دورنمائى از مسائل نفس و روح در قرآن

  در قرآن متجاوز از سيصد آيه است كه كلمه نفس و روح در آنها ذكر شده است و از همه آيات تنها يك معنا و آن نفس ناطقه و روح انسانى استفاده نمى شود، بلكه در معانى متعددى بكار رفته، گاهى به معناى ناطقه (چنانكه در آيه 93 سوره انعام و... و به معناى تاكيدى چنانكه در آيه 12 سوره انعام و سوره آل عمران آيه 28 و ...) . گاهى به معناى شخص انسانى مركب از جسم و روح (چنانكه در آيه 189 سوره اعراف و آيه 32 سوره مائده) و غير اينها از معانى كه سابقا به برخى از آنها اشاره شد.
نكته قابل ذكر
حال نكته قابل ذكر در اينجا اين است كه در همه اين آيات، همه جوانب و مسائل مربوط به نفس مورد گفتگو واقع شده است كه اجمالا به برخى از آنها در اينجا اشاره مى كنيم و سپس در اين سلسله مقالات به بحث و بررسى آنها خواهيم پرداخت:
يك مساله اين است كه آيا اصولا موجودى مجرد از ماده و آثار آن به نام نفس و روح موجود است يا معدوم؟ واقعيت دارد يا نه؟
ممكن است برخى بگويند موجود نيست چنانكه ما با ماديون و منكران ماوراء طبيعت در اين مورد اختلاف داريم.
از مجموع آيات مربوط به نفس استفاده مى شود كه نظر اسلام اين است كه نفس مجرد از ماده موجود است.
چنانكه خواهيم ديد مثل آيه:
«...ثم سواه و نفخ فيه من روحه...» (سوره سجده: آيه 9) .
يعنى: «سپس آن نطفه بيجان را نيكو بياراست و از روح خود در آن دميد» .
و غير اين آيه از آيات كه بحث آنها در آينده انشاءالله خواهد آمد.
مساله دوم: اين كه اگر موجود است، اين وجود را كى به او داده است؟ آيا ممكن است خود بخود موجود باشد؟ آيا اين، امكان دارد يا نه؟ آيا اتفاق مى تواند چيزى را موجود كند؟ آيات متعددى دال بر اين كه شئ خودبخود موجود نمى شود و عقل نيز مؤيد آن مى باشد پس ناچار موجدى دارد و آن موجد كيست؟ خدا است، طبيعت است و ... ؟ پس منشا پيدايش نفس و روح كيست و چيست؟
مساله سوم اين كه; حال كه نفس و روح موجود است، حقيقت آن چيست؟ آيا از جنس موجودات محسوس است؟ از قبيل جوهر است يا عرض؟ مادى يا غير مادى و... ؟ آيا اصولا مى توان او را شناخت و به كنه و حقيقت آن پى برد و شناخت آن براى عقل و فكر انسانى ممكن است يا نه؟ اگر ممكن است، تا چه حدى؟ و اگر ممكن نيست، چرا و به چه علت؟
اصولا ميزان علم بشر به ماوراء طبيعت چه مقدار است؟ مى توان تا اعماق ماوراء طبيعت نفوذ كرد؟
مساله چهارم: اين كه سرنوشت و آينده اين موجود چگونه است؟ آيا بعد از اين برهه از زمان كه موجود بوده و دنيا ناميده مى شود، ديگر بقائى ندارد يا بقاء دارد؟ و اگر بقائى دارد چه سرنوشتى دارد؟ اينجا است كه مساله عالم مثال و تجسم اعمال و غير آن مطرح مى گردد آيا متنعم است يا متخلد در جهنم و آتش؟ و اصولا زندگى در عالم مثال چگونه است؟ و انسانها در عالم مثال چگونه زندگى مى كنند؟ ، مساله موت و حيات نفس از ديدگاه قرآن چگونه است؟ موت به معناى فنا است يا خلع و لبس و ... ؟
مساله پنجم: اين كه علم نفس به خود و به خدا و ساير موجودات از نفوس و عقول و... چگونه؟ و به چه مقدار؟ و در چه مواردى است؟ علم نفس به اعمال گذشته و آنچه پيش مى آيد و تكليف نفس و مكلف بودن و رابطه آن با علم نفس و آزمايش انسان با شر و خير و غير اينها از مسائل وسيع و فراوان كه در قرآن بحث هائى از آنها به ميان آمده است.
نظرى پژوهشگرانه به مسائل روح و نفس در قرآن
مطالعه و بررسى و تحقيق در قرآن در مسائل مربوط به روح و نفس ما را به حقائق شگفت انگيزى راهنمائى مى نمايد (1) و آن اين كه عناوين و مسائل مربوط به روح و روان در سراسر آيات قرآن در سوره هاى گوناگون آن بدين قرار است:
1- مساله اخراج روح يعنى جدا شدن روح و نفس از بدن انسان به وسيله مرگ آيه 42 سوره 39:
«الله يتوفى الانفس حين موتها و التى لم تمت فى منامها فيمسك التى قضى عليها الموت و يرسل الاخرى الى اجل مسمى ان فى ذلك لآيات لقوم يتفكرون »
يعنى: «خداوند، جانها را به هنگام مردنشان مى گيرد و نيز جان كسانى را كه در خواب نمرده اند، جانهائى را كه حكم مرگ بر آنها رانده شده، نگه مى دارد و ديگران را تا زمانى كه معين است، باز مى فرستد در اين، عبرتها است براى آنهائى كه مى انديشند» .
كليه برداشت هاى تفسيرى در آيه بالا بدين قرار است:
1- محدود و مشخص بودن عمر انسان.

2- تفكر صحيح، وسيله درك آيات الهى.
3- مرگ انسان تحت مشيت الهى.
4- جدائى نسبى و موقت روح از بدن.
5- جدا شدن روح و نفس از بدن به وسيله مرگ.
6- آيات و نشانه هاى توحيد در حيات و مرگ، خواب و ...
2- وضعيت ارواح شهدا در عالم برزخ آيه 155 سوره دوم: «و لا تقولوا لمن يقتل فى سبيل الله امواتا بل احياء عند ربهم يرزقون » يعنى: «آنان را كه در راه خدا كشته مى شوند، مرده مخوانيد، آنها زنده اند و شما در نمى يابيد» .
برداشت هاى تفسيرى از اين آيه به قرار زير است:
«مرگ شهيد حيات - شعور محدود عالم ماده - حيات شهداء نزد خداوند ناشناخته براى انسان و مرموز - بقاء نفس - عالم غيب - حيات داشتن شهيد در راه خدا - اثر گفتار در روحيه - زندگى در عوالم غير مادى.
3- علم مطلق الهى، پشتوانه امكان معاد و اعاده ارواح به بدنها (سوره يس آيه 79) : «قل يحييها الذى انشاها اول مرة و هو بكل خلق عليم » يعنى: «بگو كسى كه آنها را زنده مى كند كه در آغاز بيافريده است و او به هر آفرينشى دانا است » .
برداشت هاى تفسيرى از آيه بالا يعنى آيه 79 سوره /36 يس به قرار زير است:
الف : آفرينش انسان از نطفه، دليل روشن امكان معاد.
ب : علم مطلق، پشتوانه امكان معاد و اعاده ارواح...
ج : آفرينش انسان از نطفه، برهان قدرت خدا بر معاد.
د : همه چيز در محدوده علم مطلق الهى.
و همچنين آيات زير بر علم مطلق الهى و اعاده ارواح به بدنها دلالت دارند:
آيه 80، 81، 82، 83 و 84 از سوره 36 و آيه 1 تا 102 سوره 37.
4- عملكرد ملائكه و روح تحت اذن الهى آيه 4 سوره 97: «تنزل الملائكة و الروح فيها باذن ربهم من كل امر سلام هى حتى مطلع الفجر» (سوره قدر) يعنى: «در شب قدر فرشتگان و روح به فرمان پروردگار براى انجام دادن كارها نازل مى شوند، آن شب تا طلوع بامداد ادامه داشت » .
5- مرگ، تحويل گرفتن روح و حيات انسان آيات 50، 51، 52، 53 و 54 از سوره هشتم (سوره انفال) : «و لو ترى اذ يتوفى الذين كفروا الملائكة تضربون وجوههم و ادبارهم و ذوقوا عذاب الحريق...» تا آخر آيات پنجگانه ذكر شده. يعنى: «اگر بينى آن زمان را كه فرشتگان (مرگ) جان كافران را مى ستانند و بر صورت و پشت آنان مى زنند (و مى گويند) : بچشيد عذاب سوزنده را (به حال آنان تاسف خواهى خورد) ! و ...» .
6- روح وسيله ارتباط وجودى موجودات به خدا به آيات 85، 86، 87، 88 و 89 از سوره 17 مراجعه كنيد.
برداشت ها از آيات بالا: اطلاع محدود و ناچيز انسان از حقايق جهان - عوالم گوناگون جهان آفرينش - روح از عالم امر - روح از عالم مجردات - ناچيز بودن عالم ماده نسبت به عالم مجردات - رابطه ربوبيت و حيات موجودات - روح وسيله ارتباط وجودى موجودات به خدا - پرسش از پيامبر در مورد روح - سؤال يهود از پيامبرصلى الله عليه وآله در مورد روح.
مسائل مربوط به افعال گوناگون انسانها آيات: 4 و 5 از سوره 97 (سوره قدر) و 11 آيه از سوره عاديات (سوره صدم) و از آيه يكم تا آيه 11 سوره 101 (سوره قارعه) و هشت آيه اول سوره تكاثر و سه آيه اول سوره عصر (سوره 103) و نه آيه اول سوره همزه (سوره 104) و آيات 1 تا 4 از سوره فيل (سوره 105) و چهار آيه از سوره يونس (سوره 10) و شش آيه از سوره ناس.
موضوعات انتقال روح يعنى مرگ و تحويل گرفتن روح و غير آن در آيات زير مورد بحث قرار گرفته است:
آيات 1 تا 75 سوره انفال (سوره هشتم) و آيات 1 تا 129 از سوره توبه (سوره نهم) و آيات 1 تا 109 سوره يونس (سوره دهم) و آيات 1 تا 123 سوره هود (سوره يازدهم) و آيات 1 تا 111 سوره يوسف (سوره دوازدهم) و آيات 1 تا 34 سوره رعد (سوره 13) و آيات 1 تا 52 سوره ابراهيم (سوره 14) و آيات 1 تا 99 سوره حجر (سوره 15 و آيات 1 تا 128 سوره نحل (سوره 16) و آيات 1 تا 111 سوره اسراء (سوره 17) و آيات 1 تا 109 سوره كهف (سوره 18) و آيات 1 تا 98 سوره مريم (سوره 19) و آيات 1 تا 135 سوره طه (سوره 20) و آيات 1 تا 112 سوره انبياء (سوره 21) و آيات 1 تا 78 سوره حج (سوره 22) و آيات 1 تا 118 سوره مؤمنون (سوره 23) .
مساله اهميت روح آيه 85 سوره اسراء (سوره 17) و مساله بقاى روح بعد از مرگ انسان آيه 154 سوره بقره و آيه 27 سوره محمدصلى الله عليه وآله (سوره 47) و آيه 4 از سوره طارق (سوره 86) سؤال يهوديان از پيامبر در مورد روح آيه 85 سوره اسراء (سوره 17) مساله تجرد روح آيه 11 سوره سجده (سوره 32) و مساله تمثل ملائكه و روح به صورت بشر هنگام اعطاى عيسى عليه السلام به مريم آيه 17 سوره مريم (سوره 19) و مساله حقيقت روح و اين كه روح از عالم امر است، آيه 85 سوره اسراء، مساله اين كه روح چه بسا از سنخ فرشتگان موجودى مستقل مى باشد، آيه 12 سوره نحل (سوره 16) .
كليه موضوعات مربوط به روح القدس در قرآن جبرئيل روح القدس آيه : «و ايدناه بروح القدس...» و آيه 110 سوره پنجم (مائده) و آيه 153 از سوره بقره و آيه 102 از سوره نحل.
تاييد عيسى با روح القدس آيه 110 سوره مائده (سوره 5) ظهور روح انسانى جهشى در حركت تكاملى حقيقت انسان آيه 14 سوره مؤمنون (سوره 23) روح به معناى بهشت و پاداش مقربان الهى آيه 82 سوره واقعه - روح خدا آيه 87 سوره بقره - عيسى روح خدا آيه 171 سوره نساء - عيسى مسيح عليه السلام پيامبر و روح و كلمه خدا آيه 171 سوره نساء روح نفس خدا آيه 12 (سوره انعام) خداوند داراى نفس آيه 54 (سوره نساء) - نفخ روح خدائى در انسان آيه 29 سوره حجر - تولد حضرت عيسى عليه السلام در اثر نفخ روح الهى آيه 91 سوره انبيا. - افاضه روح الهى به انسان، پايه قدرت و سمع و ديد و ادراك آيه 9 سوره سجده. نفخه روح الهى در آدم آيه 72 سوره ص - پيدايش عيسى عليه السلام با نفخ روح الهى در مريم آيه 12 سوره تحريم - روح خدا و عيسى، روح خدا در شكل بشر براى افاضه عيسى عليه السلام به مريم آيه 17 سوره مريم و آيه 38 سوره نبا - حضور روح و ملائكه در عرصه قيامت با صف و نظم آيه 38 سوره نبا - برگشت روحها به بدنها در قيامت آيه 7 سوره اعلى.