه السلام از او خواست بگوید: دو. ولی عباس ساکت شد و چیزی نگفت. وقتی علت را پرسید، فرمود: پدر! شرم دارم با زبانی که خدا را به یگانگی خوانده ام، دو بگویم. امیرمؤمنان پیشانی عباس را بوسید و از این رویداد بی اندازه شادمان گشت.⁽¹⁷⁾

دوران جوانی

دوره ی چهارده سال و چهل و هفت روز حضور در محضر پدر، دورانی گرانسنگ برای عباس بود تا با شجاعت علوی آشنا شود. وی در برخی جنگ ها حاضر می شد تا آداب جنگ را بیاموزد و از رشادت ها و مدیریت پدر درس گیرد. سماوی می نویسد: «عاش العباس مع ابیه اربع عشرة سنة. حضر بعض الحروب فلم یأذن له ابوه بالنزال.»⁽¹⁸⁾

همه ی جنگ ها اختلاف نظر است و برخی بر این عقیده اند که او در تمام جنگ ها حاضر بود.⁽¹⁹⁾

در روضة الشهدا می خوانیم: «در جنگ صفین روزی جوان نقابداری که بین سال های 15 تا 17 بود، از لشکر علی علیه السلام بیرون آمد و طلب مبارز کرد. هیبت و سطوت او دلیل شجاعت و دلاوری او بود. اصحاب معاویه از مبارزه با او ترسیدند. معاویه به مردی شجاع که او را «ابن شعثاء» می گفتند فرمان داد به مبارزه ی این جوان برود. ابن شعثاء گفت اهل شام مرا با ده هزار سوار برابر می کردند و هفت پسر دارم، یکی را می فرستم تا او را به قتل رساند. هفت پسر یکی بعد از دیگری رفتند و کشته شدند و دست آخر ابن شعثاء خود به میدان آمد، جوان مبارز به او حمله کرد و او را نیز نقش بر زمین ساخت. دیگر از لشکر معاویه کسی جرأت نکرد به تنهایی قدم به میدان گذارد. حضرت علی علیه السلام نقاب از صورت جوان برداشت و همه دیدند که او اباالفضل العباس فرزند علی است.»⁽²⁰⁾

وی همچنین دوره ی حیات امام حسن علیه السلام را نیز درک کرد و آن گاه وارد عصر امامت امام حسین علیه السلام شد که حکایت آن در این مختصر نمی گنجد.

تشکیل خانواده

تنها همسری که ابوالفضل علیه السلام برگزید، لبابه دختر عبدالله بن عباس بن عبدالمطلب بود⁽²²⁾، یعنی بانویی از خاندان و قبیله ی خود. البته زمان ازدواج مشخص نیست ولی می دانیم که دو پسر (فضل و عبیدالله) نتیجه ی این ازدواج است. در برخی کتب فرزندانی دیگر هم برای عباس برشمرده اند که حسن (از ام ولد)، قاسم و یک دختر و محمد نام داشتند. (ابن شهرآشوب محمد را از شهدا دانسته است).⁽²³⁾

کنیه های حضرت اباالفضل علیه السلام

سه کنیه برای عباس علیه السلام ذکر شده است که عبارتند از:

1 ـ ابوالفضل

از این روی که حضرت فرزندی به نام فضل داشت، به وی اباالفضل می گفتند. گرچه ممکن است از آن جهت که حضرت سرچشمه ی فضائل بسیاری بود حضرت را با این کنیه می خواندند.⁽²⁴⁾

2 ـ ابوالقاسم

به خاطر فرزند دیگرش قاسم به وی اباالقاسم می گفتند. برخی معتقدند قاسم همراه پدر در کربلا شهید شد.⁽²⁵⁾ جابر انصاری خطاب به حضرت می گوید:

السلام علیک یا اباالقاسم، السلام علیک یا عباس بن علی.⁽²⁶⁾

3 ـ ابوالقربة

در تاریخ خمیس و مقاتل الطالبین به نقل از جرمی بن العلا از زبیر این کنیه را برای عباس علیه السلام نقل کرده اند.⁽²⁷⁾

او به این دلیل که از کودکی سقایی می کرد در میان بنی هاشم به ابا القربة (صاحب مشک) معروف شد.

لقب های عباس بن علی علیهماالسلام

لقب های هر شخص، گذرگاهی برای شناخت حقیقی او هستند، زیرا درباره ی اهل بیت علیهم السلام این القاب براساس ویژگی های واقعی که از آنان ظهور و بروز می یافت به آن ها داده می شد. از این روی مطالعه لقب های عباس علیه السلام می تواند سرفصل های مناسبی از شخصیت وی را به دست دهد. عمده ی این القاب چنین است:

قمر بنی هاشم، باب الحوائج، طیار، اطلس، شهید، عبد صالح، عبد صدیق، سقا، کبش الکتیبه، سپهسالار، قهرمان علقمه، پرچمدار، ناصر ابن رسول الله، داعی الی سبیل الله، ولی الله، ناصح، مظلوم، المطیع لله و رسوله، المواسی (فداکار)، صابر، مجاهد، محامی، دافع، المجیب، حبیب الله و ... .⁽²⁸⁾

در این مختصر تنها به شرح چند لقب می پردازیم:

قمر بنی هاشم

حضرت عباس در میان خاندان بنی هاشم به قمر و ماه تشبیه می شد چون تلألؤ چهره ی زیبا و نورانی اش همگان رابه شگفتی وا می داشت. آری او نه تنها ماه بنی هاشم که ماه جهان اسلام بود. و از همین که به وی این لقب را داده اند می توان فهمید که بعد از امام معصوم، در بین بنی هاشم جوانی خوش سیما و ماه رخسار چون او نبود.⁽²⁹⁾

طیار

این لقب برگرفته از روایاتی است که امام علی علیه السلام در ضمن آن بشارت می دهد به این که خداوند به عباس مانند جعفر بن ابی طالب دو بال در بهشت برای پرواز می دهد که شهیدان به مقامش غبطه می خورند.⁽³⁰⁾

سقا

از بزرگترین و بهترین القاب حضرت که بیش از دیگر القاب مورد علاقه اش بود، سقا می باشد. پس از بستن راه آب رسانی به تشنگان اهل بیت به وسیله ی نیروهای فرزند مرجانه جهت از پا در آوردن فرزندان رسول خدا، قهرمان اسلام بارها صفوف دشمن را شکافت و خود را به فرات رساند و آب به تشنگان اهل بیت رساند که سرانجام منجر به شهادتش نیز شد.⁽³¹⁾

ملقب شد. بیشتر مردم حضرت را به همین لقب می شناسند.⁽³²⁾

کبش الکتیبه

به فرماندهی سپاه به دلیل حسن تدبر و دلاوری که از خود نشان می دهد و نیروهایش را حفظ می کند، این لقب اعطا می شود و این امر نشان از رشادت بی مانند حضرت عباس در روز عاشورا دارد.⁽³³⁾

علمدار (صاحب رایة الحسین علیه السلام )

امام حسین علیه السلام به دلیل دیدن توانایی های چشمگیر عباس، از میان یارانش تنها او را برای پرچمداری برگزید. در نقل های تاریخی می خوانیم که: پرچم عباس علیه السلام جزو اموال غارت شده ای بود که به شام بردند. وقتی چشم یزید به آن افتاد، عمیقا به آن نگریست و سه بار از جای خود برخاست و نشست. وقتی دلیل این کار را پرسیدند، گفت: این پرچم در دست چه کسی بوده است؟ گفتند: به دست عباس برادر حسین. یزید گفت: تعجبم از شجاعت اوست. تمام قسمت های آن از پارچه و چوب بر اثر اصابت تیرها و سلاح های دیگر که به آن رسیده، آسیب دیده است جز دستگیره ی آن، و این موضع که کاملاً سالم مانده، حکایت از آن دارد که تیرها به دست پرچمدار اصابت می کرده ولی او پرچم را رها نکرده است و تا آخرین توان خود پرچم را نگه داشته است و تنها وقتی آخرین رمق خویش را از دست داده، پرچم یا از دستش افتاده یا با دست او با هم افتاده است.⁽³⁴⁾

ابعــاد شخصیـتی ابوالفـضل العباس علیه السلام

عباس کمالات انسانی را در تمام ابعادش دارد و می تواند الگویی عملی برای جوانان ما باشد از این رو در این بخش به گوشه هایی از شخصیت وی اشاره می کنیم. ابعادی که در ضمن احادیث، نقل های تاریخی، زیارت های مأثور و ... به آن ها اشاره یا تأکید شده است، مانند:

ایمان

امام صادق علیه السلام می فرمود: «کان عمُّنا العباس بن علیّ نافِذُ البَصیرَة، صلب الایمان، جاهد مع ابی عبدالله و ابلی بلاءً حسنا و مضی شهیدا»؛ عموی ما عباس بن علی، بصیرتی نافذ و ایمانی استوار داشت و همراه ابا عبدالله جهاد کرد و به نیکویی از امتحان برآمد و شهید شد.⁽³⁵⁾

عبادت

اصبغ بن نباته می گوید: مردی از بنی ابان را دیدم که چهره اش سیاه شده بود و من می دانستم که قبلاً صورتش سفید بود. از او پرسیدم: چرا چنین شده ای؟ گفت:

من جوانی را کشتم که بین دو چشمانش اثر سجود بود، شبی نخوابیدم مگر این که آمد و مرا به جهنم انداخت.

او گفت: مقتول عباس بن علی بود.⁽³⁶⁾

در مقاتل الطالبین نیز می خوانیم: «بین عینیه اثر السجود»⁽³⁷⁾؛ بین دو چشمانش اثر سجده بود.

ادب

عباس چنان پرورش یافت که در مدت عمرش جز یک مرتبه، برادرش حسین را به اسم صدا نکرد و حتی برادر هم خطاب نمی کرد و می گفت: سیدی و مولای.

شفاعت

در معالی السبطین می خوانیم: در روز قیامت حضرت رسول الله صلی الله علیه و آله به امام علی علیه السلام می فرماید: از فاطمه بپرس برای شفاعت امت چه داری؟ علی سؤال را مطرح می کند و فاطمه علیهاالسلام می فرماید: یا امیرالمؤمنین «کفانا لاجل هذا المقام الیدان المقطوعتان من ابنی العباس»⁽³⁸⁾؛ ای امیر مؤمنان! برای این مقام دو دست قطع شده از فرزندم عباس، ما را کفایت می کند.

ولایت پذیری

عباس در روز عاشورا ضمن تهییج برادران به نبرد، آنان را به نکته ای ظریف توجه می دهد و می گوید:

امروز روزی است که باید بهشت را بگیریم و جان خود را فدای سید وامام خود نماییم ... ای برادران من! امروز در جان نثاری تقصیر نکنید و کوتاهی ننمایید و خیال نکنید که حسین برادر ماست و ما پسران یک پدر هستیم، نه چنان است. آن بزرگوار امام و سید و بزرگ و پیشوای ما بوده و حجت خداوند عالمیان در روی زمین و فرزند حضرت فاطمه ی زهرا علیهاالسلام و نور دیده ی حضرت رسول خدا صلی الله علیه و آله است.⁽³⁹⁾

بصیرت

عباس نه تنها ولایت مدار بود که بصیرت و آگاهی دینی نیز داشت و ولایت را نیز از این دیدگاه بر جانش مقدم می کرد. ابو مخنف می گوید: ابن زیاد به پسر سعد نوشت: «در قتل حسین عجله کن مگر آن که با یزید بیعت کند.» آن گاه نامه را به دست شمر داد تا به کربلا برساند. عبدالله بن ابی محلّ بن حزام بن خالد از جای برخاست و گفت: ای امیر! علی بن ابی طالب عمه ی مرا که امّ البنین است، تزویج کرد و از او چهار پسر آورد و این چهار پسر اکنون با حسین بن علی علیهماالسلام هستند، از تو می خواهم نامه ای به عنوان امان برای او بنویسی. ابن زیاد قبول کرد و شمر هم که از قبیله ی ام البنین بود، به پاخاست و مطلب را تأکید کرد. ابن زیاد امان نامه ای نوشت و به عبدالله بن ابی محل داد و او نیز نامه را به آزاد کرده ی خود داد که به کربلا برساند. چون نامه را تسلیم قمر بنی هاشم علیه السلام کرد، آن حضرت فرمود: به خالوی ما بگو ما را نیازی به امان نیست. امان خدا بهتر از امان فرزند سمیّه است. سید نیز در لهوف می نویسد: شمر عقب خیمه ها آمد و فریاد کرد:

«أین بنو اختنا عباس و عبدالله و جعفر و عثمان»، کسی به او جواب نداد. امام حسین علیه السلام فرمود: او را جواب دهید هر چند مرد فاسقی است. حضرت قمر بنی هاشم ابوالفضل العباس بیرون آمد و فرمود: چه می گویی؟ شمر گفت: خواهر زادگان من، شما در امان هستید، بیهوده خود را به کشتن ندهید.

عباس فرمود: لعنت خدا بر تو باد و بر امانی که برای ما آورده ای. ای دشمن خدا آیا امر می کنی ما از برادر و از سید و مولای خود حسین فرزند فاطمه دست برداریم. و داخل در اطاعت اولاد زنا و فرزندان لعین ها شویم.⁽⁴⁰⁾

أتامرنا ان نترک اخانا الحسین ابن فاطمه و ندخل فی طاعة اللعنا و اولاد اللعنا... .

فداکاری

السلام علی العباس بن امیرالمؤمنین، المواسی اخاه بنفسه؛ سلام بر عباس؛ فرزند امیر مؤمنان که جانش را در راه فداکاری به برادرش تقدیم کرد.⁽⁴¹⁾

والله ان قطعتم یمینی

انّی احامی ابدا عن دینی

شجاعت

گویی عباس ذخیره ی علوی برای کربلاست و علی علیه السلام به شجاعت های او چشم امید دوخته است.

زینب کبری علیهاالسلام می فرماید: شب عاشورا از خیمه خارج شدم تا به خیمه ی برادرم حسین علیه السلام بروم، چون او را مشغول عبادت دیدم به سوی خیمه ی دیگر برادرانم رفتم. دیدم که پسر عموها و برادران و برادرزاده هایم گرد هم حلقه زده اند و عباس نیز در وسط آنان قرار دارد. مانند شیر، نیم خیز بر روی دو پا نشسته و سخن می گفت: ... فردا چه خواهید کرد؟ ... بدانید که اصحاب برادرم نسبت به ما غریبه اند و بار سنگین مرد همیشه بر دوش اهل خود اوست. فردا شما باید در شهادت پیش قدم شوید و نگذارید آنان بر شما در نبرد سبقت بگیرند.» عباس آن شب به پاسداری و نگهبانی خیام حسینی مشغول بود و تا صبح لحظه ای به خواب نرفت.

دشمن از ترس برق شمشیر حضرت ابوالفضل علیه السلام نه تنها قدرت شبیخون و حمله به آنان را نیافت بلکه به خواب نیز نرفت ... آری عباس در روز عاشورا سوار بر اسب، اطراف خیام می گشت و نگهبانی می کرد و مراقب بود تا دشمن جلو نیاید. در این هنگام زهیر بن قین یکی از یاران با وفای امام حسین علیه السلام نزد ابوالفضل العباس آمد و گفت: در این ساعت آمده ام تا تو را به یاد سخن پدرت علی علیه السلام بیندازم ... پدرت هنگامی که می خواست با مادرت ام البنین ازدواج کند، به برادرش عقیل فرموده بود: زن شجاعی از خاندان شجاع برایم پیدا کن، زیرا می خواهم فرزند شجاعی از او به دنیا بیاید و حامی و ایثارگری فداکار برای برادرش حسین علیه السلام باشد... .

غیرت عباس با شنیدن این سخن به جوش آمد و چنان پا در رکاب زد که تسمه ی رکاب قطع گردید و فرمود: ای زهیر آیا با این سخن می خواهی به من جرأت بدهی؟ سوگند به خدا هرگز دست از برادرم بر نداشته و در حمایت از او کوتاهی نخواهم نمود. به خدا قسم چیزی به تو نشان دهم که هرگز ندیده ای! و در پس این سخن بود که به صف دشمن حمله کرد و عده ی زیادی از جمله مارد بن صدیف ثعلبی؛ قهرمان بی بدیل دشمن را به خاک افکند.⁽⁴³⁾

پی نوشت ها:

1 ـ چهره ی درخشان قمر بنی هاشم، علی ربانی خلخالی، ج 1، ص 139.

2 ـ امامه دختر ابی العاص بن ربیع بود و مادرش زینب (دختر رسول خدا) است. وی در زمان رسول خدا متولد شد و بعد از بلوغ، امام علی علیه السلام طبق وصیت فاطمه ی زهرا علیهاالسلام با او ازدواج کرد و بعد از ضربت خوردن در ماه رمضان، چون احساس کرد معاویه می خواهد با او ازدواج کند، از مغیرة بن نوفل بن حارث خواست با او ازدواج کند. تنقیح المقال فی علم الرجال، ج3، ص69.

3 ـ طبق وصیت فاطمه ی زهرا علیهاالسلام ، علی علیه السلام بعد از شهادت وی با امامه و سپس به مرور با ده زن دیگر (غیر از کنیزان) ازدواج کرد که این تعداد با کنیزان به 29 نفر می رسد. در این باره که بعد از امامه با ام البنین ازدواج کرد یا ام البنین همسر چهارمش بود، روایاتی وجود دارد. ـ زندگانی قمر بنی هاشم، عمادالدین حسینی، ص 44.

4 ـ سر سلسلة العلویه، ابی نصر بخاری، (314 ه . ق)، ص 88. در منابع دیگر با اندکی تفاوت آمده است. «انظر الی امرأة قد ولدتها الفحولة من العرب لاتزوجها فتلدلی غلاما فارسا»، قاموس الرجال، ج 1، ص 389؛ عمدة الطالب، ص 285؛ ارشاد مفید، ص 186؛ ابصار العین فی انصار الحسین، سماوی، ص 26، (ترجمة العباس).

5 ـ عمدة الطالب فی انساب آل ابی طالب، ص 285.

6 ـ برخی از منابع از خواب ام البنین در روز قبل از خواستگاری و کیفیت آن خبر می دهند. مولد عباس بن علی علیه السلام ، محمد علی الناصری، ص 36 تا 38.

7 ـ ولد سنة ست و عشرین من الهجرة. ابصار العین فی انصار الحسین، ص 25. عماد الدین اصفهانی می نویسد: «بین ازدواج ام البنین و حمل او به عباس، قریب ده سال طول کشیده است. بنابر این خبر که حضرت علی علیه السلام در سال بعد از رحلت پدر حضرت زهرا علیهاالسلام 7 یا 9 زن به حباله آورده است، اگر آخر سال 12 تا اول سال 13 این ازدواج صورت گرفته باشد و به اتفاقی که مورخین دارند ام البنین چهارمین زنی است که به خانه ی علی علیه السلام آمد، باید از سال 13 تا 23 یا 24 که تولد عباس در این سال ها واقع شده ده سال فاصله باشد؛ زیرا از سال 13 هجری قمری تا 61 هجری قمری، 48 سال می شود و هیچ کسی ننوشته است که عباس بیش از 39 سال داشته است و اگر حداکثر 39 را حساب کنیم باز تولد عباس باید در سال 22 هجری واقع شده باشد ... از مجموع این اخبار چنین استفاده می شود که تولد حضرت ابالفضل علیه السلام در بین سال های 32 تا 36 واقع شده است.» زندگانی قمر بنی هاشم، ص 52.

8 ـ لم تخرج ام البنین الی احد قبله و لابعده... . سرسلسلة العلویه، ص 88.

9 ـ زندگانی حضرت ابوالفضل العباس علیه السلام ، علامه باقر شریف قرشی، ترجمه ی سید حسن اسلامی، ص 28.

10 ـ تنقیح المقال، ج 3، ص 70.

11 ـ تنقیح المقال، ج 3، ص 70.

12 ـ وقتی ابوالفضل العباس در کربلا به شهادت رسید، امام حسین علیه السلام بالای سرش آمد و فرمود! اللهم اشهد علی هؤلاء القوم فقد برز الیهم غلام اشبه الناس خلقا و خُلقا و منطقا برسولک محمد صلی الله علیه و آله ، کنا اذا اشتقنا الی وجه رسولک نظرنا الی وجهه ... مقتل خوارزمی، ج 2، ص 30.

13 ـ زندگانی حضرت ابوالفضل العباس، ص 30.

14 ـ خصائص العباسیه، ص 118.

15 ـ همان، ص 119.

16 ـ سردار کربلا، ص 164؛ چهره ی درخشان قمر بنی هاشم، ج 1، ص 141.

17 ـ فرسان الهیجاء، ج 1، ص 190؛ مستدرک الوسایل، ج 3، ص 815.

18 ـ سرسلسلة العلویه، ص 26.

19 ـ محمد علی الناصری معتقد است وی در تمام جنگ ها در حرب و محراب و غربت و وطن در کنار علی علیه السلام حضور داشت. مولد العباس، ص 63.

20 ـ زندگانی قمر بنی هاشم، ص 143.

21 ـ سوگنامه ی آل محمد، نقل از معالی السبطین، ج 1، ص 454؛ چهره ی درخشان قمر بنی هاشم، ج 1، ص 215.

22 ـ سر سلسلة العلویه، ص 89.

23 ـ چهره ی درخشان قمر بنی هاشم، ج 2، ص 122. (تفصیل زندگی را در آن جا بخوانید).

24 ـ مقاتل الطالبین، ص 81؛ عمدة الطالب، ص 285.

25 ـ زندگانی حضرت ابوالفضل العباس، ص 32.

26 ـ بحارالانوار، ج 101، ص 330؛ العباس، ص 80؛ فرسان الهیجاء، ج 1، ص 185.

27 ـ تاریخ خمیس، ج 2، ص 284؛ مقاتل الطالبین، ص 83.

28 ـ چهره ی درخشان قمر بنی هاشم، ج 1، ص 142 تا 149 و 284 تا 292؛ کامل الزیارات، ص 258؛ مفاتیح الجنان؛ مقاتل الطالبین، ص 84؛ عمدة الطالب، ص 285؛ تاریخ خمیس، ج 2، ص 284؛ ابصار العین فی انصار الحسین، ص 26 و 30.

29 ـ خصائص العباسیه، ص 131؛ مقاتل الطالبین، ص 85. (و کان یقال له قمر بنی هاشم).

30 ـ بطل العلقمی، ج 2، ص 108 ـ 109؛ ذخیرة الدارین، ص 133، نقل از عمدة الطالب.

31 ـ زندگانی ابوالفضل العباس، شریف قرشی، ص 33.

32 ـ انساب الاشراف، ج 1، ق 1، زندگانی ابوالفضل العباس، شریف قرشی، ص 178.

33 ـ زندگانی ابوالفضل العباس، ص 34.

34 ـ داستان دوستان، ج 2، ص 234، داستان 164. نقل از دین و تمدن، محمدعلی حومانی لبنان؛ چهره ی درخشان قمر بنی هاشم، ج 1، ص190.

«العباس الاکبر و یدعی السقا و یکنی ... و کان صاحب رایة الحسین یوم کربلا.» تاریخ خمیس، ج 2، ص 284.

35 ـ تنقیح المقال، ج 2، ص 128.

36 ـ العباس، مقرم، ص 76.

37 ـ مقاتل الطالبین، ص 33.

38 ـ سوگنامه ی آل محمد، نقل از معالی السبطین، ج1، ص 452؛ مولد العباس، ص 88.

39 ـ محن الابرار، ترجمه ی عاشر بحار، ص 279، نقل از چهره ی درخشان قمر بنی هاشم، ج 1، ص 192.

40 ـ ارشاد مفید، ص 230؛ انساب الاشراف، ج1، ق 1؛ ابصار العین فی انصار الحسین، ص 27؛ مقتل الحسین خوارزمی، ج 1، ص 236 و به نوعی دیگر در عمدة الطالب فی انساب آل ابی طالب ج1، ص 286.

41 ـ بحار الانوار، ج 45، ص 66.

42 ـ مفاتیح الجنان.

43 ـ شخصیت فرماندار بزرگ اسلام، حضرت ابی الفضل العباس، سید حسن صدر، ص 104 و 38؛ چهره ی درخشان قمر بنی هاشم، ج 1، ص 208 و 207.