مسافری از مدینه

آغاز ماه ذیقعده برای حضرت کاظم و حضرت رضا (علیهم السلام) و دودمان نبوت، پیام آور شادی و پایان یک انتظار طولانی است. زیرا حضرت نجمه (سلام الله علیها) فرزندی جز حضرت رضا (علیه السلام) نداشت. مدتها پس از ایشان صاحب فرزندی نشد (حضرت رضا (علیه السلام) در سال 148 ه ق و حضرت معصومه (سلام الله علیها) در سال 173، یعنی با 25 سال فاصله متولد گردید) امام صادق (علیه السلام) نیز به ولادت چنین بانویی بشارت داده بود. روزی که حضرت معصومه (سلام الله علیها) دیده به جهان گشود، برای حضرت نجمه (سلام الله علیها) و حضرت رضا (علیه السلام) و پدر بزرگوارشان، روز شادی و سرور و وصف ناپذیری بود چرا که دختری از آسمان ولایت و امامت، طلوع کرده بود که قلبها را جلا می داد و چشمها را روشن می کرد و کانون مقدس اهل بیت (علیهم السلام) را گرم می نمود.

آن روز انتظار به سر آمد و حضرت معصومه (سلام الله علیها) در مدینه منوره در ماه ذیقعده سال 173 ه ق متولد گردید. و او فروغی بود از کوثر و گُلی تابناک از گلشن آل محمد (صلی الله علیه و آله) که جهان مُلک و ملکوت را صفایی دیگر بخشید.

نامگذاری در شریعت اسلام از اهمیت خاصی برخوردار است. در روایات فراوانی انتخاب نام نیکو از وظایف والدین شمرده شده است. رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) امر می فرمود، افرادی که نام نکوهیده دارند نامشان را تغییر دهند. ائمه (علیهم السلام) به جهت مقام و منزلت بسیار رفیعی که برای حضرت صدیقه طاهره (سلام الله علیها) قائل بودند به نامِ مقدس «فاطمه» احترام فوق العاده ای ابراز می کردند.

هنگامی که امام صادق (علیه السلام) مطلع شدند که یکی از اصحابشان به نام «سکونی» اسم دخترش را «فاطمه» نهاده، فرمود:

«آه، آه، آه» حالا که او را فاطمه نام نهادی، به او ناسزا نگو و او را کتک نزن.

نگاهی گذرا به اسامی فرزندان ائمه (علیهم السلام) نشان می دهد که همه امامان یک یا چند دخترشان را به نام «فاطمه» نامیده اند. حضرت علی (علیه السلام) که نام مادر و همسرش فاطمه بود یکی از دخترانش را نیز «فاطمه» نامیده اند.

برخی از امامان بیش از یک دختر را «فاطمه» نام نهاده اند، که از آن جمله حضرت موسی بن جعفر (علیه السلام) که حداقل نام دو تن از دخترانشان را «فاطمه» نهاده اند.

از سویی ابن جوزی، دانشمند معروف اهل تسنن در قرن هفتم، به هنگام شمارش فرزندان حضرت کاظم (علیه السلام) از چهار دختر آن حضرت به نام «فاطمه» یاد کرده است:

1- فاطمه کبری 2- فاطمه وُسطی 3- فاطمه صغری 4- فاطمه اُخری

علامه مجلسی نیز از «فواطم اربعه» یاد کرده است.

حضرت معصومه (سلام الله علیها) همانا فاطمه کبری است که چون نگینی شهر قم را آراسته است.

فاطمه صغری مشهور به «بی بی هیبت» در آذربایجان شوروی در جنوب «بادکوبه» مدفون است.

گفته می شود که «فاطمه وسطی» در اصفهان مدفون است و برخی تصور کرده اند که «زینبیه» موجود در اصفهان مربوط به ایشان است. هر چند که حضرت موسی بن جعفر (علیه السلام) دختری به نام زینب داشته باشد جای تردید است. فاطمه اخری ملقب به «فاطمه طاهره» در رشت مدفون است که در این شهر به خواهر امام مشهور است.

بنیاد پاک

حضرت فاطمه معصومه (سلام الله علیها) در محیطی پرورش یافت که پدر و مادر و فرزندان همه به فضایل اخلاقی آراسته بودند. عبادت و زهد و پارسایی و تقوا و راستگویی و بردباری، استقامت در برابر ناملایمات، بخشندگی و پاکدامنی و یاد خدا از صفات تبار پیامبر (صلی الله علیه و آله) بود، پدران این خاندان همه برگزیدگان و پیشوایان هدایت بودند و هر یک در انتخاب همسر و تربیت فرزند، توجه کافی مبذول می داشتند، همانگونه که رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) خدیجه کبری را به همسری برگزید تا به تربیت فرزندانش همت گمارد. او نخستین ایمان آورندگان به اسلام شد و شخصیت ملکوتی همچون حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) را پرورش داد. ائمه طاهرین (علیه السلام) نیز به پیروی از رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) در انتخاب همسر نهایت دقت را به عمل آوردند، تا فرزند معصومی که پس از آنها به امامت می رسد از مادری پاکدامن و پارسا متولد شود، امام کاظم (علیه السلام) نیز از این اصل پیروی نمود.

حُمیده مادر بزرگوار امام کاظم (علیه السلام) از مهاجران مغرب بود و به پیشنهاد امام باقر (علیه السلام) به همسری فرزندش امام صادق (علیه السلام) درآمده بود امام صادق (علیه السلام) درباره مقام والای همسرش که مادر امام کاظم (علیه السلام) شد می فرماید:

حُمیده مانند شمش طلای خالص، از ناپاکی ها و ناخالصی ها، پاک است. فرشتگان او را همواره نگهداری کردند تا به من رسید، به خاطر کرامتی که خدا نسبت به من و حجت پس از من (فرزندش امام کاظم (علیه السلام)) عنایت فرمود.

حُمیده بانویی آگاه و محدّثه بود و احادیثی را که از امام صادق (علیه السلام) و دیگران شنیده بود همچون یک راوی مورد اعتماد به مردم نقل می کرد و در واقع یکی از اساتید مجامع علمی بانوان در عصر امام صادق (علیه السلام) محسوب می شد. وی در حوزه آموزشی خویش با دختری از اهالی مغرب به نام «نجمه» آشنا شد. نجمه علوم اسلامی را از همسر امام صادق (علیه السلام) فرا می گرفت و نشانه های عقل و هوشیاری و ایمان به خدا از رفتار و سیره عملی وی مشهود بود.

حُمیده می گوید: روزی که نجمه به خانه ما راه یافت، پیامبر (صلی الله علیه و آله) را در عالم خواب دیدم که به من فرمود: (ای حمیده، نجمه را به پسرت موسی (علیه السلام) ببخش و همسر او کن، همانا به زودی بهترین فرد روی زمین از او متولد م شود. من به این دستور عمل کردم و نجمه را همسر فرزندم امام کاظم (علیه السلام) نمودم و از او حضرت امام رضا (علیه السلام) به دنیا آمد. پس از آنکه خانه حضرت موسی بن جعفر (علیه السلام) در مدینه با تولد این دختر، عطری تازه یافت امام هفتم، فرزند را در آغوش گرفت و پس از آنکه در گوش وی اذان و اقامه گفت، او را فاطمه نامید. نجمه، بانوی پرهیزگاری که تقدیر الهی او را از قبایل شمال آفریقا به خانه امام هفتم (علیه السلام) آورده بود، از شادی در پوست خود نمی گنجید. چرا که او، پس از افتخارِ مادری علی بن موسی الرضا (علیه السلام) اینک با ولادت فاطمه معصومه (سلام الله علیها)، افتخار و شرافتی افزون یافت.

او هم مثل بسیاری از مردم مدینه، این بشارت امام صادق (علیه السلام) را شنیده بود که در خانه پسرش (موسی بن جعفر (علیه السلام)) دختری به نام فاطمه متولد خواهد شد که شیعیان با شفاعتش، به بهشت می روند.

فاطمه (سلام الله علیها) در خانواده ای که همگی از دانایان، فرزانگان و پرهیزگاران عصر خویش بودند، تحت تربیت و ولایت پدر و مادر و برادر معصومش، دانش آموخت و به حدیث و سنّت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) تسلط یافت.

شش ساله بود که پدر بزرگوارش به دستور هارون الرشید، دستگیر و به عراق تبعید و زندانی شد و او به خانه برادر دلسوزش امام رضا (علیه السلام) منتقل گردید تا غم دوری پدر را کمتر احساس کند. به سال 183 ه ق ده ساله بود که خبر شهادت پدر را شنید.

او و دیگر فرزندان موسی بن جعفر (علیه السلام) به خاطر سختگیری های شدید عباسیان نسبت به فرزندان امیر المؤمنین (علیه السلام) هرگز نتوانستند در شهادت پدر و پیشوای خویش، مجلس سوگواری برگزار کنند و آشکارا بگریند.

در تمامی این سالها، تنها پناه فاطمه معصومه (سلام الله علیها)، برادر مهربانش امام رضا (علیه السلام) بوده در پنج سال فتنه و جنگی که از (سال 193 ه ق) بر سر جانشینی هارون بر پا بود، مدینه بیشترین خسارت را دید و باز هم سخت ترین فشارهای سیاسی و تنگناهای اقتصادی، متوجه امام رضا (علیه السلام) بود، تا مبادا به عنوان امام و جانشین پیامبر (صلی الله علیه و آله) قیام کند و سپاهی گرد آورد.

با به حکومت رسیدن مأمون (به سال 198) زندگی برای خانواده موسی بن جعفر (علیه السلام) دشوارتر گردید. تا جایی که سرانجام امام رضا (علیه السلام) با اکراه، به خواست مأمون تن دادند و جانشینی ظاهری، او را پذیرفتند.

وقتی امام هشتم (علیه السلام) را در شعبان 200 هجری از مدینه به خراسان می بردند، خانواده خویش را جمع نمود و به آنها فرمود: این آخرین دیدار ماست من دیگر حرم جدّم را نخواهم دید. و بدین سان، دیگر بار فاطمه معصومه (سلام الله علیها) به رنج دوری عزیزترین کَسِ خویش مبتلا گردید.

در آغازین ماههای سال 201 هجری، فاطمه معصومه (سلام الله علیها) که در اشتیاق برادر می سوخت از آزادی و امنیت نسبی به دست آمده استفاده کرد و با کاروان خراسان، عازم دیدار برادر گردید. اما چون کاروان به نزدیک ساوه رسید، بیماری سختی آن بانو را از ادامه سفر باز داشت. کاروانیان که به شرافت و منزلت، آن محدثه آل طاها آگاه و برخی از آنان، خویشان وی بودند، در ساوه توقف نمودند و در صددِ مداوای آن حضرت برآمدند، لیکن او که اندوه دوری از برادر، سخت ناتوانش ساخته بود و احساس می کرد که خزان عمر کوتاهش فرا رسیده است، از اطرافیان در مورد «قم» پرس و جو نمود، چرا که بارها در حدیثی از پدر و جدش شنیده بود ک «قم، حرم ما اهل بیت، آشیان آل محمد و پناهگاه شیعیان است، خاک آن مقدس است، اهل آن از ما هستند و ما از آنهاییم».

گفتند: تا قم، ده فرسنگ فاصله است. فرمودند: پس مرا به قم ببرید.

خبر حضور فاطمه معصومه (سلام الله علیها) در ساوه و بیماری ایشان به قم رسید. بزرگان شهر، از جمله موسی بن خزرج اشعری (صحابه امام رضا (علیه السلام) به سرعت به ساوه شتافتند تا آن حضرت را به قم دعوت کنند و در قم از ایشان مراقبت و پذیرایی نمایند.

قمی ها شبانگاه به ساوه رسیدند و بامدادان، پس از آنکه بانوان همراه و محارم حضرت، ایشان را در کجاوه نهادند، موسی خود، رسام ناقه را بر دوش و راه قم را در پیش گرفت و در قم نیز، در سرای خویش، میزبانی آن حضرت را عهده دار گردید.

مردم قم با شور و شادی از دختر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) استقبال نمودند. خانه موسی بن خزرج محل آمد و شد و عیادت زنان و مردان دوستدار اهل بیت (علیه السلام) و محدثان و راویان حدیث و جویندگان حکمت و معنویت گردیده بود.

القاب کوثر نور

لقب «معصومه» را امام هشتم به خواهر گرامی شان اعطاء فرمودند آنجا که می فرماید:

مَنْ زارَ الْمَعْصُومَةَ بِقمْ کَمَنْ زارَنی

هر کس حضرت معصومه (سلام الله علیها) را در قم زیارت کند همانند کسی که مرا زیارت کرده باشد.

همچنین لقب حضرت «معصومه» را می توان از رویای صادقه ای که توسط محقق بزرگواری چون علامه نوری نقل شده استنباط کرد. مطابق این نقل، خود حضرت معصومه (سلام الله علیها) فرمودند:

اَنَا الْمَعْصُومَةُ اُخْتُ الرِّضا (علیه السلام)

من معصومه خواهر امام رضا (علیه السلام) هستم.

 پدرِ بزرگوار مرحوم آیت اللّه العظمی سید شهاب الدین مرعشی نجفی، بسیار علاقمند بود که به هر طریقی شده، محل قبر شریف حضرت صدیقه طاهره را به دست آورد، برای این مقصود ختم مجرّبی انتخاب کرده، چهل شب به آن مداومت نمود تا شاید به طریقی او را از محل قبر شریف حضرت زهرا (سلام الله علیها) آگاه فرمایند.

شب چهلم بعد از انجام ختم و توسل فراوان استراحت کرد، در عالم رؤیا به محضر مقدس حضرت باقر (علیه السلام) (یا حضرت صادق (علیه السلام)) مشرّف شد. امام (علیه السلام) به ایشان فرمود:

عَلَیْکَ بِکَریمَةِ اَهْلِ الْبَیْتِ

بر تو باد توسل به کریمه اهل بیت.

ایشان به تصور اینکه منظور امام (علیه السلام) از «کریمه اهل بیت» حضرت زهرا (سلام الله علیها) است عرضه داشت:

بلی، قربانت گردم، من نیز این ختم را برای همین گرفتم که محل قبر شریف آن حضرت را به صورت دقیق تر بدانم و به زیارتش مشرف شوم.

امام (علیه السلام) فرمودند: منظور من قبر شریف حضرت معصومه (سلام الله علیها) در قم است. سپس اضافه فرمودند:

به جهت مصالحی خداوند اراده فرموده است، که محل قبر شریف حضرت زهرا (سلام الله علیها) برای همیشه از همگان مخفی باشد و لذا قبر حضرت معصومه را تجلی گاه قبر شریف حضرت زهرا (سلام الله علیها) قرار داده است. اگر قرار بود قبر حضرت زهرا (سلام الله علیها) ظاهر باشد هر جلال و جبروتی که برای آن قبر شریف مقدّر بود، خداوند متعال همان جلال و جبروت را بر قبر مطهر حضرت معصومه (سلام الله علیها) قرار داده است.

مرحوم مرعشی هنگامی که از خواب برخاست تصمیم گرفت که رخت سفر بر بندد و به قصد زیارت حضرت معصومه (سلام الله علیها) رهسپار ایران شود. او بلافاصله مهیای سفر شده با همه اعضای خانواده اش نجف اشرف را به قصد زیارت «کریمه اهل بیت» ترک نمود.

القاب دهگانه ای از آن بزرگوار نقل شده است که عبارتند از:

1- طاهره2- حمیده3- رشیده4- تقیّه5- نقیّه6- رضیّه7- مرضیّه8- سیّده9- اُخت الرضاء

در فرازی از زیارتنامه خطاب به حضرت معصومه (سلام الله علیها) آمده است:

اَلسَّلامُ عَلَیکَ اَیَّتُهَا الطّاهِرَةُ الحَمیدَةُ البَرَّةُ الرَّشیدَةُ، التَّقِیَّةُ الرَّضِیَّةُ الْمَرْضِیَّةُ

سلام بر تو ای پاک سرشت و پاک روش، ای ستوده، ای نیکوکار، ای بانوی رشد یافته و پاک و پاکیزه، ای بانوی شایسته و پسندیده.

در این فراز به هشت لقب از القاب حضرت معصومه (سلام الله علیها) تصریح شده که هر کدام بیانگر یکی از ابعاد وجودی و ارزشهای والای زندگی درخشان او است.

هر یک از این القاب و صفات ما را به مقامهای عالی و درجات ممتاز معنوی او رهنمون می سازد. شخصیتی که همه ابعاد، روش، منش، فکر و عمل او بر اساس پاکی، صداقت، شایستگی، تفکر و رشد دینی و عرفانی و مورد پسند خدا و رسول و امامان پی ریزی شده بود و در ایشان صفاتی متجلّی گردید که پیام آور مقام عصمت و طهارت اوست و هر یک چون آیینه نشان دهنده جمال و کمال ایشان می باشد.

پی نوشتها:

1. وسایل الشیعه، ج 21، ص 390.

2. فروغ کافی، ج 6، ص 48.

3. ارشاد مفید، ج 1، ص 355.

4. ارشاد، ج 2، ص 244.

5. تذکرة الخواص، ص 315.

6. بحار الانوار، ج 48، ص 317.

7. همان.

8. ارشاد، ج 2، ص 244.

9. بحار الانوار، ج 48، ص 317.

10. اصول کافی، ج 1، ص 477.

11. اعلام الوری، ص 302.

12. ناسخ التواریخ.

13. دار السلام، ج 2، ص 170.

14. تردید از طرف مرحوم حضرت آیة الله مرعشی «ره» به هنگام نقل است.

مجله:شمیم یاس، شماره 45  فروغ مهتاب