آثار یاد خدا در زندگی

 یاد خدا در همه ی مراحل زندگی- از تولد تا مرگ، و قیامت- با ما خواهد بود. نوشته ی حاضر به بررسی شمه ای از آثار و برکات و یاد خدا درزندگی انسان می پردازد. ما در این مقاله، پس از مقدمه ای کوتاه و بیان حقیقت ذکر، به آثار دنیوی و اخروی یاد خدا می پردازیم.

یاد خدا از زیباترین و بهترین جلوه های عبودیّت، و اساسی ترین و بنیادی ترین طریق بندگی و سلوک الی الله است. اگر یاد خدا در رفتار و زندگی آدمی طلوع کند، آثار ارزشمندی ا زخود به جای می گذارد؛ همچنان که غفلت از آن نیز سبب بروز آثار زیانباری می گردد.
قرآن ، چه زیبا می فرماید:
یَا أیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاَ تُلهِکُم أموَالُکُم وَلاَ أولاَدُکُم عَن ذِکرِ اللهِ وَ مَن یَفعَل ذلِکَ فَأولئِکَ هُم الخَاسِرُونَ(منافقون:9)؛ ای کسانی که ایمان آورده اید، اموال واولادتان شما را از یاد خدا غافل نکند؛ که هرکس چنین کند، زیانکار است.

حقیقت ذکر

حقیقت ذکر و یاد خدا عبارت است از توجه قلبی انسان به ساحت قدس الهی و توجه کاملِ تمامیِ وجود آدمی به ذات احدیت. اطلاقِ یاد خدا به ذکر لفظی و زبانی از آن جهت است که ذکر لفظی از آثار ذکر قلبی است؛ وقتی دل مشغول یاد خدا و ذکر الهی است، زبان نیز بیانگر آن اشتغال قلبی می شود؛ و گرنه ذکر حقیقی همان ذکر قلبی و توجه دل به سوی پروردگار جهانیان است.

آثار یاد خدا

الف. آثار دنیوی

یاد خدا در زندگی دنیوی انسان، آثار و برکات فراوانی دارد که در دو محور مادی و معنوی به تبیین آن می پردازیم.
آثار مادی: عمده ترین آثار و برکات مادی یاد خدا در زندگی دنیوی به شرح ذیل است:

1. شکوفایی عقل:

از آثار ارزشمند ذکر خدا و مداوت برآن، روشنی دل و خرد انسان است؛ چنان که در سخنان گهر بار امام علی(علیه السّلام) می خوانیم:
مَن ذَکَّرَ اللهُ سُبحانَهُ اَحیَا الله قَلبَهُ وَ نَوِّرَ عَقلَهُ وَ لُبَّهُ1 ؛ هر کس به ذکر و یاد خدای سبحان مشغول باشد، خداوند دلش را زنده، اندیشه و خرد او را روشن می گرداند.
در جای دیگر می فرمایند:
الذِّکرُ نُورُ العُقُولَ وَ حَیاةُ النَّفُوسَ، وَ جَلاُءُ الصُّدُورَ2؛یاد خدا، روشنی عقول، و زندگی بخش جان ها و صیقل دهنده ی سینه هاست.
اَلذِّکرُ هِدایَـةُ العُقُول وَ تَبصِرَةُ النُّفُوسَ3؛ یاد خدا، مایه ی هدایت خردها و بصیرت جان هاست.

2. پایداری و پیروزی:

در قرآن کریم می خوانیم:

یَا أَیُِّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا لَقِیتُم فِئَـةً فَاثبُتُوا وَ اذکُرُوا اللّهَ کَثِیراً لَعَلَّکُم تُفلِحُونَ(انفال:45)؛ ای کسانی که ایمان آورده اید، اگر به گروهی از دشمن برخورد کردید، پایداری کنید و خدا را فراوان یاد کنید، باشد که پیروز شوید.
شک نیست که توجه به خدا ویاد علم و قدرت بی پایان الهی و تکیه به رحمت وسیع پروردگار، روحیه ی سرباز و مجاهد فی سبیل الله را تقویت می کند و در پرتو یاد خدا احساس قدرت کرده، خود را تنها و بی یاور نمی بیند.
امام سجاد(علیه السّلام)، مرزبانان را این گونه دعا می کند:
پروردگارا، در پرتو یاد خویش، یاد دنیای فریبنده را از دل این پاسداران مبارز بیرون ساز و توجه به زرق وبرق اموال(مظاهر دنیا) را از قلب آن ها دور ساز و بهشت را در برابر چشمان و فکر آن ها قرار ده.4
حضرت علی(علیه السّلام) می فرماید:
هرگاه در جنگ با دشمن رو به رو گشتید، کمتر سخن بگویید و بیشتر خدای بزرگ را یاد کنید.5

3. تجارت و بازار:

شیطان برای غافل کردن انسان ها، از طرق مختلف وارد می شود و هر کس را به تناسب جایگاه و شغل و موقعیتی که دارد، می فریبد و مشغول می سازد. آن چه می تواند ا نسان را از دام های مختلف شیطان رهایی بخشد، یاد خداست. بازار و محل تجارت و کسب و کار، یکی از مراکز فعالیت شیاطین است. امیرمؤمنان علی(علیه السّلام) می فرماید:
اَکثِرُوا ذِکرَ اللهَ عَزَّوَجَل اِذا دَخَلتُمُ الاَسواقَ عِندَ اشتِغالِ النّاسِ فَاِنَّهُ کَفّارَةٌ لِلذٌّنُوب وَ زِیادَةٌ فِی الحَسَنات وَ لا تَکتُبُوا فِی الغافِلِینَ؛6 هرگاه به بازار می روید و مردم سرگرم کار و تجارتند، خدای بزرگ را بسیار یاد کنید؛ زیرا این کار، گناهان را پاک و برحسنات می افزاید؛ و در زمره ی غافلین نوشته نمی شوید.

ب) آثار معنوی:

1. همنشینی خدا:

اثر معنوی یاد خدا در زندگی دنیوی انسان، همنشینی و همراهی خدا با اوست. خداوند در حدیثی قدسی به حضرت موسی(علیه السّلام)- آن گاه که از قرب و بعد خداوند سؤال کرد- خود را همنشین کسی دانست که او را یاد می کند و فرمود:
اَنَا جَلیسُ مَن ذَکَرَنی؛ من همنشین کسی هستم که مرا یاد می کند.7
باز راجع به همین نکته، در قرآن می خوانیم:
فَاذکُرُونِی أذکُرکُم وَ اشکُرُوا لِی وَلاَ تَکفُرُونِ(بفره:152)؛ مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم. شاکر و سپاسگزار من باشید و به من کفر نورزید.
نتیجه و اثر یاد خداوند و نعمت های او سبب می شود تا خدا نیز ما را در زندگی و هنگام بروز مشکلات فراموش نکند و به ما یاری رساند.
امام صادق (علیه السّلام) فرمود:
خدای سبحان خطاب به بندگان خود می فرماید: « ای پسر آدم! در قلب و درون خود، به یاد من باش؛ تا من نیز در جانم به یاد تو باشم. در خلوت به ذکر من مشغول باش تا در جَلوت به یاد تو باشم. در میان جمع مرایاد کن؛ تا من نیز در میان جمعی بهتر، نزد فرشتگان، از تو یاد کنم.8

2. تهذیب نفس و اصلاح درون:

یاد خدا، خس و خاشاک درون آدمی را می زداید و قلب را صفای معنوی می بخشد.
امیر مؤمنان علی(علیه السّلام) می فرماید:
اَصلُ صَلاحِ القَلبِ اِشتِغالُهُ بِذِکرِ الله؛9 اصل ور یشه ی اصلاح و پاکی دل، پرداختن به ذکر خداست. همان حضرت در سفارشی به فرزندش امام حسن مجتبی(علیه السّلام) می فرماید:
اُوصیکَ بِتَقوَی الله یا بُنَّیَ وَ لُزُومِ اَمرِهِ وَ عِمارَةِ قَلبِکَ بِذِکرِهِ؛10 پسرم [حسن جان]، تو را به تقوای الهی و پایبندی به فرمان او و آباد کردن دلت با ذکر خدا سفارش می کنم.

3. بازسازی رفتار و عمل:

یاد خدا به عنوان یکی از مهمترین عوامل تقویت و بازسازی اعمال آدمی و پرورش دهنده ی فضایل اخلاقی و سازندگی روح و روان به حساب می آید.
در این مورد، امام علی(علیه السّلام)، در حدیث شریفی می فرماید:
مَن عَمَّرَ قَلبَهُ بِدَوامِ الذِّکرِ، حَسُنَت اَفعالَهُ فِی السِّرِّ وَالجَهرَ؛11 هر کس، قلب خود را با یاد خدا، پیوسته آباد سازد، اعمال او در پنهان و آشکار، نیکو و پسندیده می شود.
کسی که قلبش، با ذکر و یاد خدا مأنوس است، پسندیده شده و تأثیر مثبتی خواهد پذیرفت. اعمال و رفتارش استمرار یاد خدا، رفتار و عمل انسان را اصلاح و بازسازی می کند و پیوسته فرد را در راه عبادت و بندگی خاص، ثابت قدم نگه می دارد. قرآن می فرماید:
وَاذکُر رَبَّکَ فِی نَفسِکَ تَضَرُّعاً وَ خِیفَـةً وَ دُونَ الجَهرِ مِنَ القَولِ بِالغُدُوِّ والآصَالِ وَلاَتَکُن مِنَ الغَافِلِینَ( اعراف: 205)؛پروردگارت را در دل و نفس خویش، از روی تضرع و خوف، آهسته و آرام، صبحگاهان و شامگاهان یاد کن و از غافلان مباش.

4. ایمنی از شیطان:

شیطان دشمن دیرینه و کینه توز بنی آدم، همیشه در پی شکار ایمان و گمراه ساختن انسان بوده و هست. برّنده ترین سلاحی که قادر به دفع این ضرر و خطر از انسان است، علاوه بر ایمان، بصیرت و هوشیاری، دعا و ذکر خداست.
قرآن با صراحت کامل می فرماید:
إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوا إذَا مَسَّهُم طَائِفٌ مِنَ الشَّیطَانِ تَذَکَّرُوا فإذَا هُم مُبصِرُونَ(اعراف:201)؛ اهل تقوا، آن هنگام که دچار وسوسه ی گروهی از شیاطین شوند، به یاد خدا می افتند و در این هنگام بینا و هشیار می شوند[ واز دام شیطان رها می گردند].
همچنین در سوره ی«فصلت» با تأکید بر یاد خدا و پناه به یاد پروردگار چنین آمده است:
وَإِمَّا یَنزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیطَانِ نَزغٌ فَاستَعِذ بِاللهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ العَلِیمُ(فصلت:36)؛ و اگر از جانب شیطان، دستخوش وسوسه شدی، به خدا پناه بر که او خود شنوای داناست.
رسول گرامی اسلام می فرماید:
اِنَّ الشَّیطانَ واضِعُ خَطمَهُ عَلی قَلبِ ابنِ آدَمَ، فَاِذا ذَکَرَ اللهَ خَنَسَ، وَ اِذا نَسِیَ التَقَمَ، فَذلِکَ الوَسواسُ الخَنّاسُ؛12 همانا شیطان، پوزه خود را بر روی دل و سینه ی آدمی نهاده است. هرگاه او خدا را یاد کند،شیطان می گریزد و پوزه اش را برمی دارد؛ و هرگاه خدا را از یاد ببرد و فراموش کند، شیطان در آن نجوا و وسوسه نماید؛ و این همان وسواس خناس است.
امام علی(علیه السّلام) نیز در مورد نقش ذکر و یاد خدا در طرد شیطان می فرماید:
ذِکرُ اللهَ مُطَرِدَةُ الشَّیطانَ؛13یاد خدا مایه ی رانده شدن و طرد شیطان است.
و در جای دیگر می فرماید:«ذکر الله دعامـة الایمان و عصمـة من الشیطان؛14 یاد خدا ستون و پایه ی ایمان، و سبب مصونیت از شیطان است.»

5. آرامش دل:

از آثار و نتایج برجسته ی یاد خدا، آرامش باطن و درون است؛ چنین آرامشی جز با ذکر الهی حاصل نمی شود. یاد خدا داروی معنوی هرگونه اضطراب و افسردگی و چاره ی مشکلات روحی روانی است. به اعتقاد متخصصان علوم روان شناسی ، علل ترس و اضطراب عبارتند از: نداشتن آینده ی روشن، ترس از شکست و فقدان پشتوانه ای محکم و قابل اعتماد در زندگی.
یاد خدا، درمان این قبیل دغدغه ها و اضطرابها می باشد که با طبع لطیف و فطرت الهی انسان ها سازگار است.
الَّذِینَ آمَنُوا وَ تَطمَئِنٌّ قُلُوبُهُم بِذِکرِ اللهِ ألاَ بِذِکرِ اللهِ تَطمَئِنُّ القُلُوبُ(رعد: 28)؛ آنان که ایمان آورده اند و دلهایشان به یاد خدا آرام می گیرد؛ بدانید که با یاد خدا، دل آرام می گیرد.
تلاش انسانها در زندگی روزمره، رسیدن به سعادت و خوشبختی است تا در پناه آن با اطمینان و آرامش خاطر زندگی کنند.
هستند کسانی که رسیدن به این سعادت را در رسیدن به مال و ثروت و مقام و موقعیت می دانند و برای آن تلاش می کنند؛ امّا قرآن رسیدن به این آرامش را فقط یاد خدا و برخورداری از ایمان کامل می داند.

ج. آثار اُخروی

یَومَئِذٍ یَصدُرُ النَّاسُ أشتَاتاً لِیُرَوا اَعمَالَهُم* فَمَن یَعمَل مِثقَالَ ذَرَّةٍ خَیراً یَرَهُ* وَ مَن یَعمَل مِثقَالَ ذَرَّةِ شَرّاً یَرَهُ(زلزله:6-8) ؛ آن روز (قیامت) مردم دسته دسته از زمین برانگیخته می شوند، تا اعمالشان به آن ها نشان داده شود. در آن روز هر کس به اندازه ی ذره ای نیکی کرده باشد، آن را می بیند و هر کس به اندازه ی ی ذره ای بدی کرده باشد، آن را می بیند.
تأثیر یاد خدا در جهان پس از مرگ، عبارت است از:
الف.آمرزش گناهان و پاداش بزرگ اخروی:
در قرآن می خوانیم:
... وَالذَّاکِرِینَ اللهَ کَثِیراً وَالذَّاکِرَاتِ أعَدَّاللهُ لَهُم مَّغفِرَةً وَأجراً عَظِیماً(احزاب:25)؛ بی گمان مردان و زنانی که خدا را بسیار یاد می کنند، خداوند برای همه ی آن ها آمرزش و پاداشی بزرگ مهیا ساخته است.

مصونیت از آتش دوزخ:

بی شک یاد خدا، برات آزادی از آتش جهنم است. حضرت علی(علیه السّلام) می فرماید:
افیضوا فی ذکرالله جل ذکره فانه... و براءة من النار؛15 خدای سبحان را، زیاد یاد کنید که یاد خدا آدمی را از آتش جهنم نگه می دارد.
نماز به عنوان بهترین مصداق ذکر الهی، از همان لحظات پس از مرگ تا دامنه ی قیامت، همراه و نگهدار صاحب خود خواهد بود.پیامبر گرامی اسلام(صلّی الله علیه و آله) می فرماید:
صلاة اللیل... و شفیع بین صاحبها و بین ملک الموت و سراج فی قبره و فراش تحت جنبه و جواب مع منکر و نکیر و مونس و زائر فی قبره الی یوم القیامـة؛16 نماز شب(ذکر خدا)،بین نمازگزار و ملک الموت شفیع قرار می گیرد و چراغ و روشنی قبر، فرش زیر پای او در خبر، پاسخگوی نکیر و منکر، مونس انسان در قبر، زیارت کننده ی ذاکر و همراه او تا روز قیامت خواهد بود.

در بهشت:

از معصوم(علیه السّلام) نقل شده است که فرمود:
ان فی الجنـة قیعاناً، فاذا اخذ الذکر فی الذکر اخذت الملائکه فی غرس الاشجار، فربما وقف بعض الملائکه فیقال له: لِمَ وقفتَ؟ فیقول: اِنّ صاحِبی قَد فَتَرَ، یعنی عن الذکر؛17 همانا در بهشت، دشت هایی است که هرگاه ذاکر شروع به ذکر گفتن کند، فرشتگان درآن ها شروع به کاشتن درخت کنند. گاه فرشته ای از کار دست می کشد؛ پس به او گفته می شود:«چرا ایستاده ای؟» می گوید: «دوستم دست کشیده است.» یعنی از ذکر گفتن و یاد خدا.

نتیجه گیری
از مجموع آن چه گذشت، به دست می آید که:
1. حقیقت ذکر، عبارت است از توجه قلبی انسان به ساحت قدس الهی؛
2. یاد خدا، منحصر در ذکر لفظی و زبانی نیست؛ بلکه قلب و سایر اعمال را شامل می شود؛
3. یاد خدا، زندگی انسان در دنیا و آخرت را آباد می کند؛
4. آثار و برکات مادی یاد خدا در دنیا، عبارتند از: شکوفایی عقل، پایداری وپیروزی در سختی ها، معاملات و کسب وکار و...؛
5. آثار وبرکات معنوی یاد خدا در زندگی دنیوی انسان، عبارت است از: همنشینی خدا، تهذیب نفس و اصلاح درون، بازسازی در رفتار و کردار، ایمنی از شیطان و آرامش دل و...؛
6. آثار و برکات اخروی یاد خدا عبارت است از: آمرزش گناهان، مصونیت از آتش و... .

پی نوشت ها:
1. غررالحکم، خبر 8876.
2. همان، خبر 1999.
3. همان، خبر1403.
4. صحیفه ی سجادیه، دعا برای مرزبانان.
5. میزان الحکمه، جلد4، ص 1854، به نقل از خصال، ص 617.
6. الخصال، شیخ صدوق، ص 614.
7. بحارالانوار، جلد93، ص 153، اسلامیه.
8. بحارالانوار، جلد93، ص 158، اسلامیه.
9. غررالحکم،خبر 3083.
10. بحارالانوار، جلد77، ص 199.
11. تصنیف دررالحکم، ص186.
12. نورالثقلین، جلد 5، ص 725.
13. غررالحکم، خبر5162.
14. غررالحکم، خبر5172.
15. بحارالانوار، جلد77، ص 290.
16. بحارالانوار، جلد 87، ص 162.
17. بحارالانوار، جلد 93، ص 163.