دعا در قرآن و روایات

منبع فيض بى نهايت ، درياى بى ساحل كرامت ، فراهم آورنده ى فضاى هدايت ، نازل كنندۀ سفرۀ دانش و حكمت ، حضرت ربّ العزّة در قرآن مجيد مى فرمايد : ( قُل مَا يَعبَؤُا بِكُم رَبِّى لَولا دُعَاؤُكُم . . . )(1) .
« « اى پيامبر رحمت ! به مردم » بگو : اگر دعاى شما نباشد ، پروردگارم هيچ اعتنا و نظرى به شما نكند » 
 دعا ، وسيله ى جلب اعتناى خدا و زمينه ى جذب رحمت الهى به سوى دعا كننده است . اعتنا و نظرى كه سفره ى شقاوت را از خيمه ى حيات انسان برمى چيند و مائده ى سعادت و خوشبختى را براى دعا كننده مى گستراند . محبوب محبّان ، معشوق عاشقان ، انيس ذاكران ، جليس شاكران ، ياور بندگان ، تكيه گاه صاحب دلان ، در قرآن مجيد مى فرمايد : ( وَإِذا سَأَلَكَ عِبَادى عَنِّى فَإِنّى قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعَانِ . . . )(2) .
« هنگامى كه بندگانم در رابطه ى با من از تو سئوال كنند ، « پاسخش اين است » كه من يقيناً نزديكم ، دعاى دعا كننده را چون مرا بخواند مستجاب مى كنم » . آرى ، جز خدا هيچ كس به بندگان نزديك نيست . او نزديكى است كه انسان را به وجود آورده ، و او را در رحم مادر پرورش داده و از رحم مادر به دنيا انتقال داده و در دنيا سفره ى مادى و معنويش را براى اين مهمان باكرامت گسترده و انبيا را براى هدايت او به سعادت دنيا و آخرت برانگيخته و نعمت بى نظيرى چون قرآن و امامان معصوم (عليهم السلام) را براى او قرار داده و درد تشنگى اش را با آب زلال و صاف درمان مى كند و رنج گرسنگى اش را با غذاى مناسب و گوارا برطرف مى سازد . بيمارى هايش را به درمان مى رساند . تنهاييش را با زن و فرزند و دوستان و ياران جبران مى كند . برهنگى اش را با انواع لباس ها مى پوشاند . محبّتش را در دلها مى نهد . مشكلاتش را هر چند شديد و سخت باشد مى گشايد . سلامتش را تداوم مى بخشد . به ارزش و اعتبار و آبرويش مى افزايد و اين همه را جز خدا چه كسى مى تواند براى او فراهم آورد و چه كسى چون خدا به تمام احوالات و نيازمنديها و حاجات او آگاهى دارد ؟ آرى ، او از همه به انسان نزديك تر است . تا جايى كه در قرآن مجيد فرموده : ( وَلَقَد خَلَقنَا الإِنسانَ وَنَعلَمُ ما تُوَسْوِسُ بِهِ نَفسُهُ وَنَحنُ أَقْرَبُ إِلَيهِ مِن حَبلِ الْوَريدِ )(3) .
« هر آينه انسان را به وجود آورديم و آنچه را نَفْس او به آن وسوسه مى كند مى دانيم و ما از رگ گردن به او نزديك تريم » . انبيا ، كه از نظر عقل و درايت و بصيرت و كرامت از تمام انسانها برترند و جان و قلب آنان از همه جانها و قلب ها نورانى تر است و آگاهى آنان به حقايق غيب وشهود كامل ترين آگاهى است و واقعيات را آنچنان كه هست مى دانند ، جان و دلى وابسته به دعا داشتند و با همه ى وجود به اين رشته استوار و محكم متصل بودند و شب و روزى نبود كه بخشى از عمر خود را صرف دعا نكنند و از راه دعا به محضر محبوب حاضر نشوند .
آنان دعا را مايه ى رشد جان ، تصفيه ى دل ، زدودن غبار ماديت از باطن ، شستشوى خيمه ى حيات از كدورت هجران و عامل حلّ مشكلات مى دانستند و يقين داشتند هيچ خواهنده از درگاه ربوبى بدون رسيدن به مقصد و منهاى روا شدن حاجت بر نمى گردد . به همين خاطر به استجابت دعا ، مؤمن بودند و در اين زمينه هيچ شك و ترديدى به خود راه نمى دادند و در تمام دعاها قبولى دعا را خاضعانه از حضرت حق درخواست مى كردند و اطمينان صد در صد داشتند كه دعاى نيازمند در پيشگاه حضرت بى نياز به اجابت مى رسد .
قرآن مجيد اين حقيقت را روشن تر از روز از زبان پاك و دل تابناك حضرت ابراهيم (عليه السلام) حكايت مى كند : ( اَلْحَمدُ للهِِ الَّذِى وَهَبَ لِى عَلَى الْكِبَرِ إِسمَاعِيلَ وَإِسحَاقَ إِنَّ رَبِّى لَسَمِيعُ الدُّعَآءِ )(4) .
« همه ى سپاس و ستايش ويژه ى خداست كه مرا در سنّ پيرى و سالخوردگى دو فرزند برومند چون اسماعيل و اسحاق بخشيد ، يقيناً پروردگارم اجابت كننده دعاست » .
دعا ، نيرو و قدرتى است كه حضرت زكريّا در سنّ سال خوردگى از پروردگار مهربان درخواست فرزند كرد و خداى عزيز درخواستش را اجابت فرمود و به او و همسرش كه در سنّ نازايى قرار داشت يحيى را عطا كرد(5) . مسيح (عليه السلام)به دنبال تقاضاى يارانش ، به وسيله دعا از حضرت حق درخواست نزول مائده ى آسمانى كرد و خداى عزيز دعايش را مستجاب فرمود و براى او و يارانش سفره اى از غذاهاى مطبوع از آسمان نازل فرمود(6) .
وجود مبارك حضرت حق ، بندگان را در تمام حالات ، به دعا كردن فرمان داده و از آنان خواسته در خوشى ها و ناخوشى ها به پيشگاه عزّتش روى ذلت سايند و به درگاه رحمتش دست به دعا بردارند و با دلى فروتن و اشكى مايه گرفته از قلب شكسته ، نيازهايشان را از او بخواهند و به وعده ى قطعى و حتمى و يقينى او در رابطه با استجابت دعا اميدوار باشند و قاطعانه اعلام كرده است : آن را كه از دعا تكبّر ورزد ، خوار و ذليل و سرافكنده و عليل و پست و فرومايه به دوزخ درآورد و اين همه را در ظاهر و باطن يك آيه در سوره ى مؤمن بيان فرموده : ( وَ قالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِى أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَن عِبَادَتِى سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّم دَاخِرِينَ )(7) . « و پروردگارتان فرمود : مرا بخوانيد تا شما را اجابت كنم . در حقيقت كسانى كه از پرستش من كبر مىورزند به زودى خوار و در دوزخ درآيند » .
دعا در روايات
احسان و فضل حق نسبت به همه ى موجودات به ويژه انسان فراگير ، و سفره ى رحمت بى نهايتش گسترده ، و لطف و مهربانى و كرمش براى همگان آماده است . درگاهش درگاه نوميدى نيست ، و پيشگاهش پيشگاه بخل و طرد كردن نمى باشد . فضل و جود و كرم و بخشش دائمى است و دست عطايش براى عطا كردن به همگان باز و چشم انتظاريش براى روى آوردن بندگانش به درگاهش هميشگى است . به حضرت داود (عليه السلام) خطاب فرمود : زمينيان را بگو : چرا با من دوستى نمى كنيد كه سزاوار دوستى منم ؟ من خدايى هستم كه با من بخل نيست ، با داناييم جهل نيست ، با صبرم ناتوانى نيست ، در صفتم تغيير نيست ، در گفته ام تبديل نيست ، رحمتم فراگير است ، از فضل و كرم برنگردم ، در ازل بر خود رحمت نوشتم ، عود محبت سوختم ، دل بندگانم به نور معرفت افروختم ، من دوست آنم كه مرا دوست است ، رفيق آنم كه مرا رفيق است ، همنشين آنم كه در خلوتِ ذكر با من است ، مونس آنم كه به ياد من انس دارد .
داود ! هر كه مرا جويد ، مرا يابد ، و او كه مرا يابد سزاوار است كه مرا نبازد . داود ! نعمت از ماست ، شكر ديگرى مى كنند ; دفع بلا از ماست ، از ديگرى مى بينند ; پناهگاهشان حضرت ماست ، به ديگران پناه مى برند ; مى گريزند ولى عاقبت باز مى گردند !!
چنين متن زيبا و پرمعنايى در كتاب هاى باارزش اسلامى ، فراوان به چشم مى خورد ، اينگونه متن ها به انضمام آيات قرآن مژده ى عظيمى از جانب خداست ، كه بندگان به فضل و احسانش اميد بندند و براى روا شدن حاجاتشان دست گدايى به سوى او بردارند و بدانند كه راه رسيدن به مقاصد و مطالبشان دعاست و كمتر اتفاق مى افتد كه مهمّى از مهماتشان و حاجتى از حاجاتشان بدون دعا برآورده شود ، به همين خاطر روايات اسلامى به ويژه روايات صادره ى از جانب اهل بيت عصمت و طهارت (عليهم السلام) ، براى دعا جايگاهى خاص ، و ارزشى ويژه ، و اعتبارى كم نظير ، و حسابى مخصوص باز كرده اند . از رسول بزرگوار اسلام (صلى الله عليه وآله وسلم) روايت شده : إِنَّ الدُّعاءَ هُوَ العِبادَة(8) . « يقيناً دعا عبادت است » .
و از آن حضرت نقل شده : الدُّعاءُ مُخُّ العِبادَةِ(9) . « دعا مغز عبادت است » . از حضرت باقر (عليه السلام) روايت شده : أَفضَلُ العِبادَةِ الدُّعاءُ(10) . « برترين عبادت دعاست » . و از آن حضرت روايت شده :
 . . . مَا مِن شَىء أفضَلُ عِندَ اللّهِ عزَّ وجلَّ مِن أن يُسئَلَ وَيُطْلَبَ مِمّا عِندَه ، وَما أَحَدٌ أَبغَض إِلَى اللّهِ مِمّن يَستَكبِرَ عَن عِبادَتِهِ وَلا يَسئَلُ ما عِندَهُ(11) . « چيزى نزد خدا برتر از خواستن و درخواست فيوضاتى كه نزد اوست نيست ، و كسى در پيشگاه او مبغوض تر از آن كه از دعا به درگاهش تكبر ورزد ، و از فيوضات حضرتش درخواست نكند نمى باشد » . از اميرالمؤمنين (عليه السلام) روايت شده : أَحَبُّ الأَعمالِ إلَى اللّهِ تَعَالى فِى الأَرضِ الدُّعاءُ(12) .  « محبوبترين كارها به سوى خدا در همه ى روى زمين دعاست » . و نيز آن حضرت فرمود : الدُّعاءُ مَفاتِيحُ النَّجاحِ ، وَمَقاليدُ الفَلاحِ ، وَخَيْرُ الدُّعاءِ مَا صَدَرَ عَن صَدْرِ نَقِىّ وَقَلْبِ تَقِىّ ، وَفِى المُناجاةِ سَبَبُ النَّجاةِ وَبِالإِخلاصِ يَكونُ الخَلاصُ ، فَإِذا اشتَدَّ الفَزَعُ فَإِلَى اللّهِ المَفزَعُ(13) .

« دعا كليدهاى پيروزى ، و مخازن كاميابى است . بهترين دعا ، دعايى است كه از سينه ى صاف و دل پاك درآيد ، و در مناجات ، وسيله ى نجات و رهايى به اخلاص است ، و چون بى تابى سخت شود پناه جويى به درگاه خداست » . از امام صادق (عليه السلام) روايت شده : . . . فَإِذا نَزَلَ البَلاءُ فَعَلَيكُم بِالدُّعاءِ وَالتَّضَرُعِ إِلَى اللّهِ(14) . « هنگامى كه بلا نازل شود ، حتماً به دعا و زارى به درگاه خدا روى آوريد » . و آن حضرت فرمود : عَلَيكَ بِالدُّعاءِ ; فَإِنَّ فيهِ شِفاءً مِن كُلِّ داء(15) . « بر تو باد به دعا ; زيرا دعا درمان از هر دردى است » .

1 ـ فرقان : 77 .
2 ـ بقره : 186 .
3 ـ ق : 16 .
4 ـ ابراهيم : 39 .
5 ـ مريم : 9 ـ 5 .
6ـ مائده : 115 ـ 112
7 ـ غافر : 60 .
8 ـ محجّة البيضاء : 2 / 282 ، كتاب الأذكار و الدعوات ، باب 2 .
9ـ محجّة البيضاء : 2 / 282 ، كتاب الأذكار و الدعوات ، باب 2 .
10 ـ محجّة البيضاء : 2 / 283 ، كتاب الأذكار و الدعوات ، باب 2 .
11 ـ كافى : 2 / 466 ، باب فضل الدعاء . . . ، حديث 2 .
12 ـ كافى : 2 / 467 ، باب فضل الدعاء . . . ، حديث 8 .
13-  كافى : 2 / 468 ، باب أن الدعاء سلاح المؤمن ، حديث 2 ; محجّة البيضاء : 2 / 284 ، باب الثانى فى آداب الدعاء . . . .
14 ـ كافى : 2 / 471 ، باب الهام الدعاء ، حديث 2 ; محجّة البيضاء : 2 / 284 ، باب الثانى فى آداب الدعاء . . . .
15ـ كافى : 2 / 470 ، باب أن الدعاء شفاء من كل داء ، حديث 1 ; محجّة البيضاء : 2 / 285 ، باب الثانى فى آداب الدعاء . . . .