حقیقت و فلسفه امامت

امامت در لغت

واژه «امامت» در لغت به معنای رهبری و پیشوایی، و «امام» به معنای مقتدا و پیشواست، خواه انسان باشد،‌یا چیز دیگر، چنان‌كه ابن فارس گفته است: «امام، كسی است كه در كارها به او اقتدا می‌شود، و پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ امام ائمه، و خلیفه، امام رعیت، و قرآن، امام مسلمان است».[1]
قرآن كریم، همان‌گونه كه برخی از انسان‌ها را امام نامیده، كتاب آسمانی حضرت موسی ـ علیه السلام ـ را نیز امام خوانده است، آن‌جا كه در مورد حضرت ابراهیم ـ علیه السلام ـ فرموده است:
«إِنِّی جاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِماماً».[2]
من تو را پیشوای مردم قرار دادم.
و درباره كتاب حضرت موسی ـ علیه السلام ـ فرموده است:
«وَ مِنْ قَبْلِهِ كِتابُ مُوسى إِماماً وَ رَحْمَهً».[3]
پیش از قرآن كتاب موسی به عنوان پیشوا و مایه رحمت، نازل گردید.
و در جای دیگر، لوح محفوظ را نیز «امام مبین» خوانده و می‌فرماید:
«وَ كُلَّ شَیْ ءٍ أَحْصَیْناهُ فِی إِمامٍ مُبِینٍ».[4]
هر چیزی را در «امام مبین» (لوح محفوظ) برشمرده‌ایم.
امامت در اصطلاح متكلمان
متكلمان اسلامی برای امامت تعاریف مختلفی ذكر كرده‌اند، و غالباً امامت را «ریاست و رهبری عمومی جامعه در زمینه امور دینی و دنیوی» دانسته‌اند، نمونه‌هایی از این تعاریف را یادآور می‌شویم:
1. امامت، رهبری عمومی دینی است كه در برگیرنده ترغیب مردم به آن چه مایه حفظ مصالح دینی و دنیوی آن‌ها، و بازداشتن آنان از آن چه مایه زیان آن‌ها است، می‌باشد.[5]
2. امامت، رهبری و بالاصاله در امور دین است.[6]
3. امامت، جانشینی پیامبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ در برپاداشتن دین است به گونه‌ای كه پیروی او بر همه امت واجب است.[7]
4. امامت، رهبری عمومی در امر دین و دنیا به عنوان جانشینی پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ است.[8]
توضیحات
1. مقصود از قید «بالاصاله» در تعریف دوم، احتراز از رهبری به نیابت از امام است،‌مانند نواب خاصه و عامه امام عصر(عج) .
2. مقصود از «امور دینی» در دو تعریف اول و دوم این نیست كه وظیفه امام منحصر در اداره امور دینی مردم است، و هیچ‌گونه مسؤولیتی نسبت به امور دنیوی ندارد، بلكه مراد این است كه امور دنیوی، منهای جنبه‌های اخلاقی و دینی آن‌ها، از شؤون امامت نیست. مثلاً قضاوت در این‌كه كدام اثر هنری برجسته‌ترین آثار هنری است، ‌از وظایف ویژه امام به شمار نمی‌رود، هر چند امام می‌تواند واجد چنین مهارت علمی باشد، و احیاناً برجسته‌ترین هنرمند را نیز معرفی كند، ولی این كار را به عنوان یك صاحب نظر و هنرشناس انجام می‌دهد، نه به عنوان امام».[9]
3. وجه این‌كه در تعاریف علمای اهل سنت بر مسئله خلافت و جانشینی پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ تأكید شده، و در تعاریف علمای شیعه قید «بالاصاله» آمده، ‌این است كه علمای شیعه در عین این‌كه امام را خلیفه و جانشین پیامبر می‌دانند، او را خلیفه الهی و منصوب از جانب خداوند می‌دانند، ولی علمای اهل سنت امام را برگزیده از جانب مردم به عنوان جانشینی پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ می‌دانند، نه خلیفه خداوند، چنان‌كه در بحث‌های آینده توضیح داده خواهد شد.
4. خلافت و امامت دو عنوان برای یك حقیقت می‌باشند كه هر یك ناظر به جنبه خاصی از آن است، خلافت ناظر به جنبه ارتباط آن با خدا و پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ و امامت ناظر به جنبه ارتباط آن با امت اسلامی، ‌یعنی قیادت و رهبری آن‌ها است، بدین جهت در روایات و نیز كلمات متكلمان اسلامی هر دو تعبیر به كار رفته است.
ابعاد مسئله امامت
مسئله امت، ابعاد گوناگونی دارد، مهم‌ترین آنها عبارتند از:
1. بعد اعتقادی
از این نظر كه حفظ و بقای دین به امامت وابسته است، امامت یك مسئله اعتقادی است؛ زیرا اعتقاد به حدوث و بقای دین بر هر مسلمانی واجب است، بنابراین اعتقاد به آن چه حدوث و بقای دین در گرو آن است نیز واجب است، حدوث دین وابسته به نبوت، و ادامه آن وابسته به امامت می‌باشد، بنابراین، همان‌گونه كه اعتقاد به نبوت، اعتقادی دینی و واجب است، اعتقاد به امامت نیز چنین است.
2. بعد سیاسی
سیاست، عبارت است از تدبیر امور جامعه از طریق تدوین قوانین لازم و اجرای آن‌ها، و غایت عقلانی آن اصلاح زندگی مادی و معنوی افراد جامعه است. و چنان‌كه بحث‌های آینده بیان خواهد شد، اصلاح زندگی مادی و معنوی بشر، از طریق تعلیم معارف الهی و اجرای احكام دینی، فلسفه اصلی امامت را تشكیل می‌دهد.[10]
3. بعد تاریخی
مسئله امامت در امتداد نبوت و خاتمیت است، ‌از این رو در مرحله‌ای از تاریخ اسلام آغاز شده و تا امروز ادامه یافته و از این پس نیز تا آخرین لحظه حیات دنیوی بشر باقی خواهد بود. بنابراین، چگونگی تعیین نخستین امام، و امامان پس از او، و عكس‌العمل مسلمانان در این‌باره و بالاخره حوادث تاریخی امامت، از موضوعات مهم و حساس تاریخ اسلام به شمار می‌رود.
هر یك از ابعاد یاد شده مربوط به علم خاصی است، بعد اعتقادی آن از مسایل علم كلام است. بعد سیاسی آن در علومی مانند فلسفه سیاست و جامعه‌شناسی مورد بحث واقع می‌شود، و بعد تاریخی آن بخشی از تاریخ اسلام را تشكیل می‌دهد، بحث درباره امامت از بعد سیاسی و تاریخی اختصاص به علمای اسلام ندارد، و مبتنی بر داشتن باور اسلامی نیست، ولی بحث درباره آن از جنبه‌ اعتقادی مبتنی بر ایمان اسلامی ومخصوص متكلمان اسلامی است، مگر آن كه كسی كلام اسلامی را از جنبه تاریخی مطالعه كند كه در این صورت بحثی پیرامون دینی خواهد بود.
فلسفه و ضرورت امامت
فلسفه و ضرورت امامت، همان فلسفه و ضرورت نبوت است جز در ابلاغ وحی تشریعی و آوردن شریعت كه با ختم نبوت پایان پذیرفته است. تبیین و توضیح این نكته را طی عناوین زیر یادآور می‌شویم:
1. تبیین مفاهیم قرآن
یكی از وظایف پیامبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ تبیین معانی و مفاهیم قرآن كریم بود، خداوند خطاب به پیامبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ می‌فرماید:
«وَ أَنْزَلْنا إِلَیْكَ الذِّكْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمْ».[11]
ما ذكر (قرآن) را بر تو نازل كردیم تا آن‌چه برای مردم نازل می‌شود را برای آن‌ها تبیین نمایی.
پیامبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ نیز در حدیث ثقلین، عترت ـ علیهم السلام ـ خود را ملازم و همراه با قرآن قرار داده و فرموده است:
«اِنّی تارِكُ فیكُمُ الثِّقْلَینْ كِتابَ اللهِ وَ عِتْرَتی».
من دو شیئی گرانبها را در میان شما می‌گذارم، این دو عبارتند از: كتاب خدا، و عترت من.
یعنی فهم حقایق قرآن را باید با راهنمایی عترت ـ علیهم السلام ـ آموخت.
هم چنین تأویل قرآن را جز خدا و راسخان در علم نمی‌دانند، چنان‌كه قرآن كریم می‌فرماید:
«وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ».[12]
و در روایات آمده است كه: ائمه معصومین ـ علیهم السلام ـ راسخان در علم می‌باشند.[13]
2. داوری در منازعات
در بحث نبوت یادآور شدیم كه یكی از اهداف نبوت، داوری در اختلاف و منازعات بوده است، چنان‌كه خداوند می‌فرماید:
«فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتابَ بِالْحَقِّ لِیَحْكُمَ بَیْنَ النَّاسِ فِیَما اخْتَلَفُوا فِیهِ».[14]
خدا پیامبران را بشارت دهنده و بیم دهند برانگیخت، و كتاب را به حق با آنان نازل كرد، تا در اختلافات مردم داوری كند.
نكته جالب توجه در این آیه شریفه آن است كه داوری به كتاب نسبت داده شده است، زیرا معیار داوری همان احكام الهی است كه كتاب در برگیرنده آن‌ها است.
بدیهی است اختلاف و نزاع به زمان پیامبران اختصاص ندارد، لیكن از آن‌جا كه حل این اختلافات به وجود افراد برگزیده از جانب خدا نیاز دارد، پس از ختم نبوت نیز این ضرورت وجود دارد، و در نتیجه وجود امام، بسان پیامبر، امری لازم و ضروری است.
3. ارشاد و هدایت انسان‌ها
ارشاد و هدایت انسان‌ها در زمینه اعتقاد، احكام دینی، و مسایل اخلاقی و اجتماعی، یكی دیگر از اهداف رسالت پیامبران الهی است. این نیز هدف از ویژگی‌های نبوت نیست و به انسان‌هایی كه در عصر پیامبران زندگی می‌كردند اختصاص نداشته است. بنابراین، اگر بعثت پیامبران به انگیزه ارشاد و هدایت بشر كاری بایسته و لازم بوده است، این بایستگی و لزوم در مورد امامت نیز موجود است.
4. اتمام حجت بر بندگان
یكی از اهداف رسالت پیامبران، اتمام حجت از جانب خداوند بر بندگان است، ‌قرآن در این‌باره می‌فرماید:
«رُسُلاً مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ لِئَلاَّ یَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّهٌ بَعْدَ الرُّسُلِ».[15]
پیامبرانی بشارت دهنده و بیم دهنده (را برانگیخت) تا پس از فرستادن رسولان، مردم بر خدا حجت نداشته باشند.
این امر نیز اختصاص به زمان خاصی ندارد، از این روی امام علی ـ علیه السلام ـ فرموده است:
«لا تَخْلُو الأرضُ مِنْ قائِمِ للهِ بِحُجهٍ إما ظاهِراً مَشهوراً و أو خائِفاً مَعموراً، لِئلا تَبْطُلْ حُجَجُ اللهِ وَ بَیناتُه... یَحْفَظُ اللهُ بِهِم حُحَجَهُ و بَیّناتِهِ اُولئكَ خُلَفاءُ الله فی أرضهِ، وَ الدُعاهُ اِلی دینِهِ.»[16][1] . مقاییس اللغه، ج 1، ص 28.
[2] . بقره/ 124.
[3] . هود/ 17.
[4] . یس/ 12.
[5] . این تعریف از خواجه نصیرالدین‌طوسی در كتاب قواعد العقاید است، ص 108، شایان ذكر است كتاب یاد شده همراه با پانوشت‌های نگارنده، توسط مركز مدیریت حوزه علمیه قم چاپ شده است.
[6] . این تعریف از سدیدالدین حمصی رازی در كتاب المنقذ من التقلید، است، ج 2، ص 236، این كتاب در دو جلد توسط انتشارات جامعه مدرسین قم چاپ شده است.
[7] . این تعریف از قاضی عضدالدین ایجی اشعری است، شرح مواقف، ج 8، ص 344.
[8] . این تعریف از سعدالدین تفتازانی اشعری است، شرح مقاصد، ج 5، ص 232.
[9] . این توضیح برگرفته از كلام سدیدالدین حمصی است، به كتاب المنقذ من التقلید، ج 2، ص 238ـ236 رجوع نمایید.
[10] . با این بیان روشن می‌شود كه ابعاد فرهنگی،‌اقتصادی، نظامی و سایر ابعاد اجتماعی امامت، همگی زیر مجموعه بعد سیاسی می‌باشند، از این رو به ذكر جداگانه آنها‌ نیاز نیست.
[11] . نحل/ 44.
[12] . آل عمران/ 7.
[13] . اصول كافی، ج 1، كتاب حجت، باب الراسخین فی العلم.
[14] . بقره/ 213.
[15] . نساء/ 165.
[16] . نهج البلاغه، صبحی صالحی كلمات قصار، شماره 139.