الگوهای اخلاقی خانواده در مکتب تربیتی فاطمه (سلام الله علیها)

بزرگ بانوی جهان اسلام به عنوان برترین زنان عالم همواره در کلام حضرات معصومان‏علیهم السلام به ویژه پیامبر گرامی اسلام مورد توجه و عنایت‏خاص بوده است; گاهی از او به عنوان برترین زنان عالم و گاهی به عنوان برترین زنان بهشتی یاد شده است .
هیچ کس را توان معرفت زهرای مرضیه نبوده و نیست، جز پروردگار هستی و خاصان اولیای او، که بلندای شناخت او، پرنده‏ای تیز پرواز می‏طلبد رها شده از تمامی قیدها و بندها . که فاطمه سری است از اسرار الهی.
نقل شده است که در آخرین لحظه‏های زندگانی رسول مکرم اسلام‏صلی الله علیه وآله، فاطمه‏علیها السلام به شدت گریه می‏کرد . پیامبر رحمت وقتی صدای گریه دختر خود را شنید او را به نزدیک خود فرا خوانده مطالبی را آهسته به او منتقل فرمود . که در آن شدت گریه، تبسمی بر لبان فاطمه نشست . بعدها وقتی سبب آن خنده را میان گریه پرسیدند فرمود: «فبکیت البکاء الذی رایت فلما رای حزنی سارنی الثانیه فقال‏صلی الله علیه وآله: یا فاطمه اما ترضین ان تکونی سیده نساء العالمین؟ فضحکت‏» (۱)
وقتی حال رسول خدا را آن‏چنان دیدم گریستم، گریه‏ای که دیدید . وقتی پدرم حزن و اندوه مرا مشاهده فرمود، دوباره با من نجوا کرد و فرمود: ای فاطمه آیا راضی و خشنود نیستی که سید و بزرگ زنان جهانیان باشی؟ پس خندیدم و شاد شدم .
در روایت دیگری نقل شده است که حضرت فاطمه فرمود: در لحظه‏های آخر زندگانی وقتی پدرم صدای گریه من را شنید فرمود: «یا بنیه انه لیس احد من نساء العالمین اعظم رزیه منک فلاتکونی من ادنی امراه صبرا انک سیده نساء اهل الجنه‏» (۲)
«دخترم! هیچ کدام از زنان جهان ارزش و مقام تو را ندارند . پس در صبر و بردباری همانند کم‏ترین زنان نباش; زیرا تو سید و بزرگ زنان بهشتی .»
با توجه به دو روایت فوق، فاطمه زهرا به عنوان برترین زنان عالم هستی همواره به عنوان الگویی برتر مطرح بوده و هست که ابعاد وجودی آن بزرگوار فراتر از حضور در زمان و مکانی خاص است . به این عنوان که فضایل اخلاقی انسان هرگز اسیر زمان و مکان نمی‏شود . این الگوی فضیلت‏برای همیشه تاریخ، شایستگی پیروی و متابعت را داراست . فراگیری درس زندگی در مکتب انسان‏ساز این بانوی نمونه، توفیقی بس ارجمند و بزرگ است که هرکس را نصیب نمی‏شود . تنها کسانی لیاقت‏حضور در این وادی عشق را دارند که جان خویش را سرشار از محبت او و فرزندانش کرده باشند .
شاه رسل چو فاطمه گر دختری نداشت
بی شبهه آسمان حیا اختری نداشت
گر خلقت‏بتول نمی‏کرد کردگار
در روزگار شیر خدا همسری نداشت
از این دو هر یک ار نه به هستی قدم زدی
آن یک به راستی زنی، این شوهری نداشت
ما نیز بیاییم وضوی حضور گرفته، رو به قبله با فروتنی کامل زانوی ادب زده جرعه‏ای از این کوثر بی‏پایان به کام جان بریزیم:
آموزه‏های اخلاقی ازدواج
۱ . مشورت با دختر
در ازدواج، دو نظر مشترکا می‏توانند سعادت دنیا و آخرت را تامین نماید: یکی نظر شخصی خود دختر است که خداوند اراده و اختیار به او داده تا خود در سرنوشت‏خود تصمیم بگیرد و دیگر رای و نظر والدین، به ویژه پدر، به عنوان شخصی با تجربه‏های ارزشمند همراه با دلسوزی برای پاره تن خود . هرگاه این دو نظر در تعامل با یکدیگر قرار گیرد می‏تواند، ثمره‏ای بس شیرین و سعادت‏بخش داشته باشد و سر بر تافتن از هریک پیامدهای ناگواری در پی دارد .
پیامبر بزرگ اسلام‏صلی الله علیه وآله همواره این اصل مهم تربیتی یعنی مشورت و تبادل افکار با دختر را به دقت رعایت می‏کرد و به امت اسلامی نیز سفارش می‏فرمود تا از ظلم و ستم دوران جاهلیت دوری گزینند و پدران و مادران بدون مشورت و رضایت دختران در امر ازدواج اقدامی نکنند .
در همین راستا، آن حضرت در ازدواج فاطمه‏علیها السلام با امام علی‏علیه السلام به مشورت و تبادل‏نظر با دخترش روی آورد و فرمود: «دخترم فاطمه! پسر عمویت علی‏علیه السلام از تو خواستگاری نموده است . پاسخ تو چیست؟ «فاطمه‏علیها السلام به پدر احترام می‏کند که نظر شما چه می‏باشد؟
پیامبرصلی الله علیه وآله فرمود: «اذن الله فیه من السماء» ; خدا از آسمان در این ازدواج اجازت فرمود .
فاطمه‏علیها السلام گفت: «رضیت‏بما رضی الله لی و رسوله‏» ; خشنودم به آنچه که خدا و پیامبر او برای من رضایت دادند . (۳)
دختران و پسران جوان ما به خوبی می‏دانند که ازدواج با چه کسانی مورد رضایت‏ خداوند و پیامبر اوست و در مقابل، خداوند و پیامبرصلی الله علیه وآله با ازدواج با چه کسانی مخالف و ناراضی هستند .
۲ . احترام به نظر پدر
از آنجا که هیچ پدر و مادری نیست که آرزوی خوشبختی و سعادت فرزندان خود را نداشته باشد، از این‏رو دختران و پسران نباید در خیرخواهی آنان تردید کنند و نظر آنان را نادیده بگیرند .
حضرت زهراعلیها السلام پس از مشورت پدر با او، به پدر احترام نموده رای و نظر پدر را محترم شمرد و سپس عرض کرد: «یا رسول‏الله انت اولی بماتری‏» (۴) «ای رسول خدا تو از من سزاوارتری که اظهارنظر کنی .»
البته، والدین نیز وقتی ببینند پسر یا دختر در انتخاب خود خطا نکرده‏اند و مورد مناسبی را برگزیده‏اند نظر خود را بر آن‏ها تحمیل نمی‏کنند .
۳ . پای‏بندی به ارزش‏های والای انسانی
از آن‏جایی که پایه تربیت انسان‏های نسل‏های آینده، در امر مقدس ازدواج گذاشته می‏شود، توجه و پای‏بندی به ارزش‏های انسانی و اخلاقی از اساسی‏ترین اموری است که مورد توجه دختر و پسر قرار می‏گیرد . سلامت جسم و جان و دین و ایمان، از مهم‏ترین مسائل در این زمینه است . به همین دلیل، وقتی بزرگان و ثروتمندان قریش به خواستگاری آن حضرت آمدند، جواب رد شنیدند . ولی وقتی علی‏علیه السلام ایمان مجسم، که به ظاهر مال و ثروتی از دنیا نداشت، ولی از عظمت و بزرگی روح برخوردار بود، به خواستگاری زهراعلیها السلام آمد، آن بزرگوار جواب مثبت داد .
۴ . حالات معنوی و توجه به آفریدگار هستی
شب ازدواج و آغازین لحظه‏های شروع یک زندگی نوین برای هر زن و مردی شیرین و خاطره‏انگیز است، ولی متاسفانه برخی این لحظه‏های شیرین را به انواع گناه و معاصی می‏آلایند و می‏پندارند که هرگونه زشتی‏ها و مفاسدی می‏تواند مجاز باشد . غافل از این‏که، وقتی آغاز زندگی مشترک و فصل جدید حیات با گناه و نافرمانی خدا آغاز شود، ثمراتی بس تلخ و رنج‏آور و فرجامی ناخوشایند خواهد داشت . و فراموش نمی‏شود که در مواقع حساس امتحانات الهی سخت و دشوارتر از زمان‏های عادی است، البته، دختران و پسرانی که در نگاه خود به آینده‏ای سعادتمند فکر می‏کنند، حتی الامکان از فراهم شدن زمینه گناه جلوگیری می‏کنند .
حال ببینیم کامل‏ترین الگوی بانوان جهان در آن شب خاطره‏انگیز چه حالاتی داشت؟
نقل شده است در شب ازدواج، حضرت علی‏علیه السلام همسرگرامی خود را نگران و گریان دید; پرسید: چرا ناراحتی؟ پاسخ داد: «تفکرت فی حالی و امری عند ذهاب عمری و نزولی فی قبری فشبهت دخولی فی فراشی بمنزلی کدخولی الی لحدی و قبری فانشدک الله ان قمت الی الصلاه فنعبد الله تعالی هذه اللیله . . .» ; درباره حال و رفتار خویش تفکر کردم، به یاد پایان عمر خویش و منزلگاه دیگر به نام قبر افتادم که امروز از خانه پدر به خانه شما منتقل شدم و روزی دیگر از این‏جا به طرف قبر و قیامت‏خواهم رفت .
در این آغازین لحظه‏های زندگی، تو را به پروردگار سوگند می‏دهم که بیا تا به نماز بایستیم تا باهم در این شب خدا را عبادت کنیم . (۵)
و به راستی زندگی که این‏گونه آغاز شد، ارزش آن را دارد که ثمرات آن بهترین و گرانبهاترین انسان‏ها باشد که در تاریخ بشری بی‏مانند و نزد خداوند گران‏ترین باشند .
آداب همسرداری
۱ . مقدم داشتن همسر بر خود
وقتی زن و مرد به عقد یکدیگر در آمدند خداوند محبت آن دو را به دل یکدیگر می‏اندازد . گویی یک روح در دو بدن می‏شوند . و از این پس، برای گرم‏تر کردن کانون خانواده به نکات فراوانی می‏بایست توجه شود . از جمله آن‏ها ایثار و از خودگذشتگی است; به این معنا که برای تامین و تداوم سعادت خانواده دیگری را بر خود مقدم داشته، برخی از حقوق خود را نادیده بگیرد .
در یکی از روزها، صبحگاهان امام علی‏علیه السلام به همسر عزیزش فرمود: فاطمه جان! آیا غذایی داری تا از گرسنگی بیرون آیم؟ فاطمه پاسخ داد: نه . به خدایی که پدرم را به نبوت و شما را به امامت‏برگزید سوگند، دو روز است که در منزل غذایی کافی نداریم، آنچه بود به شما و فرزندانم دادم و خود ازغذای اندک موجود، استفاده نکردم . امام با تاسف فرمود: فاطمه جان! چرا به من اطلاع ندادی تا به دنبال تهیه غذا بروم؟
فاطمه‏علیها السلام فرمود: «یا ابا الحسن انی لاستحیی من الهی ان اکلف نفسک ما لا تقدر علیه .» «ای ابا الحسن! من از پروردگار خود حیا می‏کنم که چیزی را که تو بر آن توان و قدرت نداری، از تو درخواست نمایم .» (۶)
۲ . تقسیم کار در زندگی
یکی از عوامل شادابی و تکامل خانواده‏ها تعیین حدود مسؤولیت افراد در خانواده است . البته، تعیین این مسؤولیت‏ها بنابر شایستگی‏ها و توانمندی‏هایی است که خداوند در انسان به ودیعه نهاده است . با تقسیم کار، عدالت اجتماعی در محیط خانواده سعادت می‏آفریند و زن را از دخالت در اموری که سزاوار نیست ‏باز می‏دارد .
امام باقرعلیه السلام فرمود: حضرت فاطمه‏علیها السلام کارهای منزل را با حضرت علی‏علیه السلام این‏گونه تقسیم کردند: خمیر کردن آرد و تمیز کردن و جارب زدن منزل به عهده فاطمه باشد و کارهای بیرون منزل از قبیل جمع‏آوری هیزم و مواد اولیه غذایی را علی‏علیه السلام انجام دهد .
امام صادق‏علیه السلام فرمود: این تقسیم کار با اشاره رسول خداصلی الله علیه وآله انجام گرفت، آن‏گاه که رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: کارهای داخل منزل را فاطمه‏علیها السلام و کارهای بیرون منزل را علی‏علیه السلام انجام دهد . حضرت زهرا با خوشحالی فرمود: «فلا یعلم ما داخلنی من السرور الا الله باکفائی رسول الله تحمل رقاب الرجال .» (۷) «جز خدا کسی نمی‏داند که از این تقسیم کار تا چه اندازه خوشحال شدم; زیرا رسول خدا مرا از انجام کارهایی که مربوط به مردان است‏بازداشت .» و شاید خوشحالی آن حضرت از این جهت‏بود که از برخورد با نامحرم به دور خواهد ماند، چه این‏که کار کردن غیرضروری زنان و اختلاط زنان با مردان با روح تقوا بیگانه است .
در روایتی دیگر آن حضرت در پاسخ پدر بزرگوارشان که پرسیده بود: در کدام لحظه زن به خداوند نزدیک‏تر است؟ فرمود: «ادنی ما تکون من ربها ان تلزم قعر بیتها . . .» (۸) «نزدیک‏ترین حالات زن به خداوند زمانی است که در خانه خود می‏ماند .»
البته، روشن است در مواردی خروج زن از خانه ضرورت پیدا می‏کند . مثل مواردی که آن بانوی بزرگوار برای دفاع از حقوق غصب شده خود و شوهرش به مسجد یا دارالخلافه رفت و یا امور ضروری دیگر و . . .
و آنچه از آن مذمت‏شد، بیرون رفتن‏های غیرضروری دختران و زنان است که قطعا پیامدهای ناگواری به دنبال خواهد داشت و متاسفانه امروزه بسیار شاهد این‏گونه امور هستیم .
۳ . رعایت ادب و احترام نسبت‏به همسر
در روایتی آمده است آن حضرت ملاک و معیار ارزشمندی انسان را در مهربانی با همسر و نرمی با دیگران ذکر کرده است:
«بهترین شما کسی است که در برخورد با مردم نرم‏تر و مهربان‏تر باشد و ارزشمندترین مردم کسانی هستند که با زنان خود مهربان و بخشنده‏اند .» (۹)
و آن‏گاه که می‏خواهد شدت علاقه و وفاداری خود را به شوهر مظلومش ابراز نماید می‏فرماید: «علی‏جان! جانم فدای تو، و جان و روح من سپر بلاهای جان تو، ای اباالحسن! همواره با تو خواهم بود، اگر تو در خیر و نیکی به سر می‏بری با تو خواهم زیست و یا اگر در سختی و بلاها گرفتار شدی باز هم با تو خواهم بود .» (۱۰)
به خلاف عشق‏های ظاهری و دروغین، که تنها در هنگام عافیت و شادی ابراز می‏شود، نه در هنگام مشکلات و ناراحتی‏ها .
۴ . تحمل مشکلات و سختی‏ها
الف . تحمل گرسنگی:
پیامبرگرامی اسلام‏صلی الله علیه وآله روزی وارد منزل فاطمه‏علیها السلام شد و فرمود: دخترم در چه حالی و چگونه زندگی می‏کنی؟ پاسخ شنید: «درد و گرسنگی بی‏تابم کرده و هر لحظه رو به فزونی است و غذایی ندارم تا رفع گرسنگی کنم‏» رسول اکرم‏صلی الله علیه وآله فرمود: «دخترم آیا راضی نیستی که بزرگ زنان جهانیان باشی؟» (۱۱)
برهنه پا و سر انند در ولایت عشق
که قوتشان همه جوع است و جامه عریانی
ب . تحمل کمبودهای زندگی
ای خوش آنان که دل از غیر تو پرداخته‏اند
در همه عمر بجز مهر تو نشناخته‏اند
جان فدای سر آن طرفه حریفان که زشوق
نقد هستی همه در پای تو در باخته‏اند
نازم آنان که چو عنقا زنهانخانه عشق
رایت فقر بر این نه فلک افراخته‏اند
حضرت زهراعلیها السلام روزی در خدمت پدر از مشکلات زندگی و کمبودهای رفاهی سخن به میان آورد و فرمود: «ای رسول خدا من و پسر عمویم چیزی از وسایل رفاهی نداریم، مگر پوست گوسفندی که شب‏ها بر روی آن می‏خوابیم و روزها بر روی آن شتر خود را علف می‏دهیم .»
رسول اکرم‏صلی الله علیه وآله فرمود: «دخترم صبر و تحمل داشته باش، زیرا موسی بن عمران ده سال با همسرش زندگی کرد و فرشی جز یک قطعه عبای قطوانی نداشتند .» (۱۲)
لازم به یادآوری است همسرانی که امور رفاهی فراوانی به شوهران خود تحمیل می‏کنند، غافلند از این‏که توانایی‏های انسان حد و مرزی دارد و اگر شخص نتوانست از راه مشروع توقعات همسرش را برآورده کند به ناگزیر از راه‏های نامشروع آن‏ها را تامین می‏نماید و چه خسارتی از این بزرگ‏تر که زن با توقعات نابجای خود، پای اموال شبهه‏ناک و حرام را به خانه خود باز نماید . البته، فلسفه این ساده‏زیستی را در حکایت زیر به خوبی می‏توان دریافت:
«سلمان فارسی می‏گوید: روزی حضرت زهراعلیها السلام را دیدم که چادری وصله‏دار و ساده بر سر دارد . در شگفتی ماندم و گفتم: عجبا دختران پادشاه ایران و قیصر روم بر کرسی‏های طلایی می‏نشینند و پارچه‏های زرینت‏به تن می‏کنند، و این دختر رسول خداست که نه چادرهای گران‏قیمت‏بر سردارد و نه لباس‏های زیبا!
حضرت فاطمه‏علیها السلام پاسخ داد: «ای سلمان! خداوند بزرگ، لباس‏های زرین و تخت‏های طلایی را برای ما در روز قیامت ذخیره کرده است .» (۱۳)
اگر دل از غم دنیا جدا توانی کرد
نشاط و عیش به باغ بقا توانی کرد
اگر به آب ریاضت‏برآوری غسلی
همه کدورت دل را صفا توانی کرد
زجایگاه هوس گر برون نهی گامی
نزول در حرم کبریا توانی کرد
و گر زهستی خود بگذری یقین می‏دان
که عرش و فرش و فلک زیر پا توانی کرد .
پی نوشت:
۱ . علامه مجلسی، بحارالانوار، ج ۳۷، ص ۶۷ و ج ۴۳، ص ۵۱
۲ . شیخ صدوق، کمال‏الدین، ص ۲۶۲
۳ . محمد دشتی، نهج الحیاه، ص ۲۸
۴ . بحارالانوار، ج ۴۳، ص ۹۹
۵ . محمد دشتی، نهج‏الحیاه، ص ۳۵
۶ . بحارالانوار، ج ۳۷، ص ۱۰۳ و ج ۹۳، ص ۱۴۷
۷ . وسایل‏الشیعه، ج ۱۴، ص ۱۲۳
۸ . بحارالانوار، ج ۴۳، ص ۹۲
۹ . نهج‏الحیاه، ص ۱۵۷
۱۰ . همان، ص ۱۴۷
۱۱ . بحارالانوار، ج ۴۳، ص ۳۷
۱۲ . نهج الحیاه، ص ۲۹۷
۱۳ . بحارالانوار، ج ۸، ص ۳۰۳