از عبوديّت تا ربوبيّت‏

در بدو امر به نظر مى رسد كه تعبير زننده اى است: از بندگى تا خدايى!! مگر ممكن است بنده اى از مرز بندگى خارج گردد و پا در مرز خدايى بگذارد؟ «أَيْنَ التُّرابُ وَرَبّ الأَرْبابِ» «1».

به قول عارف شبسترى:

سيه رويى زممكن در دو عالم جدا هرگز نشد واللّه اعلم  راست است، ولى مقصود از ربوبيّت خدايى نيست، ربوبيّت يعنى خداوندگارى نه خدايى.

هر صاحب قدرتى خداوندگار آن چيزهايى است كه تحت نفوذ و تصرّف اوست.

جناب عبدالمطّلب به ابرهه كه به قصد خراب كردن كعبه آمده بود گفت: «إِنّى رَبُّ الإِبِلِ وَإِنَّ لِلْبَيْتِ رَبّاً» «2».

مى دانيم كه بشر طالب قدرت است، همواره در تلاش بوده و هست كه راهى پيدا كند بر خود و بر جهان تسلّط پيدا كند. فعلًا درباره اين كه چه راه هايى را براى اين هدف برگزيده و در آن راه كامياب و يا ناكام شده است كارى نداريم.

در ميان آن راه ها يك راه است كه وضع عجيبى دارد، از اين نظر كه انسان تنها وقتى از اين راه استفاده مى كند كه چنان هدفى نداشته باشد، يعنى هدفش كسب قدرت و تسلّط بر جهان نباشد، بلكه هدفش در نقطه مقابل اين هدف باشد، يعنى هدفش تذلّل، خضوع و فنا و نيستى از خود باشد. آن راه عجيب راه عبوديّت است.

مراحل ربوبيّت

كمال و قدرتى كه در اثر عبوديّت و اخلاص و پرستش واقعى نصيب بشر مى گردد، منازل و مراحلى دارد.

اوّلين مرحله: الهام بخش و تسلّطبخش انسان به نفس خويشتن است. به عبارت

______________________________

(1)- خاك كجا رب الارباب كجا.

(2)- من صاحب شترانم و خانه صاحب خود را دارد.

عرفان اسلامى، ج 1، ص: 113

ديگر كم ترين نشانه قبولى عمل انسان نزد پروردگار اين است كه بينشى نافذ پيدا مى كند، روشن و بيناى خود مى گردد:

[إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقاناً] «1».

اگر [در همه امورتان ] از خدا پروا كنيد، براى شما [بينايى و بصيرتى ويژه ] براى تشخيص حق از باطل قرار مى دهد.

و نيز مى فرمايد:

[وَ الَّذِينَ جاهَدُوا فِينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا] «2».

و كسانى كه براى [به دست آوردن خشنودى ] ما [با جان و مال ] كوشيدند، بى ترديد آنان را به راه هاى خود [راه رشد، سعادت، كمال، كرامت، بهشت و مقام قرب ] راهنمايى مى كنيم.

ديگر اين كه آدمى به نفس و قواى نفسانى خويش غالب و قاهر مى گردد، اراده انسان در برابر خواهش هاى نفسانى و حيوانى نيرومند مى گردد، آدمى حاكم وجود خويش مى شود مديريّت لايقى نسبت به دايره وجود خودش كسب مى كند. قرآن كريم درباره نماز مى فرمايد:

[إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ] «3».

يقيناً نماز از كارهاى زشت، و كارهاى ناپسند باز مى دارد.

و درباره روزه مى فرمايد:

______________________________

(1)- انفال (8): 29.

(2)- عنكبوت (29): 69.

(3)- عنكبوت (29): 45.

 [كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ ] «1».

اى اهل ايمان! روزه بر شما مقرّر و لازم شده، همان گونه كه بر پيشينيان شما مقرّر و لازم شد، تا پرهيزكار شويد.

و درباره هر دو عبادت مى فرمايد:

[يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ] «2».

اى كسانى كه ايمان آورده ايد! از صبر و نماز [در همه امور زندگى ] يارى جوييد.

در اين مرحله از عبوديّت آن چيزى كه نصيب انسان مى شود اين است كه خواهش ها و تمايلات نفسانى انسان مسخّر وى مى گردد. به عبارت ديگر اوّلين اثر عبوديّت، ربوبيّت و ولايت بر نفس امّاره است و در اثر اين تسلّط، صفا و روشنايى و روشن بينى نيز پيدا مى شود.

مرحله دوم: تسلّط و ولايت بر انديشه هاى پراكنده، يعنى تسلّط بر نيروى متخيّله است. اين قوّه در اختيار ما نيست، بلكه ما در اختيار اين قوّه عجيب هستيم، ولهذا هرچه بخواهيم ذهن خود را در يك موضوع معيّن متمركز كنيم كه متوجّه چيز ديگر نشود براى ما ميسّر نيست، بى اختيار قوّه خيالْ ما را به اين سو و آن سو مى كشاند. مثلًا هرچه مى خواهيم در نماز حضور قلب داشته باشيم، يعنى هرچه مى خواهيم اين شاگرد را بر سر كلاس نماز حاضر نگه داريم نمى توانيم، يك وقت متوجّه مى شويم كه نماز به پايان رسيده و اين شاگرد در سراسر اين مدّت غايب بوده.

______________________________

(1)- بقره (2): 183.

(2)- بقره (2): 153.

در حديث آمده:

لِقَلْبِ ابْنِ آدَمَ أَشَدُّ إِنْقِلاباً مِنَ القدْرِ إِذَا اجْتَمَعَتْ غَلَيا «1».

همانا قلب فرزند آدم از ديگ در حال جوشيدن بيش تر زير و رو مى شود.

ولى آيا انسان جبراً و اضطراراً محكوم است كه همواره محكوم انديشه باشد و اين نيروى مرموز كه مانند گنجشكى همواره از شاخى به شاخى مى پرد حاكم مطلق وجود او باشد، يا اين كه محكوميّت در برابر قوّه متخيّله از خامى و ناپختگى است و كاملان و اهل ولايت قادرند اين نيروى خودسر را مطيع خود گردانند؟

شقّ دوم صحيح است، يكى از وظايف بشر تسلّط بر هوسبازى خيال است، وگرنه اين قوّه شيطان صفت مجالى براى تعالى و پيمودن صراط قرب نمى دهد.

براى كسب اين پيروزى هيچ چيزى مانند عبادت كه اساسش توجّه به خداست نمى باشد. رياضت كشان از راه هاى ديگر وارد مى شوند، ولى اسلام از راه عبادت بدون اين كه نيازى به آن كارهاى ناروا باشد اين نتيجه را تأمين مى كند. توجّه دل به خدا و تذكّر اين كه در برابر ربّ الارباب و خالق و مدبّر كل قرار گرفته است، زمينه تجمّع خاطر و تمركز ذهن را فراهم مى كند.

ابن سينا در نمط نهم «اشارات» پس از تشريح عبادات عوامانه كه تنها براى مزد است و ارزش زيادى ندارد، به عبادت هاى مقرون به معرفت مى پردازد و مى گويد:

بندگى از نظر عارف و اهل معرفت، ورزش همت ها و قواى همّيه و خياليّه است كه در اثر تكرار و عادت دادن به حضور در محضر حق، همواره آن ها را از توجّه به مسائل مربوط به طبيعت و مادّه به سوى تصوّرات ملكوتى بكشاند و در نتيجه اين قوا تسليم سرّ ضمير و فطرت خداجويى انسان گردند و مطيع او شوند، به حدّى كه

______________________________

(1)- مسند احمد: 6/ 4.

هر وقت اراده كند كه در پى جلب جلوه حق برآيد، اين قوا در جهت خلاف فعّاليت نكنند و كشمكش درونى ميان دو ميل علوى و سفلى ايجاد نشود و سرّ باطن بدون مزاحمت اين ها از باطن كسب اشراق نمايد «1».

مرحله سوّم: روح در مراحل قوّت و قدرت و ربوبيّت و ولايت خود به مرحله اى مى رسد كه در بسيارى از چيزها از بدن بى نياز مى گردد، در حالى كه بدن صددرصد نيازمند به روح است.

مرحله چهارم: خود بدن از هر لحاظ تحت فرمان و اراده شخص درمى آيد به طورى كه در حوزه بدن خود شخص اعمال خارق العاده سر مى زند. اين مطلب دامنه بحث زيادى دارد، حضرت صادق عليه السلام مى فرمايد:

ما ضَعُفَ بَدَنٌ عَمّا قَوِيَتْ عَلَيْهِ النِيَّةُ «2».

آنچه كه همت و اراده نفس در آن نيرومند گردد و جداً مورد توجّه نفس واقع شود بدن از انجام آن ناتوانى نشان نمى دهد.

مرحله پنجم: بالاترين مراحل است، اين است كه حتّى طبيعت خارجى نيز تحت نفوذ اراده انسان قرار مى گيرد و مطيع انسان مى شود. معجزات و كرامات انبيا و اولياى حق از اين مقوله است.

معجزه بدان جهت صورت مى گيرد كه به صاحب آن از طرف خداوند نوعى قدرت و اراده داده شده كه مى تواند به اذن و امر پروردگار در كائنات تصرّف كند، عصايى را اژدها نمايد، كورى را بينا سازد، حتّى مرده اى را زنده كند، از نهان آگاه

______________________________

(1)- اشارات، نمط نهم.

(2)- من لا يحضره الفقيه: 4/ 400، حديث 5859؛ وسائل الشيعة: 1/ 53، باب استحباب نية الخير..، حديث 106.

سازد. اين قدرت و آگاهى براى او تنها از طريق پيمودن صراط قرب و نزديك شدن به كانون هستى پيدا مى شود و ولايت و تصرّف جز اين چيزى نيست.

همه اين مراحل نتيجه قرب به خداست و قرب به حق يك حقيقت واقعى است نه يك تعبير مجازى و اعتبارى.

عبادت موجب تقرّب و تقرّب موجب محبوبيّت نزد خداست، يعنى با عبادت انسان نزديك به خدا مى شود و در اثر اين نزديكى قابليّت عنايت خاص مى يابد و در اثر آن عنايت ها گوش و چشم و زبان و دست او حقّانى مى گردد، با قدرت الهى مى شنود و مى بيند و مى گويد و حمله مى كند، دعايش مستجاب و خواسته اش برآورده مى گردد.

طبق بينش مذهب تشيّع، عبوديّت يگانه وسيله وصول به مقامات انسانى است و طىّ طريق عبوديّت به صورت كامل و تمام، جز با عنايت معنوى و قافله سالارى انسان كامل كه ولىّ و حجّت خداست ميسّر نيست «1».

بُنِىَ الإِسْلامُ عَلى خَمْسٍ: عَلَى الصَّلاةِ وَالزَّكاةِ وَالصَّوْمِ وَالْحَجِّ وَالْوِلايَةِ وَلَمْ يُنادَ بِشَىْ ءٍ كَما نُودِىَ بِالْوِلايَةِ «2».

اسلام بر پنج پايه بنا شده: نماز، زكات، روزه، حج، رهبرى انسان كامل و حجّت خدا و چيزى به اهميّت رهبرى معصوم و انسان كامل نيست.

آرى، نفس و قواى آن با عبادت خالصانه، آن هم تحت سرپرستى انسان كامل، در اختيار حق قرار مى گيرد و از اين طريق انسان تبديل به يك موجود الهى و با كرامت مى گردد.

______________________________

(1)- خلافت و ولايت: 381 چاپ اوّل.

(2)- وسائل الشيعة: 1/ 4.

من در اين قسمت لازم مى بينم بحثى كوتاه از آيات و روايات و كتاب هاى قابل توجّه اخلاقى و عرفانى و تربيتى درباره نفس به محضر عزيزان تقديم كنم، باشد كه درى ديگر از معرفت و بينش به روى ما باز شود.