عاقبت عالمان بي عمل

 يكي از نمونه هاي بارز و مصاديق واقعي عالمان بي عمل وكساني كه به رغم علم و دانش الهي عاقبتشان ختم به خير نمي گردد را قرآن كريم در آيات 175 و 176 سوره «اعراف» بيان كرده است.
در اين آيات، اشاره به يكي ديگر از داستان هاي بني اسرائيل شده است كه الگو و نمونه، براي همه كساني كه داراي چنين صفاتي هستند، محسوب مي شود. مفسران احتمالات متعددي درباره كسي كه اين آيات پيرامون او سخن مي گويد داده اند، ولي بدون شك مفهوم آيه، همانند ساير آياتي كه در شرايط خاصي نازل مي گردد، كلي و همگاني و عمومي است. در آيه نخست روي سخن را به پيامبر(ص) كرده مي فرمايد: «داستان آن كسي كه آيات خود را به او داديم ولي سرانجام از آنها خارج شد و گرفتار وسوسه هاي شيطان گشت و از گمراهان گرديد، براي آنها بخوان» (واتل عليهم نبا الذي اتيناه آياتنا فانسلخ منها فاتبعه الشيطان فكان من الغاوين).
اين آيه به روشني اشاره به داستان كسي مي كند كه: نخست در صف مؤمنان بوده و حامل آيات و علوم الهي گشته، سپس از اين مسير گام بيرون نهاده، به همين جهت شيطان به وسوسه او پرداخته، و عاقبت كارش به گمراهي و بدبختي كشيده شده است. تعبير «انسلخ» كه از ماده «انسلاخ» در اصل، به معني ازپوست بيرون آمدن است، نشان مي دهد: آيات و علوم الهي در آغاز چنان به او احاطه داشته كه همچون پوست تن او شده بود، اما ناگهان از اين پوست بيرون آمد و با يك چرخش تند، مسير خود را به كلي تغيير داد!
از تعبير «فاتبعه الشيطان» چنين استفاده مي شود كه در آغاز شيطان تقريباً از او قطع اميد كرده؛ چراكه او كاملاً در مسير حق قرار داشت، اما پس از انحراف مزبور، شيطان به سرعت او را تعقيب كرده، به او رسيد، بر سر راهش نشست و به وسوسه گري پرداخت، و سرانجام او را در صف گمراهان و شقاوتمندان قرار داد. آيه بعد اين موضوع را چنين تكميل مي كند كه: «اگر مي خواستيم، مي توانستيم او را در همان مسير حق به اجبار نگاه داريم و به وسيله آن آيات و علوم، به او مقام والا بدهيم» (ولو شئنا لرفعناه بها) ولي مسلم است نگاهداري اجباري افراد در مسير حق با سنت پروردگار كه سنت اختيار و آزادي اراده است، سازگار نيست و نشانه شخصيت و عظمت كسي نخواهد بود، از اين رو بلافاصله اضافه مي كند: ما او را به اختيارش واگذارديم و او به جاي اين كه با استفاده از علوم و دانش خويش، هر روز مقام بالاتري را بپيمايد «به پستي گرائيد و بر اثر پيروي از هوا و هوس مراحل سقوط را طي كرد» (ولكنه أخلد الي الارض و اتبع هواه). «أخلد» از ماده «اخلاد» به معني سكونت دائمي در يكجا اختيار كردن است، بنابر اين «أخلد الي الارض» يعني براي هميشه به زمين چسبيد كه در اينجا كنايه از جهان ماده، زرق و برق و لذات نامشروع زندگي مادي است. آنگاه اين شخص را به سگي تشبيه مي كند كه هميشه زبان خود را همانند حيوانات تشنه بيرون آورده، مي فرمايد: «او همانند سگ است كه اگر به او حمله كني دهانش باز و زبانش بيرون است و اگر او را به حال خود واگذاري بازچنين است» (فمثله مثل الكلب ان تحمل عليه يهلث أو تتركه يلهت). او بر اثر شدت هواپرستي و چسبيدن به لذات جهان ماده، يك حال عطش نامحدود و پايان ناپذير به خود گرفته كه همواره دنبال دنياپرستي مي رود، نه به خاطر نياز و احتياج، بلكه به شكل بيمار گونه اي همچون يك «سگ هار» كه بر اثر بيماري هاري حالت عطش كاذب به او دست مي دهد و در هيچ حال سيراب نمي شود، اين همان حالت دنياپرستان و هواپرستان دون همت است، كه هر قدر بيندوزند باز هم احساس سيري نمي كنند.  سپس اضافه مي كند: اين مثل مخصوص اين شخص معين نيست، بلكه «مثالي است براي همه جمعيت هايي كه آيات خدا را تكذيب كنند» (ذلك مثل القوم الذين كذبو بآياتنا) و مي افزايد: «اين داستان ها را براي آنها بازگو كن، شايد درباره آن بينديشند و مسير صحيحي را پيدا كنند» (فاقصص القصص لعلهم يتفكرون).
همان گونه كه ملاحظه كرديد، آيات فوق نامي از كسي نبرده بلكه سخن از يك عالم و دانشمند مي گويد كه نخست در مسير حق بود، آنچنان كه هيچ كس فكر نمي كرد، روزي منحرف شود. اما سرانجام دنياپرستي و پيروي از هواي نفس چنان به سقوطش كشانيد كه درصف گمراهان و پيروان شيطان قرارگرفت. ازبسياري از روايات و كلمات مفسران استفاده مي شود: منظور از اين شخص، مردي به نام «بلعم باعورا» بوده است كه درعصر موسي (ع) زندگي مي كرده و از دانشمندان و علماي مشهور بني اسراييل محسوب مي شده و حتي موسي(ع) از وجود او به عنوان يك مبلغ نيرومند استفاده مي كرده و كارش دراين راه آن قدر بالا گرفت كه دعايش درپيشگاه خدا به اجابت مي رسيد ولي بر اثر تمايل به فرعون و وعده و وعيدهاي او از راه حق منحرف شد و همه مقامات خود را ازدست داد، تا آنجا كه در صف مخالفان موسي(ع) قرارگرفت.