کاوشی در مکی یا مدنی بودن سوره دهر

دانستن اسباب نزول آیات و سور، هم‌چنین مکی و مدنی بودن آنها، از آن جهت که در کشف معنا و دلالت آیات اهمیّت شایان دارد، از جمله مباحث مهم علوم قرآن است.
قرآن‌پژوهان شناخت مکی و مدنی بودن سور و آیات را از دو راه ممکن دانسته‌اند:طریقی مستند بر سماع و نقل و طریقی دیگر متکی بر قیاس.عوامل متعدد همچون:کمبود نصوص؛اختلاف و تناقض روایات و... ایشان را بر آن داشت تا با توجه به ویژگی‌های اسلوبی و سبک و سیاق آیات، قواعد و معیارهایی وضع نمایند تا تشخیص آیات مکی و مدنی را ممکن سازد.با این حال شناخت قطعی و یقین به سبب نزول بسیاری از آیات هم‌چنان در پرده ابهام و اختلاف‌نظر مانده است.یکی از این موارد سوره انسان است که چهار رأی متفاوت را برتافته است:
1-مدنی بودن سوره با اذعان به سبب نزول خاص.
2-مکی بودن سوره و نفی سبب نزول خاص.
3-مدنی بودن بخش نخست سوره(آیات 1-22)و مکی بودن آیات انتهائی.
4-مکی بودن تمام سوره با اذعان به شأن نزول خاص.
در این مقاله آراء فوق بررسی شده است و با امعان نظر به این‌که در بعضی سور و آیات، شأن نزول لزوما به معنی سبب نزول نیست، قول چهارم را موجه‌تر شمرده است.

مکی و مدنی بودن، شأن نزول، سبب نزول، ظهور مصداق، سیاق آیات، اخبار به غیب.

بحث از آیات و سور مکی و مدنی و شناخت اسباب نزول آیات از جمله بارزترین مصادیق مباحث علوم قرآنی است.در غالب کتب تفسیری و علوم قرآنی به این مهم پرداخته شده است و مفسرین مواضع متعدد اختیار کرده‌اند.عمده‌ترین ملاک‌هایی را که جهت تشخیص و تعیین مکی یا مدنی بودن آیات و سور عنوان شده است، می‌توان در سه معیار خلاصه کرد:1-مکان نزول (مکه یا مدینه).2-زمان نزول(پیش از هجرت یا پس از آن).3-مخاطب(مردم مکه یا مدینه).
همچنین قرآن‌شناسان بر این نظرند که اهمیت شناخت آیات مکی یا مدنی، به جهت فوایدی است که این علم را در بر دارد.از جمله شناخت قرائت صحیح آیه، شناخت ناسخ و منسوخ، شناحت تاریخ تشریع و یافتن راز و رمز حکمت الهی در قانون‌گذاری، وقوف و آگاهی به مدلول صحیح آیات و رفع ابهام از چهره مفاهیم آنها، آشنایی با نحوه دعوت و مراحل آن، شناخت صحیح و دقیق سیره پیامبر(ص)و...(زرکشی، 1/188-صبحی صالح، 60-حجتی، 102-57).
با وجود اهمیت شایانی که دانستن اسباب نزول در کشف معنا و دلالت آیات دار است، مع الاسف شناخت قطعی و یقین به سبب نزول بسیاری از آیات قرآن همواره امر آسان و سهل الوصول نبوده است.

قرآن‌پژوهان شناخت مکی یا مدنی بودن آیات و سور را از دو طریق میسر دانسته‌اند.سیوطی به نقل از جعبری می‌نویسد:«شناخت آیات و سور مکی و مدنی از دو راه ممکن است:طریقی مستند بر سماع و طریقی مستند بر قیاس».(زرکشی، 1/242-الاتقان، 1/18)طریق اول به دلیل وجود موانعی همچون کمبود نصوص و گاه تناقض آنها نتوانست برای طالبان علوم و معارف شناختی دقیق و صحیح را در پی داشته باشد.ازاین‌رو طریق دوم را کارآمدتر تشخیص داده و سیاق آیات و محتوای مضمونی سور بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت.
برخی معیارها مانند آغاز شدن سوره با حروف مقطعه و یا وجود عبارت یا ایها الناس(فقط)به دلیل وجود استثنائات متعدد مورد توجه قرار نگرفت.(زرکشی، 1/188-سیوطی 1/68-69)این گونه استثنائات حاکی از آن است که چنین معیارهایی قاطع و فیصله دهنده نبوده و لذا شناخت قطعی و دقیق آیات مکی از مدنی امری اجتهادی باقی مانده است و اجتهاد پیشینیان نیز غالبا پیرامون ترجیح میان روایات متمرکز شده است.

نباید فراموش کرد که اساسا نقل، در روایات اسباب نزول در دوره‌ای متأخر از نزول قرآن یعنی در عصر تابعین پدید آمده است.چرا که در عصر صحابه نیازی به اهتمام در گزارش سبب نزول آیه به آیه ذکر تک تک حوادث وجود نداشت.همه آنچه در این باره از صحابه به دست ما رسیده پاسخ ایشان به درخواست و نیازهای بعدی در عصر تابعین است.به جهت آنکه در آن زمان دلالت و معنای برخی آیات قرآن برای مردم دشوار آمده بود و اینان برای کشف این دلالت‌ها در پی شناخت اسباب نزول آیات برآمدند.زرکشی و سیوطی به نقل از قاضی ابو بکر می‌گویند:مکی و مدنی آیات و سور با مراجعه به محفوظات صحابه و تابعین شناخته می‌شود.از پیامبر اکرم(ص)در این باره چیزی نرسیده است زیرا وی به این کار مأمور نبود.خداوند نیز دانستن این امور را از واجبات اسلام قرار نداده است.(زرکشی، 1/191-192-الاتقان 1/ 38).اگر توجه داشته باشیم که صحابه نیز همگی نزول تمامی آیات و در زمان‌های‌ مختلف حاضر نبوده‌اند و عامل مرور زمان و فراموشی ناشی از آن را نیز در نظر گیریم، علت وجود ابهام و اختلاف تناقض در نصوص رخ می‌نماید و البته در این زمینه انگیزه‌های فرقه‌ای، اعتقادی و سیاسی را نیز نباید از نظر دور داشت.
مجموعه نکات فوق قرآن‌پژوهان را بر آن داشت تا به ویژگی‌های اسلوبی در تشخیص مکی از مدنی توجهی فزون‌تر داشته باشند.
ابن خلدون در بحث از وحی، به بلندی آیات مدنی در مقایسه با کوتاهی آیات مکی اشاره دارد و می‌نویسد:آخرین آیه‌ای که در مدینه نازل شد آیه دین است که در بلندی با آیات دیگر بسیار متفاوت است، به ویژه با آیات سوره‌هایی همچون الرحمن، المدثر، الضحی، الفلق که در مکه نازل شده‌اند.از همین رو می‌توان یکی از وجوه تمایز میان سور و آیات مکی و مدنی را کوتاهی و بلندی آنها دانست...(مقدمه، 99)
سرانجام برای آیات و سور مکی علاوه بر کوتاهی آیات، معیارهایی همچون:آهنگین بودن عبارات یا رعایت فاصله در آیات؛طرح اصول بنیادی اعتقادی؛مقابله شدید با اندیشه‌های شرک آلود؛یادآوری قصص انبیاء و اقوام پیشین و...مطرح گشت.و در مقابل، آیات و سور مدنی می‌بایست دارای خصائصی از قبیل، بلندی آیات؛روانی و تفصیل مطالب؛تشریع احکام؛بیان اوصاف و ویژگی‌های منافقین و...باشند.(الاتقان 1/20-18).

این سوره که با نام‌های الدهر؛الابرار و الانسان نامبردار است از جمله سوری است که مکی یا مدنی بودن آن محل اختلاف می‌باشد.سیوطی می‌نویسد:«الانسان قیل مدنیه و قیل مکیه الا آیه واحده(و لا تطع منهم آثما او کفورا)الاتقان، 1/14».اقوال و آراء مفسرین بزرگ فریقین درباره مکی و مدنی بودن این سوره را میتوان در چهار قسم سامان داد:
1)مدنی بودن تمامی سوره و نزول آن در شأن علی(ع)و اهل بیت گرامی ایشان در پی رخدادی خاص.
2)مکی بودن تمامی سوره و نفی سبب نزول خاص.
3)مدنی بودن آیات ابتدایی سوره(22-1)و مکی بودن آیات انتهایی آن.
4)مکی بودن تمام سوره ضمن پذیرش انحصار و اختصاص آیات 22-5 در شأن علی(ع)و اهل بیت ایشان.
اینک به تقریر هریک از این آراء می‌پردازیم:

بسیاری از مفسرین شیعی و سنی بر این باورند که سوره انسان در شأن علی(ع)، فاطمه زهراء(س)و حسنین(ع)نازل شده است.از آنجا که ولادت حسنین(ع)در سال‌های سوم و چهارم هجرت در مدینه بوده است، لذا سوره دهر مدنی است.
این رأی مستند بر روایات متعددی است که نزول این سوره را پس از رویداد بیماری حسنین(ع)و نذر روزه‌داری سه روزه از سوی والدین گرامی ایشان و ایثار طعام افطار از سوی خانواده در سه شب متوالی میداند.
ابو القاسم عبید اللّه حسکانی، مؤلف تفسیر شواهد التنزیل در وجه تسمیه و انگیزه نگارش کتاب خویش می‌نویسد:«فردی از بزرگان اهل سنت که دارای مقام ریاضت نیز بود، در یکی از مجالس خویش به جرأت نیکو نزول سوره دهر در شأن علی(ع)شد و ادعا کرد که هیچ یک از مفسران به نزول این و یا هیچ آیه‌ای دیگر از قرآن در شأن علی(ع)اقرار نداشته اند.این انکار بر من بسیار ناپسند آمد، لیک منتظر ماندم تا یکی از علمای حاضر به پاسخگویی بپردازد.ولی هیچ کس جز ابو العلاء صاعد بن محمد چنین نکرد.پس از آن بود که تصمیم گرفتم برای رفع شبهه، همه احادیث و روایات و بیانات مفسرین را این باره، در کتابی فراهم آورم و آن را شواهد التنزیل فی قواعد التفضیل نام نهادم.البته متعرض نقد اسانید نشده‌ام».
سپس به ذکر یک یک اینگونه روایات می‌پردازد:
«1042-روایه امیر المؤمنین(ع)فیه:اخیرنا اأحمد بن الولید بن أحمد بقرائتی علیه من أصله قال:اخبرنی أبی، ابو العباس الواعظ، حدثنا ابو عبد اللّه محمد بن الفضل النحوی بغداد فی جانب الرصافه، أملاء احدی و ثلاثین و ثلاثمائه، حدثنا الحسن بن علی بن زکریا البصری، حدثنا المیثم بن‌ عبد اللّه الکرمانی، قال:حدثنی علی بن موسی الرضا، حدثنی أبی، موسی، عن أبیه جعفر بن محمد، عن أبیه محمد، عن أبیه علی، عن أبیه الحسین، عن أبیه علی بن ابی طالب قال:لما مرض الحسن و الحسین(ع)فعادهما رسول اللّه(ص)فقال لی:یا ابا الحسن!لو نذرت علی ولدیک للّه نذرا أرجو أن ینفعهما اللّه به...»(همو، 2/393).
حدیث به صورت مفصل بیانگر رخدادهای است که در پی بیماری حسنین(ع)به وقوع پیوسته است.
اجمالا به فهرستی از این رویدادها اشاره می‌کنیم:
-نذر روزه‌داری سه روزه همه افراد خانواده.
-استقراض علی(ع)از همسایه یهودی‌اش به منظور تأمین طعام.
-ایثار طعام به یتیم، مسکین واسیر در سه شب متوالی و افطار اعضای خانواده با آب.
-اشعار منسوب به علی(ع)و فاطمه(س).
-دیدار پیامبر(ص)از ایشان در روز چهارم و مشاهده ضعف ناشی از گرسنگی در چهره و اندام اهل بیت(ع).
-هبوط جبرئیل نزول سوره دهر.
آنگاه طرق دیگری را در نقل این روایت به شرح زیر بیان داشته است:
«1043-رواه الحسن بن مهران عن مسلمه بن جابر بن جعفر الصادق(ع)و له طرق عن مسلمه.
1044-رواه روح بن عبد اللّه عن جعفر الصادق(ع)...
1045-رواه معاویه بن عمار عن جعفر الصادق(ع)...
1046-فرات بن ابراهیم الکوفی قال:حدثنا محمد بن أحمد بن معاویه بمصر عن محمد بن بحر عن روح بن عبد اللّه قال:حدثنی جعفر بن محمد عن أبیه عن جده قال:مرض الحسن و الحسین مرضا شدیدا.فعادهما محمد(ص)و ابو بکر و عمر.فقال عمر لعلی:لو نذرت للّه نذرا واجبا...الی قوله- فقال جبرئیل:یا محمد!اقرأ ان الأبرار یشربون من کأس...الی آخر الایات.«همو و نیز مجلسی، 35/249».
نقل این روایات تا رقم 1061(مجموعا 16 روایت)ادامه می‌یابد.و سپس می‌افزاید:«بعضی از ناصبی‌ها به این قصه اعتراض کرده و به اجماع اهل تفسیر بر مکی بودن سوره و ولادت حسنین (ع)در مدینه استناد کرده‌اند و در پاسخ ایشان باید گفت چگونه می‌توان دعوی اجماعی چنین را پذیرفت، درحالی‌که قول اکثر مفسرین بر مدنی بودن سوره است».
آنگاه طی ارقام 1062 تا 1070 اخبار و روایاتی را ذکر می‌کند که بیانگر ترتیب نزول سور قرآنی است و در غالب آنها نزول سوره هل أتی در مدینه و بعد از سوره الرحمن عنوان شده است ...(همو، 2/214-393)
ابن شهر آشوب نیز از اشخاص و منابعی یاد می‌کند که به نزول سوره دهر در شأن علی(ع)و اهل بیت ایشان تصریح کرده‌اند.می‌نویسد:ابو صالح، مجاهد، ضحاک، حسن بصری، عطاء، قتاده، مقاتل، لیث، ابن عباس، ابن مسعود، ابن جبیر، عمرو بن شعیب، حسن بن مهران، نقاش، قشیری، تغلبی، و واحدی در تفاسیرشان و صاحب الاربعین و ابو بکر شیرازی در نزول القرآن فی امیر المؤمنین(ع)و أشنهی در اعتقاد السنه و ابو بکر محمد بن احمد بن فضل نحوی در العروس فی الزهد و نیز اهل بیت(ع)از اصبغ بن نباته و دیگران از امام باقر(ع)روایت نموده‌اند:«زمانی که حسنین(ع)بیمار بودند، رسول خدا(ص)در معیت اصحابش به عیادت آن دو رفت و به علی(ع) فرمود:اگر درباره دو پسر خود نذر کنی خدا آنها را عافیت می‌بخشد، علی(ع)عرض کرد:سه روز روزه می‌گیریم و بدین‌سان فاطمه(س)و حسنین(ع)و کنیز ایشان فضه نیز گفتند:ما همه سه روز روزه می‌گیریم.»(حجتی، 35)
نظام الدین قمی نیشابوری نیز می‌نویسد:«واحدی در البسیط، زمخشری در الکشاف و همچنین امامیه این حدیث را یاد کرده‌اند و بالاتفاق معتقدند که سوره هل أتی در مورد اهل بیت(ع)نازل شده است...»
آنگاه حدیث اطعام را یاد کرده و در پایان می‌افزاید:«روایت است که سائل در آن سه شب جبرئیل بوده است که خدا خواست بدین‌گونه آنان را امتحان کند.(حاشیه تفسیر طبری، 29-112).
جلال الدین سیوطی نیز از ابن مردود به نقل از ابن عباس آورده است که این آیات درباره علی بن ابی طالب(ع)و فاطمه(س)بنت رسول اللّه(ص)نازل شده است.(الدر المنثور، 6/299).
ابو الحسن علی بن احمد واحدی نیز روایتی را به نقل از عطاء از ابن عباس آورده که بر نزول آیات(و یطعمون الطعام علی حبه...)در حق علی(ع)تصریح دارد.(اسباب الترول، 251 و الوسیط 4/204)
ابو الفتح رازی نیز ذیل آیه(و یطعمون الطعام...)از تفسیر ثعلبی چنین نقل می کند:«ثعلبی از طریق قاسم بن بهرام، از لیث بن ابی سلیم، از مجاهد از ابن عباس و نیز از طریق کلبی از ابو صالح از ابن عباس نقل می‌کند که آیه فوق در شأن علی(ع)و فاطمه(س)و کنیز ایشان نازل شده است.(11/352).
صاحب کتاب روضات الجنات نیز در ضمن شرح حال محمد بن ادریس شافعی اشعاری را از وی نقل می‌کند حاکی از این‌که آیه فوق در شأن علی بن ابی طالب(ع)می‌باشد.(7/261).
شیخ مفید نیز از احمد بن حسن و او نیز از عبد العظیم حسنی روایت مفصلی نقل می‌کند با این مضمون که:یحیی بن برمکی به امر هارون الرشید مجلس مناظره‌ای از اهل کلام در خانه خود تشکیل داد، طوری که همگان آزادنه سخن بگویند و هارون را که مخفیانه ناظر مجلس بود و سخنان‌شان را می‌شنید، نبینند از اجتماع علمای کلام، هشام بن حکم آمد و علت برتری علی(ع)را بر ابو بکر از او پرسیدند، هشام پنج مورد از فضائل علی(ع)را برشمرد و مورد پنجم آن بود که به اعتقاد فریقین، منظور از ابرار در آیه ان الابرار یشربون من کاس...علی(ع)، فاطمه(س)و حسنین(علیهما السلام)می‌باشند و ابو بکر جزو آنها نیست.(الاختصاص 1p}، 692).
ابن اثیر جزری نیز در بیان شرح حال فضه النوبیه به حدیث مذکور از طریق مجاهد از ابن عباس اشاره می‌کند، بدون آنکه آنرا مورد نقد و اعتراض قرار دهد.تمام داستان در ضمن حدیث بیان می‌شود با این تفاوت که سخنی از روزه گرفتن حسنین(ع)به میان نیامده است.اما به (1)-کتاب الاختصاص متنی است بسیار کهن که انتساب آن به شیخ مفید(ره)مشکوک است.جناب آقای جواد شبیری طی دو مقاله مفصل، عدم صحت این انتساب را به اثبات رسانده و این نظریه را با توجه به اسناد کتاب و سنجش آراء عرضه شده در متن کتاب با آراء شیخ مفید، مدلل کرده است.(بنگرید به:مجله نور علم، شماره 40، ص 60 به بعد و شماره 42، ص 150 بعد)p}
استقراض علی(ع)از شمعون خیبری و تهیه نان جهت افطار و آنگاه ایثار تمامی آن در سه شب متوالی اشاره دارد.(7/236).
از دیگر تفاسیر و کتب امامیه و غیر امامیه(تا قرن یازدهم)که این شأن نزول را بیان داشته‌اند، می‌توان به کتب زیر اشاره کرد:
مواهب علیه، کاشفی، 4/372-منهج الصادقین، ملا فتح اللّه کاشانی، 10/97-التبیان، محمد بن الحسن الطوسی، 10/211-مجمع البیان، فضل بن حسن طبرسی، 5/404-الامالی، صدوق، 155 (مجلس 44)-بحار الانوار، محمد بن باقر مجلسی، 35/245-مجمع البحرین، طریحی، 1/446- کشف الغمه فی معرفه الائمه، علی بن عیس الاربلی، 1/303-304-ارشاد القلوب، الدیلمی، 2/ 224، 222-معالم التنزیل، بیضاوی، 3/526-مدارک التنزیل و حقائق التاویل، النسفی، 4/466- النکت و العیون، المارودی، 4/396-الغدیر، علامه امینی 3/106 تا 111 و 169.

برخی دانشمندان و مفسران عامه از قبیل:ابن الجوزی(8/432)؛قرطبی(19/130)؛فخر رازی(29-30/243)؛سید قطب(8/391)و دیگران مکی بودن سوره دهر را قول ارجح دانسته‌اند. و معتقدند احتمال این‌که این سوره مدنی باشد بسیار ضعیف و غیر قابل اعتبار است.
سیوطی نیز به نقل از جعبری(در قصیده تقریب المامول)می‌نویسد:
مکیه ست ثمانون اعتلت
نظمت علی وفق المراد لمن تلا
اقرا و النون، مزمل مدثر
و الحمد، تبت، کورت، الاعلی علا
و محمد و الرعد و الرحمن الانسان
الطلاق و لم یکن، حشر ملا
و به نقل از فضائل القرآن ابو عبیده نیز سوره‌های رعد، رحمان و انسان را مکی می‌شمارد. (الاتقان 1/11 و 26).
در غالب کتبی که سخن از ترتیب سور قرآنی به میان آمده است نیز نزول سوره انسان، بعد از سوره‌های الرعد و الرحمن ثبت شده است.(حسکانی، 2/414)لیکن مکی یا مدنی بودن این دو سوره نیز محل اختلاف است.قرطبی می‌نویسد:«سوره الرعد مکیه فی قول الحسن و عکرمه وعطاء و جابر و مدنیه فی قول الکلبی و مقاتل.و قال ابن عباس و قتاده و:مدنیه الا آیتین منها نزلت بمکه و هما قوله تعالی(ولو أن قرآنا سیرت به الجبال...)(9/278 و 336 و نیز سیوطی، الاتقان، 112 و 15).فخر رازی نیز سوره رعد را مکی دانسته و آیه(لا یزال الذین کفروا...)را استثناء کرده است.اما به نقل از الاصم می‌نویسد:«هی مدنیه بالاجماع سوی قوله تعالی(ولو أن قرآنا سیرت... 18/230).
سید قطب نیز سوره‌های الرعد و الرحمن را مکی می‌شمارد و می‌نویسد:سوره الرحمن با سیاق خاصی که داراست، اعلانی عمومی در میدان وسیع هستی است و حکایت‌گر آلاء پر شکوه و روشن الهی در تمامی جهات وجود...(7/67).هم‌چنین می‌نویسد:و اما موضوع سوره رعد نیز مانند دیگر سوره مکی، اعتقاد و احکام آن است.شامل:الوهیت، توحید ربوبیت، توحید دین نزد خدا و...و لذا برخلاف آنچه در مصحف امیری و یا بعضی مصاحف دیگر آمده است، مکی بودن این سوره از لحاظ طبیعت موضوع آن یا روش بیان آن و ساختار عامش، واضح‌تر و قابل قبول‌تر است.(5/63)
نویسنده معاصر عزت در روزه نیز معتقد است سوره الرحمن که در ساختار نظم گونه‌اش، بی نظیر است همانند سوره‌هایی همچون الشمس، اللیل، القارعة، و المرسلات، در نخستین سال‌ها نازل شده و متعرض دعوتی عمومی است و لذا می‌توان گفت مکی بودن این سوره بروزی فزون‌تر دارد.(6/89).
از مجموع بیانات فوق چنین درمی‌یابیم که همه مفسرینی که بر مکی بودن سوره انسان تاکید دارند، به دو دلیل عمده استناد جسته‌اند:

عمده‌ترین استدلال در این دیدگاه آن است که سیاق آیات و عبارات در این سوره به وضوح حاکی از نزول آن در مکه و اوائل بعثت است.چنان‌که خدای متعال در ضمن آیات این سوره مفصلا هم انواع نعمت‌های حسی را به تصویر می‌کشد و هم عذاب عظیم الهی را یادآور می‌گردد.علاوه بر آن، رسول خویش را فرمان می‌دهد که در برابر حکم پروردگار صابر باشد و ازتبعیت و اطاعت آنان که دامن به گناه آلوده‌اند و بر نعم الهی دیدگان معرفت فرو بسته‌اند، بپرهیزد. و اینها از خصائصی است که در سوره‌های القلم، المدثر و المزمل نیز به وضوح قابل مشاهده است. باید اضافه کرد که مکی بودن سوره دهر در آیات هفتگانه انتهایی آن نمودی روشنتر می‌یابد.آنجا که سخن از نزول قرآن دارد و پیامبرش را به صبر، ذکر حق و نماز در شامگاهان و صبحگاهان و تسبیح او در نیمه‌های شب، تشویق می‌کند.و او را دلداری می‌دهد که اگر این مشرکین، راه عناد در پیش گرفته‌اند به آن دلیل است که چشم‌های ناتوان ایشان تنها قادر به دیدن دنیای پیش روست و از دیدن هنگامه سخت و دشوار مرگ و سنگینی روز واپسین، غافلند.(سید قطب، 8/393-391 و فخر رازی 3/243).

ابن الجوزی به نقل از عبد اللّه سمرقندی از محمد بن کثیر کوفی، از أصبغ بن نباته آورده است:«مرض الحسن و الحسین فعادهما رسول اللّه(ص)و ابو بکر و عمر.فقال عمر لعلی(رض):یا ابا الحسن!!!انذر ان عافا اللّه ولدیک ان تحدث له شکرا.فقال علی و ان عافا اللّه ولدی صمت للّه ثلاثه ایام شکر اله...»آنگاه تمام قصه را نقل می‌کند و به موضوعاتی همچون استقراض علی از همسایه یهودی مسلکش، موسوم به جابر بن شمر و نیز برخی اشعار منسوب به فاطمه زهراء(س)و علی(ع)اشاره کرده و در پایان می‌نویسد:«شکی نیست که این حدیث موضوع است و افعال و اشعاری را به ایشان نسبت داده است که ساحت این بزرگواران از آن پیراسته است(یتنزه عنها اولئک الساده).علاوه بر آن یحیی بن معین، اصبغ بن نباته 1p}را معتبر نشناخته است و نیز احمد بن حنبل می‌گوید:ما احادیث محمد بن کثیر را سوزاندیم و ابو عبد اللّه سمرقندی نیز قابل اعتماد نیست.»(الموضوعات 1/392-زاد المسیر 8/432)
قرطبی نیز در تفسیر خود این آیات را عام دانسته و می‌نویسد:صحیح آن است که، این آیات درباره همه ابرار و نیکوکاران نازل شده است.اما ثعلبی، قشیری، نقاش و دیگران حدیثی را درباره قصه علی و فاطمه و کنیز ایشان نقل می‌کنند که ضعیف و غیر قابل اعتناست.
آنگاه روایت ابن عباس را به‌طور کامل ذکر کرده و در جرح آن بسیار قلم‌فرسایی می‌کند. سرانجام به نقل از ترمذی و ابن الجوزی، این حدیث را ساختگی(مزوق و مزیف)دانسته و به استناد آیه(یسئلونک ماذا ینفقون قل العفو)(بقره:219)، مرتکب چنان افعالی را مذموم قلمداد نموده است.(19/130)
فخر رازی نیز می‌نویسد:سیاق الابرار یشربون جمع است و همه شاکران و نیکوکاران را شامل می‌شود و نمی‌توان آنرا به یک شخص اختصاص داد.چنین اختصاصی به نظم سوره آسیب می‌رساند.پس باید گفت آیه در صدد بیان حال مطیعین است.البته منکر آن نیستیم که علی(رض) یکی از ایشان باشد ولی تخصیص معنا ندارد.(30/243)
محمد عزت دروزه نیز مکی بودن این سوره را با توجه به سیاق آیات، مضمون و محتوای سوره و ساختار عبارات آن مورد تاکید قرار داده و می‌نویسد:اسلوب آیات و مضمون آنها در خصوص بیان تصویری زیبا و واقعی از مؤمنین نخستین بوده و ایثارگری، خیر طلبی و دیگرخواهی ایشان را توصیف می‌کند.
نه تنها در این سوره، بلکه در دیگر سور مکی مانند:الواقعه، الذاریات، المؤمنون، اللیل و دیگری و دیگری نیز مؤمنین را با چنین ویژگی‌هایی وصف نموده است.و به گونه‌أی مستمر و قوی به هر مسلمانی، رفق و ملاطفت نسبت به درماندگان و فقرا، و دستگیری از ایشان را می‌آموزد.

علامه طباطبائی ذیل تفسیر این سوره، بخش نسبتا مفصلی را در زمینه روایات موجود در شأن نزول سوره مطرح کرده و در پایان چنین نتیجه‌گیری می‌کند:قسمت انتهائی سوره مشتمل بر صبر و عدم اطاعت از آثم و کفور و پرهیز از مداهنه با ایشان است.و همین‌طور متذکر نزول قرآن بر پیامبر(ص)شده است.احتمال جدی وجود دارد که این بخش با سیاق تام و مستقلی که دارد، درمکه نازل شده باشد.اما آنچه روایات فراوان مثبت و مؤید آن است، نزول قسمت ابتدایی سوره در مدینه می‌باشد.لذا باید گفت آغاز سوره مدنی و پایان آن مکی است.(20/226)
لازم به توضیح است که اعتقاد به مستثنیات در سور مختلف تقریبا رایج بوده است.بسیاری از مفسرین بر این باورند که مکی بودن یک سوره منافاتی با مدنی بودن یک یا چند آیه آن ندارد- و بالعکس.خصوصا با این استدلال که جمع و شکل کنونی قرآن براساس ترتیب زمان نزول تالیف نشده است.(سیوطی، الاتقان 1/19-15)
در خصوص سوره انسان نیز چنان‌که پیش از این اشاره شد، برخی نیز باوجوداین‌که سوره را مدنی دانسته‌اند آیه فاصبر لحکم ربک را استثناء کرده‌اند.(همو، 1/17).

این رأی، جمعی است میان دو دیدگاه نخست.این قول بر این اساس مبتنی است که گوئی سوره هل أتی ناظر به آینده اسلام است.و درصدد بیان رخدادی است که در آینده به وقوع می‌پیوندد.
همه دانشمندان علوم قرآنی بر این باورند که اخبار به غیب، یکی از مهم‌ترین وجوه اعجاز قرآن کریم است.الاخبار بالمغیبات یکی از 35 وجهی است که سیوطی در وجوه اعجاز قرآن بر شمرده است.(معترک الاقرآن، 1/180)باقلانی نیز با این‌که همه وجوه اعجاز را در 3 وجه خلاصه کرده است، اولین و مهم‌ترین آنها را الاخبار عن المغیبات دانسته است.(50 و 66)
بی‌تردید آیات بیشماری از قرآن کریم، شرح اخباری از گذشته و یا مبین رخدادهایی در آینده‌اند.همه آیات و سوری که قصه انبیاء گذشته همچون:نوح؛عیسی؛موسی؛ابراهیم و...را بیان می‌کنند، درصدد شرح اخبار پیشینیانند.و نیز بسیارند آیاتی که سخن از حوادث و وقایع آینده دارد، چه آینده نزدیک برای مسلمانان صدر اسلام، و چه ترسیم آینده مسلمانان جهان.آیاتی همانند:
-لقد صدق اللّه الرؤیا بالحق لندخلن المسجد الحرام...(فتح:27)(پیش از فتح مکه)
-الم غلبت الروم فی أدنی الارض...(روم:1-4)(ماه‌ها پیش از آنکه روم به تصرف جیوش مسلمین درآید).
-و هو الذی أرسل رسوله بالهدی و دین الحق لیظهره علی الدین کله...(توبه:33)
و همه آیاتی که ترسیم‌گر واقعه روز قیامت و حشر و بعث و معاد است.آیاتی از این قبیل کم نیست و به اعتراف باقلانی«جمیع الایات التی یتضمنها القرآن من الاخبار عن الغیوب یکثر جدا»(اعجاز القرآن، 5).
یکی از محققان معاصر اظهار می‌دارد که آیات 5-22 سوره هل أتی از این نمونه است.این سوره با سیاقی که در فصل اول و سوم داراست، به صراحت فریاد می‌زند که در مکه نازل شده است.اما فصل دوم آن نوید می‌دهد که در آینده نزدیک مکتب قرآن به ثمر می‌نشیند و خاندانی با نام و نشان ابرار پا به عرصه حیات می‌گذارند که در همه احوال فقط جویای حق باشند و تا آن حد مشتاق رضای اویند که موجودی افطار خود را به مسکین و یتیم و اسیر، ایثار کنند و شعارشان این باشد:انما نطعمکم لوجه اللّه لا نرید منکم جزاء و لا شکورا.(انسان:9)
سوره انسان با ترسیم نمائی از آینده، پیامبر(ص)را دلداری می‌دهد تا از ظلم ستمکاران و آزارهای ایشان رنجیده خاطر نگردد و به آینده مکتب اسلام و گروندگان به حق آن امیدوار بماند. آیات 5-22 منحصرا بیان شأن و ویژگی موجود در خاندان اهل بیت(ع)یعنی علی(ع)، فاطمه (س)و حسنین(ع)می‌باشد.از آن رو که این نمونه اخلاص در مورد سایر اصحاب نمی‌تواند مورد تأیید قرار گیرد و تنها می‌توان در مورد خاندان علی(ع)مدعی آن بود.خصوصا با این وعده قطعی فوقاهم اللّه شر ذلک الیوم و لقاهم نضره و سرورا و جزاهم بما صبروا جنه و حریرا.(آیات 11 و 12)
نمونه دیگر این‌گونه آینده خوانی را در سوره المزمّل می‌توان مشاهده کرد.آیه 20 این سوره از پیشرفت اسلام و اقتدار مسلمین در آینده نزدیک خبر می‌دهد، آنهم در زمانی که مسلمین در اقلیت و ضعف مطلق بودند.نباید از نظر دور داشت که نزول سوره مزمّل در سال اول بعثت بوده است.در آیه پیشین(آیه 19)تخفیفی را به موجب مسائل طبیعت(یعنی کوتاهی شب‌های زمستان)در قرائت قرآن در نماز شب مقرر فرمود:و اللّه یقدر اللیل و النهار علم ان لن تحصوه فتاب‌ علیکم فاقرءوا ما تیسر من القرآن.آیه بعد بیان تخفیفی در ادای نماز شب است که ناظر به آینده مسلمین می‌باشد.می‌فرماید:علم أن سیکون منکم مرضی و آخرون یضربون فی الارض یتبغون من فضل اللّه یقاتلون فی سبیل اللّه، فاقرءوا ما تیسر منه.خدا دانست که بزودی در میان شما بیمارانی پیدا می‌شود که تاب و توان کم‌تری دارند و قرائت چند سوره هم برای آنان سنگین و ملال‌آور است. خدا دانست که بزودی در میان شما کسانی پیدا می‌شوند که راهی سفر خواهند شد، یا برای تجارت و یا برای پیکار در راه خدا، و طبیعی است که در اثر رنج سفر و یا تکاپوی قتال نتوانند به موقع ازخواب برخیزند و در نافله شب سوره‌های متعدد تلاوت نمایند.لذا از هم اینک به شما تخیفی می‌دهد و اجازه صادر می‌کند که نافله شب را با هر تعداد سوره که میسر و مقدورتان باشد، ادا نمایید.(بهبودی، 53-54).و در قرآن نمونه‌های متعدد دیگری نیز وجود دارد که با وجود عام بودن لفظ، منحصرا بر یک مصداق قابل انطباق باشد.(همو، چشمه خورشید، دفتر اول، 50- 167).

در متن مجموع این روایات تفاوت‌های قابل ملاحظه و بعضا تناقضاتی مشاهده میشود که پذیرش صحت برخی جزئیات واقعه را دشوار می‌سازد.این‌گونه تفاوت‌ها بیانگر آن است که روایات نقل به معنا شده و در برخی از آنها با انگیزه‌های متفاوت، از جمله علاقه وافر نسبت به ائمه (ع)، مطالبی نیز بدانها افزوده شده است.به عنوان مثال در برخی روایات سخنی از روزه گرفتن حسنین(ع)-دو کودک خردسال 5 و 6 ساله که تازه از بستر بیماری برخاسته و دوره نقاهت را سپری می‌کرده‌اند و یا هنوز بیمار بوده‌اند-به میان نیامده است.(ابن اثیر، 7/236)هم‌چنین در مورد فرد پیشنهاد دهنده به امیر المؤمنین(ع)نیز میان متون توافق نیست.بعضی او را عمر معرفی کرده‌اند.(مجلسی، 35/249)و برخی وی را، بدون تصریح نام یکی از عیادت‌کنندگان می‌شمارند (تحت عنوان عامه العرب).و تعدادی دیگر حکایت از این دارند که علی(ع)به پیشنهاد و ارشاد شخص رسول اللّه(ص)، جهت سلامتی کودکان خویش نذر کرد.
به‌طور کلی می‌توان گفت در روایات مزبور، حد اقل دو مساله به‌طور جدی مورد تردید قرار دارد:اول؛روزه‌داری دو کودک 5 و 6 ساله بیمار به مدت سه روز و بدون افطار.
دوم؛استقراض علی(ع)از همسایه یهودی‌اش.
تردید در صحت مساله اول، یک تردید عقلانی است.علاوه بر این‌که براساس نص صریح قرآن بر شخص بیمار بالغ روزه واجب ماه مبارک واجب نیست، چه رسد به بیمار نابالغ و روزه غیر ماه مبارک.
اما در مورد استقراض باید گفت که علاوه بر عقل، شواهد تاریخی نیز تردید در صحت آنرا قوت می‌بخشند.اگر سوره دهر در مدینه نازل شده باشد، آنهم در زمانی که یک یهودی متمول به آسودگی در همسایگی علی(ع)زندگی می‌کرده است، باید زمان نزول را بعد از سال هفتم هجری تخمین زد.
در سال هفتم هجرت، فدک از طرف یهودیان خیبر و تیما به پیامبر(ص)تقدیم شد و پس از آن تاریخ، پیامبر فدک را به فاطمه(س)هدیه کرد.پس در زمان نزول این سوره، فدک جزو اموال علی(ع)و فاطمه(س)بوده است.علاوه بر آنکه در سال‌های ششم و هفتم هجری به بعد یهودیان نیز از مدینه کوچانده شده‌اند.
حلبی، مورخ معروف در سیره خود می‌نویسد:ابو بکر مایل بود که فدک در اختیار دختر پیامبر بماند و حتی مالکیت فاطمه را در ورقه‌ای تصدیق کرد.اما عمر از دادن ورقه به فاطمه مانع شد و رو به ابو بکر کرد و گفت:فردا به درآمد فدک نیاز شدیدی پیدا خواهی کرد.زیرا اگر مشرکان عرب بر ضد مسلمانان قیام کنند، از کجا هزینه جنگی را تأمین خواهی نمود؟(3/400، نقل از سبحانی، 198)این جمله بیانگر آنست که درآمد فدک به مقداری بوده است که می‌توانسته بخش اعظمی از هزینه جهاد با دشمن را تأمین کند.
قطب راوندی می‌نویسد:پیامبر(ص)سرزمین فدک را به مبلغ بیست و چهار هزار دینار اجاره داد.در برخی از احادث، هفتاد هزار دینار نیز نقل شده است.و این اختلاف به حسب درآمد سالانه بوده است...هنگامی که معاویه به خلافت رسید، فدک را میان سه نفر تقسیم کرد:یک سوم آنرا به مروان بن حکم، یک سوم‌اش را به عمرو بن عثمان و ثلث سوم را به فرزند خود یزید داد.و چون مروان بر تخت خلافت نشست، همه سهام را جزو تیول خود قرار داد.(ابن ابی الحدید، 16/216).
این نحوه تقسیم حاکی از این است که فدک سرزمین قابل ملاحظه‌ای بوده که معاویه آنرا میان سه نفر، که هریک نماینده فامیلی بزرگ بود، تقسیم نمود.(سبحانی، 200)هنگامی که فاطمه (س)با ابو بکر درباره فدک سخن گفت‌وگواهان خود را برای اثبات مدعای خود نزد او برد، وی در پاسخ دختر پیامبر(ص)گفت:فدک ملک شخصی پیامبر نبود، بلکه از اموال مسلمانان بود که از درآمد آن سپاهی را مجهز می‌کرد و برای نبرد با دشمنان می‌فرستاد و دذر خدا نیز انفاق می‌کرد. (ابن ابی الحدید، 16/214).
در اسلام، سرزمینی که بدون هجوم نظامی و نبرد در اختیار مسلمانان قرار گیرد، فی‌ء محسوب شده و به شخص پیامبر و امام پس از او مربوط است تا آن‌گونه که در قوانین اسلام معین شده است، در موارد خاصی به کار برد.یکی از آن موارد این است که پیامبر و امام نیازمندی‌های مشروع نزدیکان خود را به وجه آبرومندی برطرف سازند.
یکی از محققان معاصر نیز می‌نویسد:روایاتی که حاکی از فقر خانواده رسول اکرم(ص) خصوصا فقر مالی حضرت علی(ع)و فاطمه زهراء(س)است، همگی ساختگی و پرداخته قصه سرایان است.زیرا با وجود اموالی که از خدیجه در دست پیامبر باقی مانده بود و غنائمی که خصوصا در جنگ بدر به دست آمد و هبه‌ها و بخشش‌هایی که قبائل عرب به پیامبر(ص)داشتند، از جمله فدک که سرزمینی عظیم با درآمدی سرشار بوده، این امر بسیار بعید است...البته لازم به ذکر است که سیره خاندان پیامبر و خود ایشان این بوده که از مال دنیا به کم‌ترین مقدار آن برای خویش بسنده می‌کردند و از لذائذ چشم می‌پوشیدند.(هاشم معروف، 7/70-73).
افزون بر مطالب فوق، باید توجه داشت که در متن برخی از روایات نیز سخنی از استقراض به میان نیامده است.بلکه تنها به این اشاره دارد که علی(ع)در اراز اجرت آبیاری درختان نخل، مقداری جو دریافت کرده و آنرا آسیاب نمود و طعامی فراهم کرد.و همین طعام است که در سه شب متوالی(و در برخی روایات، در یک شب)ایثار شد.(فیروزآبادی، 1/255-واحدی، اسباب الترول، 331)در روایاتی نیز که سخن از استقراض رانده‌اند، عدم توافق در مورد نام قرض دهنده‌ مشاهده می‌شود.برخی از شمعون بن حارا نام برده‌اند.برخی دیگر او را فنحاص بن حارا خوانده‌اند.و تعدادی نیز از جابر بن شمر یهودی اسم می‌برند.

اگر از این‌گونه اختلافات متنی در روایات صرف‌نظر کرده و همه را مولود نقل به معنا به شمار آوریم، تفاوت‌های دیگر نیز موجب درنگ می‌گردد.از جمله این‌که برخی روایات داستان اطعام را ذکر کرده و به صراحت آنرا سبب نزول سوره قلمداد کرده‌اند.در مقابل دسته دیگر روایات، فاقد چنین صراحتی می‌باشند، و تنها به ذکر عباراتی همچون:نزل فی علی(ع)؛فی علی و اهل بیته؛...(درباره علی(ع)؛در شأن علی(ع)؛در مورد علی(ع)و خانواده‌اش و...)بسنده کرده‌اند.و اینجاست که سوالی جدی مطرح می‌گردد.آیا شأن نزول یک آیه، همان سبب نزول آنست؟
بیشتر مفسران میان شأن نزول و سبب نزول قائل نشده‌اند و هر مناسبتی که نزول آیه یا آیاتی را ایجاب می‌کرده است، گاه سبب نزول و گاه شأن نزول خوانده‌اند.در صورتی که میان این دو واژه تفاوت است.شأن نزول اعم از سبب نزول است.هر گاه به مناسبت جریانی درباره شخص یا حادثه‌ای، خواه در گذشته یا حال و یا آینده، و یا درباره فرض احکام، آیه و یا آیاتی نازل شود، همه این موارد را شأن نزول آن آیات می‌گویند.مثلا می‌گویند فلان آیه درباره عصمت انبیاء یا عصمت ملائکه، یا حضرت ابراهیم، یا حضرت نوح، یا آدم نازل شده است.تمامی اینها را شأن نزول آیه می‌گویند.اما سبب نزول، حادثه یا پیشامدی است که متعاقب آن، آیه یا آیاتی نازل می‌شود.و به عبارت دیگر آن پیشامد باعث و موجب نزول می‌گردد.لذا سبب، اخص و شأن نزول اعم است.(معرفت، تاریخ قرآن، 66)
عده‌ای از دانشمندان علوم قرآنی نیز چنین اذعان می‌دارند که:عادت صحابه و تابعین این بوده که وقتی می‌گفتند:نزلت هذه الایة فی کذا، مرادشان آن بوده که آیه متضمن حکم آن مورد است، نه این‌که حتما و قطعا سبب نزول آن آیه باشد.(فانه یزید بذلک ان هذه الایه تتضمن هذا الحکم، لا ان هذا کان السبب فی نزولها)(زرکشی 1/32)سیوطی نیز در توضیح این مطلب می‌نویسد:مثلا وقتی گفته می‌شود:سوره فیل در مورد هجوم سپاه ابرهه به مکه معظمه نازل شده است، به این معنا نیست که این سوره بلافاصله بعد از وقوع این حادثه نازل شده باشد.بلکه بدان معناست که سوره فیل بیانگر و تمثیل‌کننده واقعه هجوم آن سپاه سیاه به خانه خداست.
و نیز در مورد آیه 27 سوره فتح...لتدخلن المسجد الحرام...، ورود سپاه اسلام به مکه مکرمه سبب نزول آیه نمی‌باشد، بلکه آیه در بردارنده بشارت بن چنین ورود و فتح عظیم است.و از همین قبیل است آیات 1 تا 4 سوره روم(الم غلبت الروم فی أدنی الارض...)که غلبه سپاه اسلام به لشکریان روم سبب نزول آیه محسوب نمی‌شود.در عین حال که میتواند شأن نزول تلقی گردد.
این نمونه آیات به اندازه‌ای هست که درنگ و تأمل و پرهیز از تقلید و تبعیت بی‌دلیل از گذشتگان را ضرورت بخشد.اگرچه پذیرش این سخن به معنای نفی مطلق اسباب نزول خاص نیست، چنان‌که آیاتی همچون آیات اظهار(مجادله:1-4)و آیات لعان(نور:6-9)در پی رخدادی خاص نازل شده و دارای سبب خاص می‌باشند.

آنچه همه روایت مثبت و مؤید آن است، تطبیق مطالب مذکور در آیات سوره دهر با شأنیت و ویژگی‌های منحصر به فرد مولای متقیان علی(ع)و خانواده مطهر اوست.به عبارت دیگر غالب قریب به اتفاق روایات از این سخن می‌گویند که آیات این سوره دهر در مورد علی(ع)و اهل بیت گرامی او نازل شده است.و چنان‌که پیشتر گذشت این سخن لزوما به معنای نزول سوره بعد از واقعه اطعام نیست.
و اما قول به مستثنیات آیات در سور نیز اگرچه رایج است، لیکن قولی است غیر مبتنی بر نقل و غیر مستند به دلیلی قابل قبول.لذا نمی‌توان یک سوره را مکی و برخی آیاتش را مدنی دانست.(معرفت، التمهید، 1/170).
در مجموع نگارنده دیدگاه چهارم را به عنوان یک نظر، واقع‌بینانه‌تر و به حقیقت نزدیک‌تر می‌شناسد.چرا که هم سبک و سیاق و نظم آیات را محلوظ داشته و هم صحت کلیت روایاتی را پذیراست که اوصاف ابرار را منحصرا با ویژگی‌های خاندان اهل بیت(ع)قابل انطباق دانسته است.

ابن اثیر، ابو الحسن علی بن محمد جزری؛أسد الغابه فی معرفه الصحابه، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1970 م.
ابن ابی الحدید، عز الدین عبد الحمید معتزلی، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد ابو الفضل ابراهیم، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، قاهره، 1378، ه ق.
ابن الجوزی، عبد الرحمن بن علی؛زاد المسیر فی علم التفسیر، المکتب الاسلامی، چاپ چهارم، بیروت، 1407 ه ق.
ابن الجوزی، عبد الرحمن بن علی؛کتاب الموضوعات، دار الفکر، چاپ دوم، 1403، ه ق.
ابن خلدون، عبد الرحمن بن محمد؛مقدمه ابن خلدون، ترجمه محمد پروین گنابادی، بنیاد نشر کتاب، تهران، 1336 ه ق.
الاربلی، علی بن عیسی؛کشف الغمه فی معرفه الائمه، تعلیق حاج سید هاشم محلاتی، بازار مسجد جامع تبریز، بی‌تا.
امینی، عبد الحسین احمد؛الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، دار الکتب الاسلامیه، چاپ دوم، تهران، 1372 ه ق.
الباقلانی، قاضی ابو بکر، اعجاز القرآن، عالم الکتاب، 1988 م.
البغوی، حسین بن مسعود؛معالم التنزیل، دار المعرفه، چاپ چهارم، بیروت، 1415 ه ق.
بهبودی، محمد باقر؛معارف قرآنی، انتشارات سرا، تهران، 1380 ه ش.
البیضاوی، عبد الرحمن بن عمر؛انوار التنزیل، چاپخانه مصطفی البابی الحلبی، مصر، 1388 ه ق.
الحبری، حسین بن حکم؛تفسیر الحبری، مؤسسه آل البیت، بیروت، 1408 ه ق.
حجتی، سید محمد باقر؛اسباب النزول، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ چهارم، تهران، 1374 ه ش.
حسکانی، عبید اللّه، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، تحقیق محمد باقر محمودی، چاپ و نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، بی‌تا.
الحقی البروسوی، اسماعیل؛روح البیان، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1405 ه ق.
الخازن، علی بن محمد بن ابراهیم؛لباب التاویل فی معانی التنزیل، عبد السلام محمد علی شاهین، دار الکتب العلمیه، چاپ دوم، بیروت، 1415 ه ق.
خوانساری، محمد باقر؛روضات الجات فی احوال العلماء و السادات، اسد اللّه اسماعیلیان، چاپخانه مهر استوار، قم، 1392 ه ق.
الدروزه، محمد عزت؛التفسیر الحدیث، دار الغرب اسلامی، چاپ دوم، 1412 ه ق.
الدیلمی، حسن بن محمد؛ارشاد القلوب، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، بیروت، 1978 ه ق.
الرازی، فخر الدین؛التفسیر الکبیر، قاهره، چاپ سوم، بی‌تا.
الرازی، ابو الفتوح؛روض الجنان، تحقیق میرزا ابو الحسن شعرانی، تصحیح علی اکبر غفاری، چاپ اسلامیه، 1387 ه ق.
ارزکشی، بدر الدین محمد بن عبد اللّه، البرهان فی علوم القرآن، مؤسسه الوفاء، المکتبه العصریه، چاپ دوم، صیدا-بیروت، 1972 م.
الزمخشری، جار اللّه محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض و عیون الاقاویل فی وجوه التاویل، دار الکتب العربی، چاپ سوم، بیروت-لبنان، 1407 ه ق.
سبحانی، جعفر؛فروغ ولایت؛انتشارات صحیفه، چاپ دوم، 1371 ه ش.
سید قطب؛فی ظلال القرآن، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1414 ه ق.
السیوطی، جلال الدین؛الدر المنثور فی التفسیر الماثور، کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی، قم، 1404 ه ق.
همو؛معترک الاقرآن فی اعجاز القرآن، تصحیح احمد شمس الدین، دار المتب العلمیه، بیروت، 1408 ه ق.
همو؛الاتقان فی علوم القرآن دار الفکر، بی‌تا.(دو جلد در یک مجلد)
صالح، صبحی؛مباحث فی علوم القرآن، بیروت، 1972 م.
الصدوق، محمد بن علی بن بابویه؛الامالی، تصحیح سید فضل اللّه طباطبائی، مطبعه الحکمه، قم، 1373 ه ق.
طبرسی، فضل بن حسن؛مجمع البیان فی علوم القرآن، دار المعرفه للطباع و النشر، بیروت، 1408 ه ق.
طوسی، محمد بن حسن؛التبیان فی تفسیر القرآن، دار احیاء التراث العربی، بیروت، بی‌تا.
طوسی، محمد بن حسن؛رجال الطوسی، منشورات الرضی، قم، 1381 ه ق.
طوسی، محمد بن حسن؛الفهرست، منشورات الرضی، قم، 1381 ه ق.
الفرات الکوفی، فرات بن ابراهیم؛تفسیر فرات الکوفی، سازمان چاپ و انتشارات، تهران، 1410 ه ق.
الفیروز آبادی، محمد بن یعقوب؛تنویر المقیاس فی تفسیر ابن عباس، دار الفکر، بیروت، بی‌تا.
القرطبی، محمد بن احمد؛الجامع لاحکام القرآن، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1414 ه ق.
القمی، علی بن ابراهیم؛تفسیر القمی، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، بیروت، 1412 ه ق.
مجلسی، محمد باقر؛بحار الانوار، الجامع لدرر اخبار الائمه الاطهار، مؤسسه الوفاء دار الکتب الاسلامیه، تهران.
مجموعه مقالات کنگره بین المللی امام خمینی و فرهنگ عاشورا؛چشمه خورشید، دفتر اول، تهران.
معرفت، محمد هادی؛تاریخ قرآن، انتشارات سمت، تهران، 1375، ه ش.
معرفت، محمد هادی؛التمهید فی علوم القرآن، مؤسسه نشر الاسلامی، چاپ اول، قم، 1412 ه ق.
معروف الحسنی، هاشم؛سیره الائمه الاثنی عشر، دار التعارف للمطبوعات، بیروت، چاپ ششم، 1411 ه ق.
المفید، محمد بن محمد بن نعمان؟؛الاختصاص، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، بی‌تا.
النسفی، عبد اللّه بن احمد؛مدارک التنزیل و حقائق التاویل، دار النفائس، بیروت، 1416 ه ق.
الواحدی، ابو الحسن علی بن احمد؛اسباب النزول، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1402 ه ق.