اصل توحيد سه قسم است : قسمى توحيد عام است و قسمى توحيد خاص و قسمى توحيد خاص الخاص .
توحيد عام
اما آن كه توحيد عام است ، بعد از ارشاد حق ، سير كردن در آيات و جستن حق به وسيله عقل و نور ايمان و شواهد حدثان ، تا ساكن باشند از اضطراب شك و يقين و در اثبات وحدانيت حق افتند و از خطرات نفس [با اجراى فرامين او] باز رهند و تقديس ذات قديمش بيابند و تنزيه صفات عزيزش بدانند و معلوم كنند كه حق سبحانه واحد است من كل الوجوه ، ذاتش در صفات يكتاست و صفاتش در ذات يكتاست ، قدمش از حدوث جدا كنند و دانند كه وجود جليلش متعلق نيست به شيئى از اشيا و از دل خيال محال بيرون كنند و حضرت اللّه را سبحانه و تعالى منزه دانند از جواهر و اعراض و زمان و مكان و تشبيه و تعطيل و كيف و حيث و قبل و بعد و جهات وحد و حدود و صورت و قرب و بعد و حلول و ضد و ند و مثل و جزء و كل و كوچكى و بزرگى و جرم و جسم و اركان و جارحه و قدمش را اوّل ندانند و ابدش را آخر نشناسند و هرچه در وهم و فهم آيد از آن بيرون شوند و به فرموده حضرت صادق عليه السلامباطن را با لباس صدق [كه مصداق كاملش ايمان به وحدانيت حق و ذات حضرت او و صفات عليا و اسماى حسنايش هست] بپوشانند و صدق باطن در مرحله عالى و اعلايش جز اين نيست ، باطنى كه با او همراه نيست باطن نيست ، منبعى از تيرگى و ظلمت و ظرفى پر از وساوس و شك و ترديد است ، اين توحيد در حقيقت توحيد علمى و به عبارت ديگر توحيد معرفتى است كه بر دليل و برهان و استدلال استوار است و مرحله اوّل توحيد يا مرتبه دانى آن است .
به قول حكيم بزرگوار ، نظامى گنجوى :
*
اى نام تو بهترين سرآغاز
اى ياد تو مونس روانم
اى كارگشاى هرچه هستند
اى هيچ خطى نگشته زاول
از ظلمت خود رهاييم ده
با نور خود آشناييم ده
*
بى نام تو نامه كى كنم باز
جز نام تو نيست بر زبانم
نام تو كليد هرچه بستند
بى حجت نام تو مسجل
با نور خود آشناييم ده
منبع : برگرفته از کتاب عرفان اسلامی استاد حسین انصاریان
