دارالعرفان/ مفسر، محقق و پژوهشگر علوم و معارف قرآن کریم گفت: در قرآن کریم لقب «محسنین» و یا «نیکان» به دو دسته از مردم استناد داده شده است. گروه اول کسانی هستند که به دیگران خیر و نیکی می‌رسانند. گروه دوم نیز کسانی هستند که کارهای خوب انجام می‌دهند.
به گزارش روابط عمومی و امور بین الملل مؤسسه علمی فرهنگی دارالعرفان، استاد حسین انصاریان در کتاب ارزشمند «سیمای نیکان» آورده اند که؛ محسنین و یا نیکان از القاب مردم نیکوکار و مؤمن است که خداوند متعال آنان را با بهترین عبارات توصیف می کنند.
این مبلغ عرصه بین الملل با اشاره به کاربرد اول واژه محسنین ادامه داد:
1) «الَّذِينَ يُنْفِقُونَ فِي السَّرَّاءِ وَالضَّرَّاءِ وَالْكَاظِمِينَ الْغَيْظَ وَالْعَافِينَ عَنِ النَّاسِ وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ»[آل‌عمران(3): 134]؛ هم آنان‌که در رفاه و تنگدستی انفاق می‌کنند، و خشم خود را فرو برده، [آتش هیجانش را با یاد خدا خاموش می‌سازند] و از [خطای] مردم می‌گذرند، خداوند نیکوکاران را دوست دارد.
2) «فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاصْفَحْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ»[مائده(5): 13]؛ پس [تا آمدن حکم جهاد] از آنان بگذر! و [از مجازاتشان] چشم‌پوشی کن؛ زیرا خداوند نیکوکاران را دوست دارد.
استاد انصاریان افزود: در این آیه نیز عنوان «محسن» درباره کسانی است که خیر و خوبی آنان شامل حال دیگران شده است. در قرآن کریم 39 بار کلمه «محسن» به کار برده شده است
خطیب توانای حوزه علمیه به کاربرد دوم واژه محسنین اشاره کرد و گفت: «وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ»[عنکبوت(29): 69]؛ کسانی که برای ما کوشیدند حتماً آنان را به راه‌های خود [که صراط مستقیم، راه کمال، بهشت و مقام قُرب است] هدایت می‌کنیم، به‌راستی که خداوند با نیکوکاران است.
این محقق اندیشمند علوم و معارف اسلامی تأکید کرد: البته از منظر قرآن کریم نیکان و محسنین تنها به آنچه گذشت، محدود و منحصر نمی‌شود؛ بلکه قرآن کریم در 39 مورد کلمه «محسن» را به کار برده، که در این میان حدود سی مورد بیان کننده صفات محسنین است.
استاد انصاریان به برخی از صفات محسنین اشاره کرد و افزود:
1ـ کسانی که به دستورات خداوند عمل می‌کنند:
[بقره(2): 58]: «وَإِذْ قُلْنَا ادْخُلُوا هَذِهِ الْقَرْيَةَ فَكُلُوا مِنْهَا...»؛ و[به یاد آرید] هنگامی که به شما گفتیم: به این شهر [بیت‌‌المقدس] وارد شوید و[از نعمت‌هایش] از هرجای آن که خواستید بی‌دغدغه و با آسایش بخورید، و فروتنانه از دروازۀ شهر درآیید و بگویید: [پروردگارا! خواستۀ ما] آمرزش همۀ گناهان و خلاف‌کاری‌های ما[ست] تا گناهانتان را بیامرزیم، و ما قطعاً بر پاداش نیکوکاران می‌افزاییم.
برمبنای آیه شریفه محسنین کسانی هستند که به این دستور خداوند (ورود به شهر مورد نظر) عمل کرده باشند.
[بقره(2): 236]: «لَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِنْ طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ...»؛ بر شما گناهی نیست اگر زنان را [به دلایلی] پیش از آمیزش جنسی و عدم تعیین مَهریه طلاق دهید، [در چنین وضعی بر شما لازم است] آنان را از کالای مناسبِ شأنشان بهره‌مند سازید، توانگر به اندازۀ توانایی‌اش، تنگدست به اندازۀ وضع مادّی‌اش، این حقی واجب بر عهدۀ نیکوکاران است.
2ـ انفاق‌کنندگان:
[بقره(2): 195]: «وَأَنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ...»؛ و در راه خدا انفاق کنید، و[با ترک این کار پسندیده یا هزینه‌کردن مال در راه نامشروع] خود را به هلاکت نیندازید! و نیکی کنید که مسلّماً خدا نیکوکاران را دوست دارد.
3ـ شکیبایان:
[هود(11): 115]: «وَاصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لَا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ»؛ و شکیبایی‌کن! یقیناً خداوند پاداش نیکوکاران را تباه نمی‌کند.
4ـ پارسایان:
[نحل(16): ١٢٨]: «إِنَّ اللَّهَ مَعَ الَّذِينَ اتَّقَوْا وَالَّذِينَ هُمْ مُحْسِنُونَ»؛ بی‌گمان خداوند با کسانی است که [از او اطاعت کردند، و از محرّماتش] پرهیز داشتند، و نیز با نیکوکاران است.
[مرسلات(77): 41 ـ 44]: «إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي ظِلَالٍ وَعُيُونٍ...»؛ یقیناً آنان‌که [از خداوند اطاعت کرده، از محرّماتش] پرهیز داشتند در [زیر] سایه‌ها و[کنار] چشمه‌سارهایند؛ و[بهره‌مند از] میوه‌های فراوان از آنچه همواره بخواهند. [به آنان گویند:] به پاداش اعمالی که پیوسته انجام می‌دادید بخورید و بیاشامید! گوارایتان باد! ما نیکوکاران را این‌گونه پاداش می‌دهیم.
5ـ هدایت یافتگانی که شکرگزارند:
[حج(22): 37]: «لَنْ يَنَالَ اللَّهَ لُحُومُهَا وَلَا دِمَاؤُهَا...»؛ هرگز گوشت‌ها و خون‌هایشان به خداوند نمی‌رسد، بلکه تقوای شماست که به او می‌رسد، این‌گونه آن‌ها را برای شما به کار گرفت تا خدا را به شکرانۀ این‌که هدایتتان کرد به بزرگی یاد کنید، و نیکوکاران را [به رحمت و پاداش خداوند] مژده بده!
6ـ مجاهدان در راه خدا:
[عنکبوت(29): 69]: «وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ...»؛ کسانی که برای ما کوشیدند حتماً آنان را به راه‌های خود [که صراط مستقیم، راه کمال، بهشت و مقام قُرب است] هدایت می‌کنیم، به‌راستی که خداوند با نیکوکاران است.
7ـ برپاکنندگان نماز، زکات‌دهندگان، اهل یقین به آخرت:
[لقمان(31): 3 ـ 4]: «هُدًى وَرَحْمَةً لِلْمُحْسِنِينَ...»؛ که [سراسرش] برای نیکوکاران هدایت و رحمت است. آنان‌که نماز را [با شرایط ویژه‌اش] می‌خوانند، و زکات می‌پردازند، و به آخرت یقین دارند.
8ـ کسانی که به سخن حق ایمان آوردند و با عمل آن را تصدیق کردند:
[زمر(39): 33 ـ 34]: «وَالَّذِي جَاءَ بِالصِّدْقِ وَصَدَّقَ بِهِ أُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ...»؛ کسانی [چون پیامبران] که سخن راست و درست را از جانب خداوند آورده‌اند، و [آنان که حقانیت آن را] تصدیق کرده‌اند [همۀ] آنان تقواپیشگانند] برای آن تقواپیشگان نزد پروردگارشان هرچه بخواهند فراهم است، این است پاداش نیکوکاران.
9ـ انفاق‌کنندگان، کسانی که خشم خود را فرو می‌برند، کسانی که از مردم می‌گذرند:
[آل‌عمران(3): 134]: «الَّذِينَ يُنْفِقُونَ فِي السَّرَّاءِ وَالضَّرَّاءِ...»؛ هم آنان‌که در رفاه و تنگدستی انفاق می‌کنند، و خشم خود را فرو برده، [آتش هیجانش را با یاد خدا خاموش می‌سازند،] و از [خطای] مردم می‌گذرند، خداوند نیکوکاران را دوست دارد.
10ـ استقامت در مسیر خداپرستی:
[آل‌عمران(3): 146 ـ 148]: «وَكَأَيِّنْ مِنْ نَبِيٍّ قَاتَلَ مَعَهُ رِبِّيُّونَ كَثِيرٌ...»؛ چه بسا پیامبرانی که انبوهی از الهی‌مسلکان به همراه آنان با دشمنان جنگیدند، و در برابر آسیب‌هایی که در راه خدا به آنان رسید سستی نکردند و ناتوان نشدند، و [در برابر دشمن] سرِ تسلیم فرود نیاوردند، خداوند صابران را دوست دارد * و سخن آنان [در عرصۀ جنگ و سختی آن] جز این نبود که گفتند: پروردگارا! گناهان ما و زیاده‌روی در کارهایمان را بر ما ببخش! و قدم‌هایمان را [در راه ایمان و عمل] استوار ساز! و ما را بر کافران پیروز کن! * خداوند هم پاداش این دنیا و پاداش نیک آخرت را به آنان عطا کرد؛ خداوند نیکوکاران را دوست دارد.
11ـ کسانی که با شنیدن صدای حق مسلمان می‌شوند:
[مائده(5): 82 ـ 85]: «لَتَجِدَنَّ أَشَدَّ النَّاسِ عَدَاوَةً لِلَّذِينَ آمَنُوا الْيَهُودَ...»؛ مسلّماً سرسخت‌ترین مردم را در کینه و دشمنی با مؤمنان، یهودیان و مشرکان خواهی یافت، و البته نزدیک‌ترینشان را در دوستی با مؤمنان کسانی می‌یابی که گفتند: ما نصرانی هستیم. این دوستی آنان به سبب این است که گروهی از آنان کشیشانِ دانشمند و عابدانِ خداترسند، و آنان [در برابر حق] تکبّر نمی‌کنند. [این فروتنان در برابر حق،] چون آیاتی را که بر پیامبر اسلام نازل شده بشنوند می‌بینی که دیدگانشان به سبب شناخت حق لبریز از اشک می‌شود، می‌گویند: پروردگارا! ما [به پیامبر و قرآن] ایمان آوردیم؛ بنابراین ما را در زمرۀ گواهان [به حقانیت پیامبر و قرآن] قرار ده! ما بر اساس چه عذری به خداوندِ یکتا و حقی که به‌سوی ما آمده ایمان نیاوریم؟ درحالی‌که امیدواریم پروردگارمان ما را در زمرۀ شایستگان درآورد. پس خداوند به پاس این سخنانِ [درست و عقاید صادقانه] آنان، به آنان بهشت‌هایی را پاداش داد که از زیر [درختان] آن نهرها جاری است، در آن جاودانه‌اند، و این پاداش نیکوکاران است.
12ـ کسانی که با بیم و امید خدا را می‌خوانند و مصلحان زمین‌اند:
[اعراف(7): 56]: «وَلَا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلَاحِهَا...»؛ در زمین پس از آبادی و عمرانش [به‌وسیلۀ بندگان شایسته‌ام،] به تخریب و فتنه‌گری برنخیزید! و خدا را از روی بیم [از عذابش] و امید [به رحمتش] بخوانید؛ زیرا رحمت خداوند به نیکوکاران نزدیک است.
13ـ جهادکنندگان و کسانی که جان خود را فدای پیامبر(ص) می‌کنند:
[توبه(9):١٢٠]: «مَا كَانَ لِأَهْلِ الْمَدِينَةِ وَمَنْ حَوْلَهُمْ...»؛ شایسته نیست که اهل مدینه و بادیه‌نشینانِ پیرامون آن از رسول‌خدا تخلّف کنند، و[سزاوار نیست که] به سبب [دل‌مشغولی به] خود، از [حفظ جان] او [در برابر حوادث] دریغ ورزند؛ زیرا در راه خدا هیچ تشنگی و رنج و گرسنگی به آنان نمی‌رسد، و در هیچ مکانی که کافران را به خشم می‌اندازد وارد نمی‌شوند، و از هیچ دشمنی کشته و اسیر نمی‌گیرند مگر آن‌که به پاداش [هرکدام از] آن‌ها عمل صالحی برای آنان [در پروندۀ اعمالشان] ثبت می‌شود، یقیناً خداوند پاداش نیکوکاران را تباه نمی‌کند.
خطیب توانای حوزه های علمیه در بخش دیگری از نوشتار خود به «مصادیق محسنین در قرآن کریم» اشاره داشته و می افزاید: در آیات متعددی از قرآن کریم، از برخی پیامبران الهی: با عنوان «محسنین» یاد شده است، که در ذیل به برخی از ایشان اشاره می‌شود:
حضرت نوح(ع) در مقام محسنین
[صافات(37): 75 ـ 80]: «وَلَقَدْ نَادَانَا نُوحٌ فَلَنِعْمَ الْمُجِيبُونَ...»؛ نوح ما را به [کمک‌خواهی] ندا کرد. [ندایش را به نیکوترین وجه اجابت کردیم، زیرا ما] چه نیکو اجابت‌کننده‌ای [هستیم]. او و خاندانش را از آن اندوه بزرگ [که محصول آزار و اذیت و تمسخر بود] نجات دادیم و فقط نسل او را باقی گذاشتیم و برای او در بین آیندگان نام نیک برجا نهادیم. سلام و درود بر نوح در میان جهانیان. ما نیکوکاران را این‌گونه پاداش می‌دهیم.
حضرت ابراهیم(ع) در مقام محسنین
[صافات(37): 103 ـ 110]: «فَلَمَّا أَسْلَمَا وَتَلَّهُ لِلْجَبِينِ...»؛ پس هنگامی که آن دو تسلیم [خواسته خدا] شدند و ابراهیم جبین او را به زمین نهاد [تا ذبحش کند] و او را ندا دادیم که ای ابراهیم! خوابت را تحقق دادی [و فرمان پروردگارت را اجرا کردی]، به راستی ما نیکوکاران را این‌گونه پاداش می‌دهیم [که نیت پاک و خالصشان را به جای عمل می‌پذیریم]. به یقین این همان آزمایش روشن بود و ما اسماعیل را در برابر قربانی بزرگی [از ذبح شدن] رهانیدیم و در میان آیندگان برای او [نام نیک] به جا گذاشتیم. سلام بر ابراهیم [ما] نیکوکاران را این‌گونه پاداش می‌دهیم.
استاد انصاریان افزود: آیات بالا جزء آیاتی است که داستان رؤیای حضرت ابراهیم(ع) درباره ذبح فرزندش را بیان می‌دارد. در حقیقت بعد از این اطاعت بی‌چون و چرای ابراهیم نبی(ع) از فرمان الهی بود که ایشان از زمره «محسنین» شمرده می‌شود.
حضرت موسی و هارون(ع) در مقام محسنین
[صافات(37): 120 ـ 122]: «سَلَامٌ عَلَى مُوسَى وَهَارُونَ...»؛ سلام بر موسی و هارون. ما نیکوکاران را این‌گونه پاداش می‌دهیم. بی‌تردید هر دو از بندگان مؤمن ما بودند.
مسلماً خداوند به خاطر رفتار صالح حضرت موسی و هارون(ع) ایشان را به وصف «محسنین» توصیف نموده است.
حضرت الیاس(ع) در مقام محسنین
[صافات(37): 123 ـ 131]: «وَإِنَّ إِلْيَاسَ لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ...»؛ مسلماً الیاس از پیامبران بود. به یاد آر هنگامی که به قومش گفت: آیا [از شرک و طغیان] نمی‌پرهیزید؟ آیا [بت] بعل را می‌پرستید و بهترین خالق و سازنده را رها می‌کنید؟ خداوندی را که پروردگار شما و پروردگار پدران پیشین شماست؟ پس او را انکار کردند، همانا انکارکنندگانش از احضارشدگان [دوزخ] خواهند بود. مگر بندگان خالص‌شده خداوند. و در بین بندگان برای او نام نیک به جا گذاشتیم. سلام و درود بر آل یاسین. ما نیکوکاران را این‌گونه پاداش می‌دهیم.
حضرت یوسف(ع) در مقام محسنین
[یوسف(12): 21 ـ 22]: «وَقَالَ الَّذِي اشْتَرَاهُ مِنْ مِصْرَ لِامْرَأَتِهِ أَكْرِمِي مَثْوَاهُ...»؛ از اهل مصر کسی که یوسف را خرید، به همسرش گفت جایگاه او را گرامی دار. امید است [در آینده] از او سود فراوانی به ما برسد، یا وی را به فرزندی انتخاب کنیم. این‌گونه یوسف را در سرزمین [مصر] قرب و منزلت دادیم، تا تعبیر بخشی از خواب‌ها و حقایق را به او بیاموزیم و خداوند بر کار خود چیره است، ولی بیشتر مردم دانا[ی به این حقیقت] نیستند. هنگامی که یوسف به توانایی [جسمی و عقلی] رسید، به او حکمت و دانش عطا کردیم. ما این‌گونه نیکوکاران را پاداش می‌دهیم.
[یوسف(12): 36]: «وَدَخَلَ مَعَهُ السِّجْنَ فَتَيَانِ قَالَ أَحَدُهُمَا إِنِّي أَرَانِي أَعْصِرُ خَمْرًا...»؛ دو جوان [از خدمتکاران شاه] با یوسف وارد زندان شدند، یکی از آن دو نفر گفت:من پی در پی خواب می‌بینم که [برای] شراب، [انگور] می‌فشارم و دیگری گفت: من در خواب می‌بینم که روی سرم نان حمل می‌کنم و پرندگان از آن می‌خورند. از تعبیرش ما را خبر ده! چون برای ما مسلم است که تو از نیکوکارانی.
[یوسف(12): 56]: «وَكَذَلِكَ مَكَّنَّا لِيُوسُفَ فِي الْأَرْضِ...»؛ این‌گونه در [آن] سرزمین به یوسف مقام و منزلت دادیم تا هر جای آن بخواهد قدرت حکیمانه‌اش را [برای تدبیر امور] به کار گیرد، هر کس را بخواهیم به رحمت خود می‌رسانیم و پاداش نیکوکاران را تباه نمی‌کنیم.
[یوسف(12): 78]: «قَالُوا يَا أَيُّهَا الْعَزِيز...»؛ گفتند: عزیز! او را پدری پیر و سالخورده است، [که مسلماً تحمل دوری وی را ندارد.] پس یکی از ما را به جای او بازداشت کن! ما تو را بی‌گمان از نیکوکاران می‌یابیم.
[یوسف(12): 90]: «قَالُوا أَئِنَّكَ لَأَنْتَ يُوسُفُ قَالَ أَنَا يُوسُفُ...»؛ برادران گفتند آیا به راستی تو خود یوسفی؟ گفت: آری! من یوسفم و این برادر من است. همانا خداوند به ما نعمت با ارزشی داده. بی‌تردید هر کس از خداوند اطاعت کند و از [محرماتش] بپرهیزد و همواره [در برابر حوادث] صبر کند، [پاداش شایسته می‌یابد، زیرا] خداوند پاداش نیکوکاران را تباه نمی‌کند.