دارالعرفان/ نگارش تفسیر حکیم به قلم استاد حسین انصاریان که به امر حضرت آیت‌الله العظمی فاضل لنکرانی(ره) انجام شد، دغدغه‌ای بود که استاد طی فعالیت‌های مستمر خود در طول ۱۳ سال به آن جامه عمل پوشاند.
تفسیر حکیم از جمله آثار ارزنده استاد حسین انصاریان است که آن را به امر آیت‌الله العظمی فاضل لنکرانی(ره) به نگارش درآورد. این دغدغه استاد پس از ۱۳ سال در نیمه دوم فروردین امسال جامه عمل پوشید، این اثر دارای دو جنبه است و علاوه بر اینکه برای عوام قابلیت استفاده دارد، خواص نیز می توانند از آن بهره برداری کنند.
تفسیر حکیم از جمله تفاسیر قرآن کریم است که سه جلد آن طی سال‌های اخیر از سوی مؤسسه دارالعرفان الشیعی به بازار نشر عرضه و سه جلد دیگر آن آماده چاپ می باشد.
به همین مناسبت حجت‌الاسلام والمسلمین محمدجواد صابریان، مدیر مؤسسه دارالعرفان الشیعی در گفت وگو با روابط عمومی وامور بین الملل مؤسسه علمی فرهنگی دارالعرفان به سؤالاتی پاسخ گفتند که متن آن از نظرتان می‌گذرد؛
ـ نگارش تفسیر حکیم از چه زمانی آغاز شده است؟
این کار از ۱۵ فروردین‌ماه ۱۳۸۴ توسط استاد انصاریان شروع و در ۲۰ فروردین‌ماه ۹۷ تمام شده است. تألیف این کتاب حدود ۱۳ سال طول کشید که دست نویس حضرت استاد در حدود ۲۲ هزار و ۵۰۰ صفحه است.
نوع نگارش این اثر از جذابیت خاصی برخوردار است، به طوری که کمتر مؤلفی این گونه به تألیف می‌پردازد که نظم نگارش اولیه تا این حد رعایت شود؛ این رویکرد حاکی از استواری فکر و نظم مطالب در ذهن استاد است که نظم ظاهری را نیز بیان می‌کند. همه دست‌نوشته‌ها ایشان صحافی و آرشیو شده است. در هر نسخه، استاد با سه رنگ از ابتدا تا انتها به تألیف و نگارش پرداخته است و هیچ قلم‌خوردگی در آن موجود نیست. این عملکرد را در هیچ تألیفی ندیده‌ام. معمولاً دست‌نوشته‌ها به صورت چک‌نویس است و بعد از آن نیز مشکلات دیگری پدید می‌آید، ولی در این دستنویس می‌توان همان مطالب را به چاپ رساند و قابلیت ارائه دارد. این اثر بسیار دقیق و منظم نوشته شده است.
ـ تفسیر حکیم چند جلد است؟ و قرار است چه کاری در این باره انجام شود؟
این تفسیر ۶۴ جلد دستنویس استاد انصاریان است یعنی همان اوراقی که خود استاد تفسیر را روی آن نوشته‌اند و هر بخشی که تمام کرده‌اند به یک جلد دستنویس صحافی شده که از ابتدای تفسیر تا انتها تبدیل شده است. هر جلد ۳۵۰ صفحه دستنویس است. یکی از بزرگترین آرزوهای ایشان اکنون محقق شد و این تفسیر به اتمام رسید.
ـ آیا شروع به چاپ این تفسیر از همان زمانی که تألیف جلد اول به پایان رسید صورت گرفت؟ لطفاً درباره این روند توضیح بدهید.
این تفسیر از حدود ۵-۶ سال پیش برای چاپ در دستور کار مؤسسه دارالعرفان قرار گرفت. چاپ این اثر همزمان با کار استاد شروع نشد، به این خاطر که نظر ایشان آن بود که نوشتن تفسیر تا حدودی به پیش برود و ساختار آن کامل‌تر شود که در ویرایش و تحقیق به بن‌بست برخورد نکند؛ در عین حال وقتی این کار شروع شد، چون استاد از سبک جدیدی استفاده کرده بود و در تفاسیر دیگر از این روش استفاده نشده است، نیاز داشت که کاری را که ارائه می‌دهیم، تکمیل شده و بدون نقص باشد که البته هر تغییری در زمان ویرایش و تحقیق زیر نظر استاد صورت می‌گیرد که صفحه به صفحه و سطر به سطر آن را مطالعه می‌کند، حتی تغییرات ویرایشی که ما انجام دادیم را مورد نظارت قرار می‌دهند و تذکراتی که لازم است انجام می‌دهند؛ لذا با توجه به این موضوع، در سال‌های اخیر سه جلد تفسیر چاپ شده است که هر دو تا سه جلد دستنویس، تبدیل به یک جلد تفسیر ۷۰۰ صفحه‌ای می‌شود که سه جلد چاپ شده آن که حاوی حدود ۹ جلد دستنویس استاد است در بازار وجود دارد.
ـ این تفسیر تا پایان چاپ همه مجلدات آن، چند جلد خواهد شد؟
حدس می‌زنیم که تا پایان کار تحقیق و ویرایش این اثر، حدود ۳۰ جلد از تفسیر فارسی با نام تفسیر حکیم ارائه شود. تاکنون سه جلد چاپ شده و سه جلد دیگر آماده چاپ است و تا پایان سال ۹۷ به لطف الهی و عنایت اهل بیت(ع) تا جلد ۱۰ چاپ خواهد شد که حدود یک سوم تفسیر حکیم خواهد بود و امیدواریم در چهار سال آینده کل تفسیر به زیور طبع آراسته گردد.
البته قابل ذکر است که ۱۰ جلد دستنویس تفسیر استاد چندین سال قبل در قالب نرم‌افزار جامع التفاسیر مرکز کامپیوتری نور ارائه شده است که نسبت به تفسیر فعلی تغییرات زیادی دارد که انشاءالله در نسخه های جدید مجلدات جدید تفسیر ارائه خواهد شد.
ـ درباره تغییراتی که اعمال شده است، بیشتر توضیح بدهید.
این تفسیر یک ساختار کامل و جامعی دارد و سعی شده در شیوه ویرایش و تحقیق نیز این ساختار تا آخر حفظ شود و امیدواریم که بتوانیم تفسیر را به صورت شایسته و در شأن قرآن کریم ارائه دهیم.
این تفسیر بنا به نظر بسیاری از کارشناسان، محققان و صاحب‌نظران عرصه تفسیر و ترجمه قرآن کریم در نوع خود - با توجه به شیوه تفسیری استاد - از بهترین تفاسیر عصر معاصر است .
ـ چه شد که استاد انصاریان تصمیم به نوشتن تفسیر قرآن کریم گرفتند؟
ابتدا مقدمه‌ای را عرض کنم که، واقعاً جایگاه علمی حضرت استاد انصاریان ناشناخته است و وجهه تبلیغ ایشان حجابی بر علمیت ایشان است. به اذعان اساتید دوران طلبگی استاد انصاریان، ایشان وقتی که از قم خارج شدند، مجتهداً رفت. این کلام را از مرحوم آیت‌الله العظمی حاج شیخ ابوالفضل نجفی خوانساری که در محضر ایشان بودم شنیدم.
استاد انصاریان به عنوان کسی که ممحض در درس و استاد در حوزه سطوح عالی بود از قم خارج و وارد فضای عمومی جامعه می‌شود و تمامی آن اتفاقاتی را که در جامعه می‌افتد لمس می‌کند.
همه تفاسیری که تاکنون نوشته شده است، هر کدام در جایگاه خود ارزشمند و عالی به شمار می‌آید و هر کدام دیدگاهی را نسبت به قرآن کریم بیان می‌کنند. وقتی مخاطب متوجه جایگاه استاد شود، جاذبه این تفسیر برای وی روشن خواهد شد و متوجه خواهد شد که تفسیر از نظر جایگاه علمی ارزنده است.
از آنجا که استاد وارد فضای جامعه شد، با مشکلات و درد مردم آشنا، و به مرور و به واسطه کرسی تبلیغ، قرآن، معارف دین و آیات این کتاب مبین را به جامعه کشاند و تمام هم و غم استاد این بوده است که از این اندوخته با همه عظمتی که دارد، بدون اینکه از وزن آن کم شود، مطالبی را در یک قالب شیرین، گوارا و خوش‌فهم به مخاطب تحویل دهد.
این مفسّر، هم به منابع علمی دسترسی و تسلط دارد و هم درد مخاطب را می‌شناسد و از آن سو می‌داند که قرآن برای چه نازل شده است و می‌تواند داروی درد جامعه را عرضه کند.
امیرمؤمنان(ع) در نهج‌البلاغه فرموده است؛ که قرآن داروی در جامعه است؛ وظیفه یک طبیب چیست؟ که در وهله نخست، از نظر علمی تأمین باشد و در مرحله دوم بیماری را بشناسد و در مرحله سوم، داروی متناسب با این درد را به بیمار بدهد. استاد انصاریان دارای اندوخته علمی حوزه علمیه است. دارو قرآن کریم است و بیمار نیز مردم جامعه هستند.
آیت‌الله العظمی فاضل لنکرانی(ره) به عنوان مرجع تقلید زمان که این احوالات را در استاد که شاگرد ایشان بوده است، مشاهده کرد و با شناخت کافی که از استاد داشت، به ایشان امر کرد که با استفاده از اندوخته‌هایی که دارد و با دریافت‌ها و لطافت نگاهی که از قرآن کریم به دست آورده است، همچنین آگاهی که نسبت به تفسیر آیات دارد، با انتخاب داروی درست برای درد جامعه، این مطالب را به صورت مکتوب بنویسد. این مطلب نقطه آغاز نگارش تفسیر حکیم شد.
پس از نگارش جلد اول تفسیر حکیم که در همان قالب دستنویس نوشته شد، استاد انصاریان، کتاب را به آیت‌الله العظمی فاضل لنکرانی(ره) ارائه کرد و ایشان مطالعه نمود و تقریظی بر این اثر نوشته است که در بخشی از آن فرموده اند «قسمتی از تفسیر شریف حکیم را ملاحظه کردم. انصاف آن است که با توجه به وسعت اطلاع وی از معارف و احاطه بسیار خوبی که به مضامین آیات و روایات دارند، نکته‌های جالب و بدیعی را در این تفسیر از خود به یادگار گذاشته است امید است که این اثر مورد استفاده فضلا و اهل دانش، همچنین عموم مردم قرار گیرد». تشخیص این مرجع عالی قدر این است که این تفسیر هم درد عموم مردم را دوا می‌کند و هم مورد استفاده فضلا و اهل دانش است و خوراک مناسبی را برای دردهای خواص عرضه می‌کند.
ـ استاد انصاریان پس از ۱۳ سال تلاش مستمر بعد از پایان نگارش تفسیر حکیم، چه حسی داشت؟
هنگامی که ایشان این تفسیر را می‌نوشت، هیچ احساس خستگی نمی‌کرد، ولی به محض اینکه آخرین جمله تفسیر را نوشتند و تفسیر به پایان رسید، ایشان گفت که خدا را شکر و یک جمله به عنوان تشکر از حضرت باری‌تعالی نوشت و پس از آن گفت: «چنان خسته شده‌ام که نیاز به استراحت بسیار زیادی دارم تا این خستگی ۱۳ ساله از بدن من بیرون بیاید»؛ در عین حال رفع خستگی ایشان باز هم با انجام کار است.
استاد در نظر دارد که ترجمه «کامل‌الزیارات» را شروع کند. تا پیش از این، در طول این سال‌ها استاد فقط می‌گفت که «دعا کنید بتوانم این تفسیر را تمام کنم» و عاجزانه این درخواست را از خدا داشت. اکنون که این اثر تمام شده است، استاد می‌گوید که این تفسیر، کار من نبوده و عنایت خود اهل بیت(ع) بوده است. ایشان همچنین در پایان این تفسیر نوشته است که اگر خداوند ثوابی برای این اثر در نظر دارد، آن را به روح مقدس حضرت اباعبدالله الحسین(ع) هدیه می‌کند.
ـ لطفاً درباره تفسیر حکیم و اینکه این اثر از چه ساختاری برخوردار است و چه تفاوتی با دیگر تفاسیر می‌کند برایمان توضیح دهید.
غالباً در تفسیر، سبک و روش خاصی مراعات می‌شود؛ به این معنی که تفسیر از نظر لغوی، شأن نزول و سیاق ادبی مورد توجه قرار می‌گیرد و سپس مفاهیم آیات بررسی می‌شود و یا تفسیر روایی ناظر به روایات ائمه معصومین(ع) است مانند تفسیر نورالثقلین یا برهان و یا صافی و مانند آن و یا تفسیر آیه به آیه است، مفسر هر آیه از قرآن را با آیه دیگر بررسی و تطبیق می‌کند که تفسیر المیزان مرحوم علامه طباطبایی(ره) از این سنخ است.
در تفسیر حکیم با عنایت و توجه به آیات مبنا بر مفهوم‌گیری از آیات و بررسی مفاهیم هر آیه است که این خود وجه امتیاز این تفسیر است به این معنی که مفسر ضمن دقت و توجه به شأن نزول و نکات دقیق ادبی و مسائل دقیق تفسیری اولویت را به تبیین حقایق و مفاهیم نهفته در آیات قرار داده است و در جای خود ضمن اشاره به آیات و روایات مرتبط با موضوع آیه از دقت در نکات ادبی مورد نیاز در مفهوم‌گیری غافل نشده است.
استاد انصاریان چرا به تفسیر اقدام کرد؟
به دو دلیل؛ اول اینکه قرآن برای هدایت جامعه آمده است و کسی که با قرآن برخورد می‌کند، اولین مطلبی که به ذهنش می‌آید این است که پیام آیات قرآن چیست و چه چیزی می‌خواهد به وی بگوید.
غالباً مخاطب به‌دنبال این نیست که «واو» آورده شده در آیه، عطف است یا «الف و لام» استغراق و یا غیره که این امری تخصصی برای مفهوم‌گیری صحیح بعنوان ابزار دست مفسر است. قرآن برای درمان درد جامعه و روشن کردن مسیر حیات انسان وهدایت بشر و به سعادت رساندن آن است. مخاطب به این کار دارد که آیه شریفه، چه نسخه درمانی دارد و چه دردی را درمان می‌کند و چه مسیری را برای سعادت او برنامه‌ریزی کرده است.
لذا در تفسیر حکیم استاد توجه ویژه به بیان مفاهیم و توضیح جامع پیرامون هر موضوع دارد به همین خاطر در تفسیر هر آیه ابتدا ترجمه آیه قرار می‌گیرد، سپس نکات این تفسیر و محورهایی که درباره آیه مورد نظر بیان شده است ارائه می‌شود. سپس هر موضوع به صورت تفصیلی بحث می‌شود.
برای مثال درباره آیه ۲۷ سوره بقره به سه نکته اشاره شده؛ یکی جرم شکستن پیمان محکم و استوار خداوند. دوم؛ گسستن پیوندهایی که خداوند، اتصال به آن را فرمان داده است و سوم؛ فساد و تباهی در زمین. همه این موارد مورد تفسیر قرار گرفته و به صورت تفصیلی بحث شده است. در این آیه درباره شکستن پیمان بحث شده است و اگر در آیه‌ای دیگر نسبت به این موضوع بحثی به میان آمده باشد، دیگر به صورت تفصیلی در آن باره صحبت نمی‌شود که چه اتفاقی افتاده است و موضوع آیه مورد نظر را به آیه ۲۷ سوره بقره ارجاع می‌دهد. بر این اساس مطلب دوباره تکرار نمی‌شود و فقط مفهوم پیمان‌شکنی که در آن آیه آمده است به دنبال مفاهیم جدید از آیه بیان می‌شود.
بر همین اساس باید گفت که اتفاقی که در این تفسیر افتاده، آن است که آیات در ابتدای تفسیر به تفصیل بحث می‌شوند؛ برای مثال درباره حجاب، تاریخ، فلسفه و روایاتی که درباره حجاب است به صورت مفصل توضیح داده می‌شود و در هر موضوعی حتی به اندازه یک مقاله کامل مورد تفسیر و تبیین قرار می‌گیرد. در جای دیگر که آیه‌ای درباره حجاب آمده دیگر بحث به صورت مفصل توضیح داده نمی‌شود و به مبحث قبلی ارجاع می‌دهد.
در این راستا، کسی که این تفسیر را مطالعه می‌کند باید با همه فضای اثر ارتباط برقرار کند و این‌طور نباشد که همین آیه را می‌خواند، فقط به آن کفایت کند؛ بنابراین در بعضی از موارد به نکات و موضوعاتی می‌رسیم که موضوعاتی که در آیه آمده، پیش از این تکرار شده است که مجبور به ارجاع شده‌ایم و فقط به مفهومی که در آن آیه دنبال می‌شود تذکر داده است و در بحث تحقیق هم این اتفاق به صورت دقیق رعایت می‌شود.
همچنین به این دلیل که زبان این تفسیر و نوع نگارش آن، به زبان فارسی است، در ابتدای امر تصور می‌شود که مخاطب این تفسیر فقط عموم هستند؛ ولی به اذعان کسانی که تخصص در این کار دارند، کسانی که به این حوزه ورود پیدا کرده‌اند و این تفسیر را بررسی کرده‌اند، این تفسیر برای خواص هم سفره‌ای گسترده است که طعام لذیذی در این سفره برای خواص وجود دارد که در تقریظ مرحوم آیت الله العظمی فاضل لنکرانی(ره) نیز به آن اشاره شده است.
تفسیر حکیم اثر ارزشمندی است که هم برای عموم و هم برای خواص جامعه به ویژه کسانی که خودشان به تعبیری پزشک روح انسان‌ها هستند تألیف شده است. به این معنا که می‌خواهند این آیات را برای درد مردم و درمان درد آنان به کار ببرند. یا ممکن است فرد مورد نظر مبلغ باشد که به این تفسیر ورود پیدا می‌کند. به تعبیر استاد انصاریان، این تفسیر برای به تصویر کشیدن قرآن در یک فضای بسیار راحت، آرام و متقن از نظر علمی، و یک غذای آماده برای مبلغان است که اصل کار آنها تخصصی است، اما خوراکی برای مردم عادی هم فراهم می‌کند که جنبه عمومی دارد.
ـ چرا جلدهای نخست این تفسیر زودتر از این به چاپ نرسیده است و فعالیت مؤسسه دارالعرفان در این‌باره چیست؟
معاونت پژوهش مؤسسه دارالعرفان بر روی این تفسیر کارهایی انجام می‌دهد. اهل دقت می‌دانند هر اثری که از زیر دست مؤلف بیرون می‌آید، نیاز به برخی از اقدامات دارد تا به صورت استاندارد به چاپ برسد و در اختیار مخاطب قرار بگیرد.
یکی از اقداماتی که در این‌باره انجام می‌شود آن است که روی بحث ویرایش صوری و ظاهری این کتاب و جمله‌بندی آن از نظر نگارشی و ویرایشی و از این منظر که تفسیر و متن آن از نظر ادبیاتی که در آن به کار گرفته شده است، درست باشد، فعالیت می‌کند.
اقدام دومی که در این‌باره انجام می‌شود آن است که در این تفسیر به مطالب، روایات، آیات و نکات بسیار مختلفی اشاره شده و ممکن است که از یک مصدر فرعی فقط آدرس داده شده باشد. یکی از کارهایی که در این مجموعه انجام می‌شود این است که تمام این مصادر به مصادر اصلی برگرداننده می‌شود؛ ضمن رعایت اینکه اگر نکته‌ای از هر کتابی آمده باشد، به اصل آن اشاره می‌شود که این مطلب از چه کتابی است و مصادر دیگر در کنار آن برشمرده می‌شود.
و اما اقدام سوم در این‌باره آن که، این تفسیر از نظر جمله‌بندی نگارشی و مسائل مختلفی که باید در یک کتاب توجه شود، مورد بررسی قرار می‌گیرد. حتی در بعضی از موضوعاتی که تحقیق در آن باره به صورت جامع نبوده است با اشراف استاد انصاریان توسط گروه تحقیق موضوع تکمیل می‌شود.
همچنین برخی از نکات که توسط محققان مجموعه نگارش می‌شود، به صورت مجدد به استاد تحویل داده می‌شود و ایشان مطالب را مورد بازنگری مجدد قرار می‌دهد و اگر صلاح بداند، آنها را مکتوب می‌کند که این مطالب باید دوباره در تفسیر بیاید.
از آنجا که کار بسیار سنگین است، ممکن است تفسیر بعضی از آیات کامل نشده باشد و بعضی از نکته‌هایی که استاد در ابتدا به آن اشاره کرده است، در وسط کار کامل شود و به صورت مجدد به آن ارجاع داده می‌شود. این موارد از نکته‌های بسیار دقیقی است که در آماده‌سازی یک اثر برای چاپ انجام می‌شود.
مؤسسه دارالعرفان الشیعی گروه تحقیقاتی بسیار خوبی دارد که در اینجا از زحمات همه عزیزان تشکر و قدردانی می‌شود. بر این اساس یک دوره تفسیر جامع و کامل درباره قرآن کریم برای عموم و خواص مردم به چاپ می‌رسد.
لازم به ذکر است همزمان با آغاز به کار سی و یکمین دوره نمایشگاه بین المللی کتاب تهران آیین معرفی این تفسیر گرانسنگ در تاریخ 19 اردیبهشت ماه 97 ساعت 10:30 در سالن کتابنما (سرای اهل قلم) با حضور فرهیختگان و ادب دوستان برگزار خواهد شد.
انتهای گزارش /
منبع : پایگاه عرفان