« قرآن كریم كتاب انسان سازی است »، برنامهٔ سعادت و هدایت، و راهنمای كسانی كه می خواهند به فوز عظیم و جاودانی نائل شوند. در این راستا، شیوه های متنوعی در قرآن برای دعوت انسانها به رشد و صلاح، به كار رفته است. تبشیر و انذار از مهم ترین اصول تبلیغ قرآنی است. یكی از راهكارهای تبشیری، معرفی انسانها و جماعتهای برگزیده، و برشمردن صفات و ویژگیها، و ذكر پاداشها و مواهب در نظر گرفته شده برای آنان است ؛ كه به طور ضمنی یا به صراحت، به پیمودن راه آنان و اتّصاف به صفات نیكوی آنان، توصیه و تشویق می فرماید. برخی از این برگزیدگان، پیامبران و اولیای الهی هستند كه خداوند متعال با ذكر داستان زندگی آنان از تولد تا بزرگی و سپس بعثت وشروع دعوت و معجزات و رنجهایی كه در مسیر نبوت خود داشته اند، انها را به عنوان الگو سرمشق، ممتاز می سازد.
اسوه های دیگری نیز در قالب و ساختاری جمعی معرفی شده اند: مؤمنین، محسنین، مصلین، صدیقین، خاشعین، مستغفرین، شاكرین، توّابین، متقین، صادقین، صابرین، اولوالالباب، و …
صالحین، از زمرهٔ این برگزیدگان هستند، كه در این نوشتار به بررسی خصوصیات و جایگاه آنها از منظر قرآن كریم، خواهیم پرداخت، ان شاء الله.
● واژه شناسی
« صالح »، چنانكه می دانیم از ریشه صلح است، «صلح» به معنای مسالمت و سازش. راغب اصفهانی این كلمه را از بین رفتن نفرت از میان مردم معنا كرده است[۱]. « صَلاح » نیز به مفهوم شایسته شدن و خوب شدن به كار رفته است. این كلمه گاه ضد فساد است: « ولاتفسدوافی الارض بعد اصلاحها[۲]»، و گاهی در مقابل سیئه آمده است : « وءاخرون اعترفوا بذنوبِهِمْخلطوا عملاً صالحا وءاخَر سیّئاً [۳] ».صاحب ِ « العین »، صلاح را نقیض كلمه « طلاح » دانسته است[۴].
صالح نیز « شایسته » معنی شده، آنچه یا كسی كه خوب است و در آن فساد نیست. این كلمه گاهی وصف عمل است مانند : « من امن بالله و الیوم الاخر و عمل صالحاً [۵]» و می دانیم كه در آیات بسیاری، ایمان و عمل صالح به منزلهٔ دو بال برای كمال انسان، به همراه هم ذكر شده اند ـ در مواردی نیز صالح وصف شخص است مثلاً : « و كان ابو هماصالحاً[۶]».
البته صالح به معانی دیگری نیز آمده است كه محدودتر و خاصتر است، از جمله در آیهٔ « دَعْوَا الله ربّهما لئن اتیتناه صالحاً … فلماء اتا هما صالحاً … [۷] » ظاهراً مراد از صالح، نام الخلقه و بی عیب است و در آیهٔ « وانكحوا الا یا می منكن. الصالحین من عبادكم و إماءكم » به معنی لیاقت و اهلیت برای ازدواج است. در المعجم الوسیط. صالح را چنین معنا می كند: « المستقیم المودی لواحیاته[۸] » . « صالحات » به عنوان صفت اعمال به كار رفته مانند: « و بشرالذین ءامنوا و عملو الصالحات[۹] » و نیز همسران شایسته با این كلمه معرفی شده اند : « فاصالحت قانتاتُ …[۱۰]»
● سیمای انسان صالح در قرآن
در این بخش، آیات مرتبط با این موضوع را در قالب عناوین زیر مورد توجه قرار می دهیم :
▪ ویژگی های كلی صالحان
▪ شخصیتهای صالح در قرآن
▪ آثار صالح بودن
▪ دعا در جهت صالح شدن
▪ ویژگی های كلی صالحان
بهترین آیه ای كه بطور كامل به صفات اعتقادی و عملكرد و وجه رفتاری انسانهای صالح پرداخته آیات ۱۱۳ و ۱۱۴ سوره آل عمران است :
یسواسواء من اهل الكتاب امهٔ قائمه یتلون ءایت
الله ءاناء الیل و هم یسجدون * یؤمنون بالله و
الیوم الاخر و یأمرون بالمعروف و ینهون عن المنكر
و یسارعون فی الخیرات، وأولیك من الصالحین
« [ ولی همهٔ آنان ] یكسان نیستند، از میان اهل كتاب، گروهی درست كردارند كه آیات الهی را در دل شب می خوانند و سر به سجده می نهند.به خدا و روز قیامت ایمان دارند؛ و به كار پسندیده فرمان می دهند و از كار ناپسند باز می دارند با و در كارهای نیك شتاب می كنند و آنان از شایستگانند»
علامه طباطبایی (ره) ذیل این آیه می نویسند: « و قدعهٔ الله سبحانه لهم جمل مهمات الصالحات، و هی الایمان و الامر بالمعرف و النهی عن المنكر و المسارعه فی كل خیر، ثم وصفهم بانهم صالحون، فهم اهل الصراط المستقیم، و زملاء الغبیین و الصدیقین و الشهداء … [۱۱] »
در مجموع، این ویژگی ها به عنوان صفت كسانی مطرح شده كه « در زمرهٔ صالحان» قرار دارند:
۱) ویژگی های اعتقادی :
الف) ایمان به خدا
ب) ایمان به روز قیامت
۲) ویژگی های رفتاری :
الف) تلاوت آیات الهی در دل شب
ب) سجده و خشوع در آستان الهی
ج) امر به معروف ونهی از منكر د ـ شتاب در كارهای خیر
در آیه ۹ سوره عنكبوت نیز همین ویژگی ها عنوان شده، با این تفاوت كه می توان گفت در « ایمان » و « عمل صالح » خلاصه گشته است :
والَّذینَ ءامَنوُا و عَمِلُواالصَّالِحاتِ لَنُدْخِلَهَّمْ فی الصَّلحِینَ
« و كسانی كه گرویده و كارهای شایسته كرده اند، البته آنان را در زمرهٔ شایستگان در می آوریم. »
عمل صالح در آیهٔ ۱۰ سورهٔ فاطرنیز مؤثر و بالا برنده « كلمهٔ طیب[۱۲]» شمرده شده : إلَیْهِ یَصْعَدُ اُلْكِلَمُ اُلطَیِّبُ وَالْحَمَلُ الصَّالِحَ یَرْفَعُهُ
« سخنان پاكیزه به سوی او بالا میرود، و كار شایسته به آن رفعت می بخشد. »
در آیاتی از قرآن، می بینیم صالحات به عنوان گروهی جداگانه معرفی شده اند:
فَالصَّالِحاتُ قانیاتُ حافِظاتُ لِلغِیْب بِماحَفِظَ اللهُ[۱۳]
باید توجه داشت در این آیه ویژگی همسران (زوجات ) صالح مورد نظر است، نه زنان به طور مُطلق؛ به ویژه اینكه در ادامهٔ آیه نُشوز در مقابل این صلاح مطرح شده است[۱۴]. زنان صالح و درستكار كسانی اند كه : « خاضع و معهد در برابر نظام خانواده اند، و نه تنها در حضور شوهر، بلكه در غیاب او حفظ الغیب می كنند[۱۵].»
▪ شخصیتهای صالح در قرآن
در آیات قرآن كریم، به صراحت برخی اشخاص، « صالح» شمرده شده اند. در مواردی این صالحین از زمره انبیای الهی هستند، یعنی در توضیح و بیان داستان این پیامبران، آنان را به صنعت صلاح متّصف فرموده است، كه در ادامه به این آیات اشاره خواهیم داشت.
در یك مورد نیز عبارت صالح المؤمنین به كار رفته است :
… فإنّ الله هومولاهُ و جبریلُ و صالح المؤمنین[۱۶] …
در حقیقت خدا خود سرپرست او (پیامبر اسلام ) است، و جبرئیل و صالح و مؤمنان [ نیز یاور اویند ]
مطابق برخی روایات، منظور از صالح المؤمنین در این آیه شریفه، حضرت علی (علیه السلام ) می باشد[۱۷].
ـ انبیا و پیامبرانی كه با صفت صالح مدح شده اند :
(۱۹۲) نوح و لوط : ضرب الله مثلاً للذین. كفروا مرات نوح و امرات لوط كانتا تحت عبادین من عبادنا صالحین[۱۸] …
و لوطاً اتیناه حكماً و علماً … و لدخلفته فی رحمتنا انه من الصاحین[۱۹]
3) ابراهیم :
ـ و من یرغب عن مله ابراهیم الامن سفه نفسه و لقداصطفیناه فی الدنیا انه فی الاخره لمن الصالحین[۲۰]
ـ و اتیناه فی الدنیا حسنه و انه فی الاخره لمن الصاحین[۲۱]
ـ ووهبناله اسحق و یعقوب و جعلنا فی ذریته النبوه و الكتاب و اتیناه اجره فی الدنیا و انه فی الاخره لمن الصالحین[۲۲]
5و4) اسحق و یعقوب :
ـ ووهبناله اسحق و یعقوب نافله و كلا جعلنا صالحین [۲۳]
ـ و بشرناه باسحق بنیاً من الصالحین[۲۴]
۸ و ۷ و ۶) اسماعیل، ادریس، ذاالكفل:
ـ و اسماعیل و ادریس و ذاالكفل كل من الصّبرین. و ادخلناهم من رحمتنا انهم من الصالحین[۲۵]
۹) یونس:
ـ فاصبرلكم ربك و لاتكن كصاحب الموت … فاجتباه ره نجعله من الصالحین[۲۶]
۱۰) یحیی :
… ان الله یبشرك بیحیی مصدقاً … و نبیاً من الصالحن [۲۷]
11) عیسی :
و یكلم الناس فی المهد و كهلاً و من الصالحین[۲۸]
۱۲ و ۱۳) ذكریا و الیاس :
و زكریا و یحیی و عیسی و الیاس كل من الصالحین [۲۹]
▪ آثار صالح بودن
بدون شك، علاوه بر پاداشهای اخروی، در زندگی دنیوی نیز می توان اثراتی برای صلاح انسانها جستجو نمود. این هر دو را ذیل عناوین زیر بررسی می كنیم.
الف ) تأثیر صلاح پدر بر سرنوشت فرزند.
هنگامی كه موسی كلیم الله با عبدی از عباد خدا[۳۰] ـ كه در برخی تفاسیر[۳۱]به خضرنبی(علیه السلام)تفسیر شده است ـ همراه گشت، خضر خواست دیواری را كه در مسیر سفرشان به آن رسیده بودند، تعمیر و ترمیم سازد، و چنین كردند. موسی علت را جویا شد. خضر در پایان این سفر علمی و حكمت آمیز، چنین پاسخ گفت :
و أمّا الجدار فكان یغلمین یقیمین فی المدینه و كان
تحته كترلها و كان ابوهماصالحاً فارادربك ان یبلغا
اشدها و یستخرجا كنتزهما رحمه من ربك …[۳۲]
« و اما دیوار، از آن دو پسر [بچهٔ ] یتیم در آن شهر بود، و زیر آن، گنجی متعلق به آن دو بود، و پدرشان [ مردی ] نیكوكار بود، پس پرودگار تو خواست آن دو [یتیم ]به حد رشد برسند و گنجینهٔ خود را ـ كه رحمتی از جانب پرودگارت بوده بیرون آورند…»
می بینیم كه خداوند به حال آن دو كودك یتیم رحمت خود را شامل می فرماید، و دو پیامبر بزرگ خود را مأمور حفظ مال آن دو می نماید، تنها به این دلیل كه پدرشان فردی صالح بوده است. نكته ای كه برخی مفسرین ذكر كرده اند این است كه دراینآیه سخن از صلاح خود آن دو فرزند به بیان نیامده، بلكه تنها عامل این رحمت الهی، صلاح پدرشان عنوان شده است[۳۳]. همچنین گفته اند این « أب صالح » پدر آن دو نبود، بلكه بین ایشان هفت نسل فاصله بوده است[۳۴]. بنابراین، چه بسا صلاح انسان برای فرزندانش آثاری زیبا به ارث گذارد و سعادت و خیر را برای آنهابه ارمغان آورد.[۳۵]
ب) صالحان، وارثان زمین:
و لقد كتبنا فی الزبور من بعد الذكر أن الارض یرشها عبادی الصالحون[۳۶]
« حقیقت، در زبور بعد از تورات نوشتیم كه زمین را بندگان شایسته ما به ارث خواهند برد.» باید توجه داشت برخی « ارض » در آیه فوق را « ارض الجنه » از بین بهشت دانسته اند، ولی مرحوم طبرسی، این قول را ضعیف می شمرد[۳۷].
ج) ولایت الهی :
انّ ولِیّ الله الذی نزّل الكتاب و هویتولّی الصالحین [۳۸]
« بی تردید سرور من آن خدایی است كه قرآن را فرو فرستاده، و همسو [ولیّ][۳۹] شایستگان است. »
در این آیه ولایت خدا برای صالحان مورد تأكید و تصریح قرار گرفته است.
د) مِنعِم بودن در كنار انبیا و صدیقین و شهداء :
و من یطع الله و الرسول فاوالیك مع الذین انعم الله علیهم من النبیین و الصدیقین و الشهداء و الصالحین و حسن اولئك رفیقاً [۴۰]
« و كسانی كه از خدا و پیامبر اطاعت كنند، در زمره كسانی خواهند بود كه خداایشان را گرامی داشته [ یعنی ] با پیامبران و راستان و شهیدان و شایستگان اند، و آنان چه نیكو همه مانند. »
علامه طباطبایی مراد از صالحین در این آیه را كسانی می دانند كه سزاور و لایق نعمتهای خداوند و آمادهٔ كرامات الهی هستند[۴۱]، و علامه طبرسی نیز صالح را كسی می داند كه نفسش به واسطهٔ حسن عمل به راستی و درستی رسیده است[۴۲].
هـ) مغفرت الهی ۰ در صورت توبه )
ربكماعلم بما نی نفوسكم ان تكونوا صالحین فانه كان للاولین غفوراً[۴۳]
« پرودگار شما به آنچه در دلهای خود دارید آگاهتر است. اگر شایسته باشید. قطعاً او آمرزندهٔ توبه كنندگان است »
▪ دعا در جهت صالح شدن
در سورهٔ اعراف، سخن از دعای پدر و مادری برای صالح شدن فرزند آینده شان است :
… فَلَمّا اَثْقَلَتْ دَعَوَا الله رَبَّهُما لئنءَ اَتیْتَنا صلحِاً لنكونَنَّ من الشَّكِرینَ * فلمّاء اَتهُما صلِحاً حَعَلاَلَه شُركاءَ فیماءَ اتنهُما …[۴۴]
« … و چون سنگین بار شد، خدا، پرورگار خود، را خواندند كه اگر به ما [ فرزنی ] شایسته عطا كنی، قطعاً از سپاسگزاران خواهیم بود. و چون به آن دو، [فرزندی] شایسته داد با در آنچه [خدا] به ایشان داده بود، برای او شریكانی قرار دادند…» اینكه مقصود از این والدین چه كسانی هستند، آیا افراد خاصّی منظور است، یا به طور كلی و مطلق گفته شده، از مجال این بحث خارج است. تنها به مناسبت مطرح شدن كلمهٔ صالح در وصف فرزند به بررسی معنای این عبارت می پردازیم. در اكثر تفاسیر، مراد از « صالحاً » در آیه مذكور، « فرزندی سالم با تناسب اندام و شایستگی كامل[۴۵] » دانسته شده است. علامه طباطبائی مراد از این كلمه را صالح برای زندگی و بقاء معرفی می كند، و اینكه فرزند، انسانی كامل و تام الخلقه باشد، و منظور، صلاح دینی نیست[۴۶]. البته مرحوم طبرسی، با قول ضعیف احتمال داده اند كه مراد از صالح، فردی نیكوكار و مطیع باشد[۴۷].
در قرآن كریم به طور خاصّ و مشخص، از زبان سه پیامبر بزرگ الهی دعاهایی در زمینهٔ صلاح خود یا خداندانشان، بیان شده است :
۱) ابراهیم :
رَبِّ هَبْ لِی حُكْماً رَاَلْحِقْنیِ بِالصَّلِحیِنَ[۴۸]
« پرودگارا به من دانش عطا كن و مرا به صالحان ملحق فرمای »
رَبِّ هَبْ لِی مِنَ الصَّالِحیِنَ [۴۹]
« ای پرودگار من، مرا [فرزندی ] از شایستگان بخش »
۲) یوسف،
… تَوفّنی مُسْلِماً وَاَلْحِقْنیِ بِالصَّلِحینَ [۵۰]
« مرا مسلمان بمیران و مرا به شایستگان ملحق فرما »
۳) سلیمان
… وَاَدْخِلْنیِ بِرَحمَتِك فیِ عِبَادِك الصَّلِحینَ [۵۱]
« و مرا به رحمت خویش در میان بندگان شایسته ات داخل كن.
فهرست منابع:
٭ قرآن مجید: ترجمه محمد مهدی فولادوند، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، ۱۳۷۷.
۱. تفسیر نمونه : ناصر مكارم شیرازی و جمعی از نویسندگان، تهران، دارالكتب الاسلامیه، ۱۳۶۷.
۲. العین : خلیل بن احمد فراهیدی، قم، دارالمجره، بی تا. (ج ۳)
۳. قاموس قرآن : علی اكبر قرشی، تهران، دارالكتب الاسلامیه، ۱۳۶۱.
۴. مجمع البیان: فضل بن حسن طبرسی، بیروت، دارالمعرفه، ۱۹۸۸.
۵. المفردات فی غریب القرآن : الراغب الاصفهانی، مصر، دفتر نشر الكتاب، ۱۴۰۴.
۶. المعجم امفرس: محمد فواد عبدالباقی، بیروت، مؤسسه اعلمی، ۱۴۲۱.
۷. المعجم الوسیط: ابراهیم انیمن و عبدالحلیم منقر، استانبول، دارالدعوه، ۱۹۸۹.
۸. المیزان فی تفسیر القرآن : محمد حسین طباطبایی، بیروت، مؤسسه اعملی، ۱۹۸۳.
منبع : پایگاه آفتاب
