«صمد» یکی از اوصاف ذات مقدّس خداوند است که معانی زیادی در روایات و کلمات مفسّران و ارباب لغت برای آن ذکر شده است:
راغب اصفهانی در مفردات می‌گوید: صمد به معنای آقا و بزرگی است که برای انجام کارها به سوی او می‌روند[1].
در مقاییس اللغّه آمده است که «صمد» دو ریشه اصلی دارد: یکی به معنای قصد است و دیگری به معنی «صلابت و استحکام» و این که به خداوند متعال صمد گفته می‌شود به خاطر این است که بندگانش قصد درگاه او می‌کنند[2] و شاید به همین مناسبت است که معانی متعدّد زیر در کتب لغت برای «صمد» ذکر شده است: شخص بزرگی که در منتهای عظمت است و کسی که مردم در حوایج خویش به سوی او می‌روند، کسی که برتر از او چیزی نیست و کسی که دائم و باقی بعد از فنای خلق است.
از این رو امام حسین علیه‌السلام در حدیثی برای صمد پنج معنی بیان فرمودند:
«صمد» کسی است که در منتهای سیادت و آقایی است.
«صمد» ذاتی است دائم ازلی و جاودانی.
«صمد» وجودی است که جوف ندارد.
«صمد» کسی است که نمی‌خورد و نمی‌آشامد.
«صمد» کسی است که نمی‌خوابد[3].
از امام علی بن الحسین علیه‌السلام پرسیده شد؛ که فرمود:
«صمد» کسی است که شریک ندارد، و حفظ چیزی برای او مشکل نیست، و چیزی از او مخفی نمی‌ماند[4].
بعضی گفته‌اند «صمد» کسی است که هر وقت چیزی را اراده کند می‌گوید موجود باش، آن هم فوراً موجود می‌شود.
بعضی گفته‌اند «الصمد» پنج حرف است در هر حرف دلیلی است بر صفات کمال خداوند:
«الف» احدیت او است، «لام» دلیل الهیت، «صاد» از صدق است، «میم» از ملک و «دال» از دوام[5].
از امام صادق علیه‌السلام نقل شده که فرمودند:
«صمد» غالبی باشد که بر او نمی‌توان غلبه کرد»[6].
در حدیثی آمده که اهل بصره به محضر امام حسین علیه‌السلام نوشتند و از معنی «صمد» سؤال کردند، امام علیه‌السلام در پاسخ آن‌ها فرمود:
«بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ».
اما بعد در قرآن مجادله و گفتگو بدون آگاهی نکنید چرا که من از جدّم رسول اللّه شنیدم می‌فرمود: هر کس بدون علم سخن بگوید باید در محلّی از آتش که برای او تعیین شده جای گیرد. خداوند خودش «صمد» را تفسیر فرموده است: «لَمْ یلِدْ وَلَمْ یولَدْ * وَلَمْ یکن لَهُ کفُواً أَحَدٌ» نه زاده نه زاده شد و احدی مانند او نیست. آری، خداوند صمد، کسی است که از چیزی به وجود نیامده و در چیزی وجود ندارد و بر چیزی قرار نگرفته، آفریننده اشیا و خالق آن‌ها است. همه چیز را به قدرتش به وجود آورده، آن چه را برای فنا آفریده به اراده‌اش از هم متلاشی می‌شود و آن چه را برای بقا آفریده به علمش باقی می‌ماند، این است خداوند صمد... »[7].
بنابراین صمد مفهوم جامع و وسیعی دارد ولی در اصل لغت به معنی شخص بزرگی است که همه نیازمندان به سوی او می‌روند و از هر نظر کامل است و ظاهراً بقیه معانی و تفسیرهای دیگری که برای آن ذکر شده به همین ریشه باز می‌گردد.
[1] مفردات غریب القرآن : 286 .
[2] معجم مقاییس اللّغه : 309 .
[3] بحارالانوار : 3/223 ، باب 6 ، حدیث 12 .
[4] همان .
[5] روض الجنان و روح الجنان : 20/46 .
[6] همان .
[7] توحید ، شیخ صدوق : 90 حدیث 5 ، بحارالانوار : 3/223 ، باب 6 ، حدیث 14 .