از نشانه های ایمان در وهله اول سپاسگزاری و شکر نسبت به خداوند است که مظهر لطف و بخشش بوده و با نعمتهای فراوان مخلوقاتش را به بندگی و اطاعت از خویش فرمان داده است. در مرتبه دوم تشکر از کسانی که راه رسیدن به نعمات الهی را هموار نموده و واسطه این فیض شده اند وظیفه ای است که مورد سفارش خدا و اولیاء دین می باشد که: «من لم یشکر المخلوق لم یشکر الخالق» هر کس در مقابل احسان و نیکی بندگان خداوند شکرگزاری نکند خدا را شکر نگفته است. بنابراین اگر در جامعه روحیه تشکر و قدردانی از انسانهای خیّر، مبتکر و خلّاق از بین برود، گرایش به فعالیت های مثبت و سازنده کمرنگ شده و دلسردی و خمودگی جای آن را خواهد گرفت.
از آنجایی که تشکر و تشویق به انگیزش افراد در ارائه خدمات بهتر و مطلوبتر کمک می کند و روح و روان آنها را شاد و بانشاط می گرداند، این امر همیشه مورد تأکید اسلام و پیشوایان دینی بوده است.
از ویژگی‌های بارز انسانهای مومن، تشکر و قدردانی از خدمات دیگران است. قرآن کریم در موارد متعدد، از خداوند به عنوان شکور و شاکر یاد کرده است، از جمله: «و من تطوع خیرا فان الله شاکر علیم؛ کسی که فرمان خدا را در انجام کارهای نیک اطاعت کند، خداوند (در برابر عمل او) شکرگزار و داناست»(بقره/158). در آیه دیگر می‌فرماید: «ان الله غفور شکور؛ همانا خداوند آمرزنده و بسیار سپاسگزار است»(شوری/23). یعنی خداوند از انسان‌هایی که کارهای نیک و شایسته انجام می‌دهند، تشکر می‌کند و با نیکی و دادن پاداش به آنان، قدردانی خود را عملاً آشکار می‌سازد. بنابراین، انسان نیز باید خود را مزین به این خصلت الهی نموده، در قبال خدماتی که دیگران برای او انجام می‌دهند، از آنها تشکر نماید.
در روایات، تشکر از مردم در برابر خدمات و نیکی‌هایشان، به عنوان تشکر از خدا به شمار آمده است. رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «و من لم یشکر الناس لم یشکر الله؛ کسی که از انسان‌ها تشکر نکند، از خدا تشکر نکرده است».1 قریب به این مضمون از امام رضا (ع) نیز روایت شده است: «من لم یشکر المنعم من المخلوقین لم یشکر الله عز و جل؛ کسی که از بندگان بخشنده تشکر نکند، از خداوند متعال تشکر ننموده است»2
در حدیثی از امام سجاد (ع) آمده است: «خداوند در روز قیامت به بنده‌اش می‌فرماید: اشکرت فلانا؟ فیقول: بل شکرتک یا رب. فیقول: لم تشکرنی اذ لم تشکره اشکرکم لله اشکرکم للناس؛ آیا از فلانی تشکر کردی؟ او می‌گوید: پروردگارا، از تو تشکر نمودم. خداوند می‌فرماید: چون از او سپاسگزاری نکردی، شکر و سپاس مرا هم نکرده ای» آن گاه حضرت فرمودند: «شکرگزارترین شما در برابر خداوند شکرگزارترین شما در برابر مردم است».3 امام صادق (ع) نیز فرمودند: «اشکر من انعم علیک؛ از آن کسی که به تو نعمت رسانده، تشکر کن»4
در رساله الحقوق امام سجاد (ع) نیز آمده است: «حق کسی که درباره‌ات معروفی را انجام نموده و به تو نعمتی داده، این است که او را شکر نمایی و خوبی او را در یاد داشته باشی و آن را بگویی و نشر دهی و درباره او بین خود و خداوند دعا نمایی و اگر چنین کردی، شکر او را در نهان و آشکار به جا آورده‌ای».
از امام رضا (ع) روایت شده است: «من لم یشکر المنعم من المخلوقین لم یشکر الله عز و جل؛ کسی که از بندگان بخشنده تشکر نکند، از خداوند متعال تشکر ننموده است»شکر واسطه نعمت در پیشگاه الهی بسیار ارزنده و مهم است. از رسول خدا (ص) روایت شده: «بنده‌ای را در قیامت به پیشگاه الهی می‌آورند و خداوند درباره او فرمان عذاب می‌دهد. عرض می‌کند: بار الها، درباره من امر به دوزخ فرمودی با آنکه من در دنیا مسلمان و قاری قرآن بودم. خداوند می‌فرماید: بنده من، نعمت‌هایی را به تو دادم و شکر آنها را به جا نیاوردی. عرض می‌کند: بار الها، فلان نعمت را دادی تو را شکر کردم، فلان نعمت را دادی تو را شکر نمودم، یک به یک نعمتها را می‌شمرد و از شکرها نام می‌برد. خداوند می‌فرماید: بنده من، راست می‌گویی، جز آنکه کسی را که من به دست او نعمت خود را به تو رساندم شکر نکردی، و من با خود عهد نموده‌ام شکر نعمت‌هایی را که به بنده‌ای داده‌ام نپذیرم تا شکر کند کسی را که نعمت من توسط او به وی رسیده است»5
شکر واسطه نعمت، اطاعت از خالق و حق شناسی از مخلوق است. نعمت حیات و قوایی که برای ادامه زندگی، لازم است از بزرگ‌ترین نعمتهای خداوند برای انسان به شمار می‌آید. روشن است که این نعمت الهی به وسیله پدر و مادر به ما اعطا شده است و اگر آن دو نمی‌بودند، ما به وجود نمی‌آمدیم. بنابراین طبق دستور اسلام، وظیفه داریم در نعمت حیات، خداوند را شکرگزار باشیم و همچنین از پدر و مادر که مجرای این فیض بزرگ الهی بوده‌اند، تشکر نماییم. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «ان اشکر لی و لوالدیک؛ مرا و پدر و مادرت را شکرگزار باش»(لقمان/14). امام رضا (ع) فرمودند: «من لم یشکر والدیه لم یشکر الله؛ کسی که از پدر و مادرش تشکر نکند از خداوند متعال تشکر نکرده است»6 نیز فرمودند: «ان الله امر بالشکر له و للوالدین؛ همانا خداوند فرمان داده است از او و پدر و مادر تشکر کنید».7 علم نیز نعمتی است از جانب خداوند و باید او را در برابر این نعمت، شکرگزاری نمود، لکن مجرای فیض علم، معلم است، لذا انسان علاوه بر سپاس از خدا، باید از آموزگاران، دبیران، مدرسین و اساتید خود در هر مرتبه و مقامی که هست، قدردانی نماید. امیرالمومنین علی (ع) می‌فرماید: «اکرم ضیفک و ان کان حقیرا و قم من مجلسک لابیک و معلمک و ان کنت امیرا؛ مهمانت را احترام کن اگر چه او از نظر شخصیت اجتماعی ارزش والایی ندارد و همچنین به احترام پدر و معلمت قیام کن و بر پا خیز، اگر چه فرمانروای جامعه باشی»8
در حدیثی از امام سجاد (ع) آمده است: «خداوند در روز قیامت به بنده‌اش می‌فرماید: اشکرت فلانا؟ فیقول: بل شکرتک یا رب. فیقول: لم تشکرنی اذ لم تشکره اشکرکم لله اشکرکم للناس؛ آیا از فلانی تشکر کردی؟ او می‌گوید: پروردگارا، از تو تشکر نمودم. خداوند می‌فرماید: چون از او سپاسگزاری نکردی، شکر و سپاس مرا هم نکرده ای» سپاسگزاری و قدردانی از خدمات و نیکی‌های دیگران، در سیره معصومین (ع) به طور فراوان قابل مشاهده است. به عنوان نمونه، نقل شده: «در دوران شیرخوارگی پیامبر اکرم (ص) چند روز «ثویبه» کنیز آزاد شده ابولهب به او شیر داد. سپس «حلیمه سعدیه» عهده دار این کار شد و از پیامبر سرپرستی کرد. پیامبر (ص) به سبب محبت‌های ثویبه در دوران شیرخوارگی، به او احترام می‌کرد و از مدینه برای او که در مکه می‌زیست، لباس و هدیه‌های دیگر می‌فرستاد»9
شکر نعمت بر منعم با واسطه مخلوق عقلا و اخلاقا واجب است. شکر نعمت نیز نعمتی است از جانب خداوند منّان و شکر این نعمت نیز شکر دارد و به تعبیر علامه حسن زاده آملی، الهی شکرت که شکرت می کنم.
شکرگزاری و سپاس نهادن بر مخلوق از جمله اموری است که در جلب رحمت و موهبت خدا موثر است و بنا بر روایات مومنان حقیقی، تا آنجا که از دست و دل و زبانشان بر آید، پاس این گونه نعمتها را می نهند.
پی نوشتها:
1- آثار الصادقین، ج9، ص 465
2- وسائل الشیعه ج6، ص 542
3- اصول کافی ج2، ص99
4- تحف العقول، ص416
5- سفینه البحار، ج1، ص701
6- وسائل الشیعه، ج6، ص542
7- بحارالانوار، ج74، ص68
8- غررالحکم، ص 211
9- بحارالانوار، ج15، ص401
منبع : پایگاه تبیان
