اگر احکام از قرآن و سنّت استخراج می‌شود، چرا احکام مجتهدان متفاوت است؟

  درست است که دانشمندان و صاحب نظران مسائل دینی، احکام الهی را از متون قرآنی و روایی استخراج می کنند، امّا فهم و استعداد آنان متفاوت است. هر کدام، از آیات قرآن و روایات مطلبی را می فهمند و بر اساس آن فتوا می دهند. همان طور که دانشمندان علوم دیگر نیز چنین اند، مثلا متخصصان طب در مسائلی با هم اختلاف دارند. گاهی بیماری را نزد چند پزشک می برند، هر کدام نظری متفاوت از دیگری می‌دهد. اختلاف نظر ها طبیعی است.
منابع اصلی اجتهاد و استنباط در دورة آغازین پس از غیبت حضرت ولی عصر(ع)، کتاب و سنّت بود که در بعضی مسائل با ترکیب عناصر مورد نیاز دیگری، فقیهان را در کار افتا یاری می‌داد. با گذشت زمان هر اندازه که فاصلة زمانی از آغاز غیبت بیشتر شد، توجه به عناصر دیگری در کار استنباط ضروری تر می نمود، مانند اجماع و عقل و شهرت فتوایی. الآن فقها و صاحب نظران مسائل دینی از کتاب و سنّت و اجماع و عقل و شهرت فتوایی برای افتا و پردازش نظریة خود کمک می گیرند.
از طرفی گسترش علوم و پیدایش حوادث واقعه و جدید کار را مشکل تر می‌سازد. فقها باید با حفظ و پایبندی به اصول،‌ با زمان پیش بروند تا از قافلة زمان عقب نباشند.
حضرت اما خمینی(ره) دو عنصر زمان و مکان را در اجتهاد مؤثر دانست، یعنی فقیه باید جدای از پایبندی به اصول بتواند آن‌ها را با علم و آگاهی خود بر زمان و مکان تطبیق دهد. البته آنچه فقیه و فقها از کتاب و سنت به دست می آورند، به عنوان یک متخصص،‌ نظریة او برای خود و دیگران حجّت شرعی است، به این معنا که وظیفة عملی خود و مردم را بر اساس آنچه که از کتاب و سنّت و اجماع و عقل می فهمد، بیان می‌کند. هیچ فقیهی ادعا نمی کند که آنچه فهمیده‌ام، عین حق و مطابق با واقع است، از این رو در پایان فتوای خود می نویسند: «الله اعلم».
گاهی فقها از نظریة اوّل خود بر می گردند و نظریه و فتوای جدیدی می دهند و به اصطلاح «تبدّل رأی» برایشان حاصل می‌شود و رأیشان عوض می‌شود. گاهی اختلاف فتوا به دلیل آن است که به نظر یکی، موضوع حکم تغییر کرده، اما به رأی دیگری موضوع همچنان باقی است،‌ مثل شطرنج که هر چند در اصل حکم اختلافی نیست، ولی به نظر بعضی از فقها در حال حاضر از آلت قمار خارج شده و به تبع تغییر موضوع، حکم نیز عوض می شود، اما دیگری معتقد است شطرنج همچنان از آلت قمار محسوب می‌شود.