دعای کُمَیل دعایی که حضرت علی(ع) به کمیل بن زیاد نخعی تعلیم کرده است. این دعا دارای مضامینی بلند در شناخت خداوند و درخواست بخشش گناهان است. علامه مجلسی دعای کمیل را بهترینِ دعاها دانسته است. این دعا از دعاهای رایجی است که شیعیان در شب نیمه شعبان و شب‌های جمعه می‌خوانند.
سید بن طاووس در اقبال الاعمال، علامه مجلسی در زاد المعاد و کفعمی در ضمن اعمال نیمه شعبان این دعا را آورده‌اند. زیاد شدن روزی و مغفرت الهی از ثمرات خواندن این دعا دانسته شده است.
شرح‌های زیادی بر دعای کمیل نوشته شده است از جمله شرح میرزا ابوالحسن لاری در حاشیه زاد المعاد علامه مجلسی، شرح مولی عبدالله سبزواری از شاگردان حاج ملا هادی سبزواری، شرح میرزا عباس دارابی از شاگردان حاجی سبزواری و شرح انیس اللیل از تألیفات حاج محمدرضا کلباسی.
کمیل بن زیاد نخعی
کمیل بن زیاد بن نهیک نخعی از قبیله نخع، از تابعین اصحاب رسول خدا(ص) و از یاران خاص امام علی(ع) و امام حسن(ع) است. وی ۱۸ سال از عمر خود را در دوران رسول خدا(ص) سپری کرد. او از جمله شیعیانی است که در روزهای اول خلافت حضرت علی(ع) با او بیعت کرد و در جنگ‌های امام علی(ع)، از جمله صفین حضور داشت. او را صاحب سرّ امیرالمومنین(ع) نیز می‌دانند. کمیل از جمله ده نفری است که در زمان عثمان از کوفه به شام تبعید شدند.[۱] کمیل در سال ۸۲ق به دستور حجاج بن یوسف ثقفی کشته شد.[۲]
از آنجا که این دعا را کمیل از امام علی(ع) روایت کرده، به دعای کمیل مشهور شده است.
سند دعا
منبع دعای کمیل کتاب مصباح المتهجد[۳] شیخ طوسی است. شیخ طوسی این دعا را به نام دعای خضر در ضمن اعمال ماه شعبان آورده است. وی می‌گوید: «روایت شده که کمیل بن زیاد نخعی امیرالمؤمنین(ع) را دید که در شب نیمه ماه شعبان در حال سجده این دعا را می‌خواند» سپس دعای مشهور کمیل را نقل می‌کند. سید بن طاووس در اقبال الاعمال،[۴] علامه مجلسی در زاد المعاد[۵] و کفعمی[۶] در ضمن اعمال نیمه شعبان این دعا را آورده‌اند. شیخ عباس قمی نیز در مفاتیح الجنان[۷] دعای کمیل را به نقل از مصباح المتهجد آورده است. علامه مجلسی[۸] دعای کمیل را بهترین دعا معرفی کرده است.
مضامین
دعای کمیل دارای مضامین بلند در معرفت خداوند و طلب آمرزش گناهان است.
حضرت علی(ع) این دعا را با نام خداوند آغاز می‌کند و سپس در چند فقره، خداوند را به رحمت، قوت، جبروت، عزت، عظمت، سلطنت، ذات، اسماء، علم و نور الهی، قسم می‌دهد. بعد خداوند را با «یا نُورُ یا قُدُّوسُ یا أَوَّلَ الْأَوَّلِینَ وَ یا آخِرَ الْآخِرِینَ» ندا می‌کند و آثار و پیامدهای اعمال آدمی را متذکر می‌شود و از خداوند طلب آمرزش می‌کند.
حضرت در فقره بعد، با یاد خدا به خدا تقرب می‌جوید، خدا را شفیع درگاهش قرار داده و از خدا می‌خواهد که به پیشگاه خدا نزدیک شود، سپاسگزاری را به او یاد دهد، یاد خدا را به خود الهام دهد و از خدا طلب خضوع و خشوع می‌کند و با عباراتی شدت اشتیاق خود به حق را ابراز می‌دارد.
در ادامه به فرمان عالم‌گیر خداوند اشاره کرده و با عباراتی خداوند را بخشایشگر خطاپوش معرفی می‌کند.
در بندهای دیگر، آن‌حضرت، ستار العیوب بودن خداوند، دفع بلاها، حفظ لغزش‌ها و عدم استحقاق بنده به تعریف و تمجیدها را بیان می‌کند و به ضعف و نقص و بدحالی، به سنگینی بلا و گرفتاری و قصور و نارسایی‌ها و... اشاره می‌کند و از آنها نزد خداوند شکوه کرده و از لطف و کرم الهی برای رفع آنها کمک می‌خواهد و با توسل به عزت خداوند از او خواسته‌هایی مطرح می‌کند و به تسویل نفس و تزیین شیطان اشاره می‌کند. با اشاره به سابقه لطف ازلی عنوان می‌کند که خداوند موحدان و پرستشگران را در آتش جهنم نمی‌سوزاند.
سپس آن حضرت به مقایسه بلاهای دنیا با عذاب آخرت می‌پردازد و می‌گوید: «ای مولای من گیرم که بر عذاب تو شکیبا باشم چگونه بر دوریت صبر کنم؟» بعد به امید بنده مؤمن به رحمت خداوند اشاره می‌کند و می‌گوید «آیا مومن و کافر یکسانند؟» و در پایان با ندا کردن خداوند به صفاتی، از خداوند حاجت‌هایی می‌طلبد.
ثواب قرائت
امام خمینی:
«دعای کمیل یک دعای عجیبی است، بسیار عجیب. بعض فقرات دعای کمیل از بشر عادی نمی‌تواند صادر بشود.»
صحیفه امام، جلد ۱۹ - صفحه ۶۴.
سید بن طاووس در کتاب اقبال الاعمال[۹] بعد از اینکه کلام شیخ طوسی در مصباح المتهجد را می‌آورد، روایت دیگری را نقل می‌کند که کمیل بن زیاد می‌گوید: «روزی با مولای خود، امام علی(ع) در مسجد بصره نشسته بودم و جمعی از اصحاب حضرت هم حضور داشتند. از حضرت سؤال شد که معنای این آیه که خدا می‌فرماید: «فِیهَا یفْرَقُ کلُّ أَمْرٍ حَکیمٍ»[۱۰] چیست؟ حضرت فرمودند: آن شب نیمه شعبان است. سوگند به کسی که جان علی در دست قدرت اوست هیچ بندهای نیست جز اینکه تمام آنچه بر او از نیکی و بدی می‌گذرد، در شب نیمه شعبان برایش تقسیم می‌شود تا آخرسال او. هر بندهای که آن شب را به عبادت احیا کند و دعای حضرت خضر را بخواند، دعای او مستجاب می‌شود.»
کمیل می‌گوید: «وقتی که حضرت به منزل خود رفتند، وقت شب به خدمت آن بزرگوار رسیدم. حضرت فرمودند برای چه کاری آمدی؟ عرض کردم به طلب دعای خضر آمده‌ام. امیرالمومنین فرمود:ای کمیل، اگر این دعا را حفظ کردی هر شب جمعه یا در هر ماه و یا سالی یکبار و یا لااقل در تمام عمر یک مرتبه بخوان تا امور تو کفایت شود. خداوند تو را یاری می‌کند، روزی تو زیاد می‌شود و البته از مغفرت هم محروم نخواهی شد. ای کمیل، مدتی که تو با ما مصاحب هستی، موجب شده که تو را به چنین نعمت و کرامتی سرافراز گردانم. ای کمیل بنویس: اللهم انی اسئلک برحمتک...»
حکم فقهی
جُنُب و حائض اگر دعای کمیل بخوانند احوط و بهتر آن است که آیه «أَفَمَن کانَ مُؤْمِنًا کمَن کانَ فَاسِقًا لَّا یسْتَوُونَ»[۱۱] که جزء آن است، نخوانند چون جزء سوره حم سجده است.[۱۲] اما بعضی از فقها خواندن این آیه را برای حائض و جنب حرام می‌دانند.[۱۳]
زمان خواندن
با توجه به گفته سید بن طاووس در کتاب اقبال الاعمال[۱۴] زمان قرائت دعای کمیل، نیمه شعبان و شب جمعه است. و در ایران نیز رسم بر این است که شیعیان این دعا را در نیمه شعبان و شب‌های جمعه در مکان‌های مذهبی به صورت جمع می‌خوانند.
برای خواندن متن کامل دعا - اینجا - کلیک کنید.
پی‌نوشت:
1. تاریخ الطبری/ترجمه، ج۶، ص۲۱۹۵، ۲۱۹۹
2. ر.ک ناظم‌زاده قمی، اصحاب امام علی (ع)، ۱۳۸۶ش، ص۱۰۱۱-۱۰۱۸
3. طوسی، مصباح المتهجد، ۱۴۱۸ق، ص۵۸۴.
4. ابن طاووس، اقبال الأعمال، ۱۴۱۷ق، ص۲۲۰.
5. مجلسی، زادالمعاد، ۱۴۲۳ق، ص۶۰.
6. کفعمی، البلدالامین، ۱۴۱۸ق، ص۲۶۷؛ کفعمی، المصباح، ۱۴۱۴ق، ص۷۳۷.
7. قمی، مفاتیح الجنان، ۱۳۶۹ش، ص۱۱۲.
8. مجلسی، زادالمعاد، ۱۴۲۳ق، ص۶۰.
9. ابن طاووس، اقبال الأعمال، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م، ص۲۲۰
10. دخان، آیه ۴.
11. سجده، آیه ۱۸
12. یزدی، عروة الوثقی، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۵۱۴،۵۱۳.
13. امام خمینی، تعلیقه علی عروة الوثقی، ۱۳۸۶ش، ص۱۴۱؛ ر.ک: توضیح المسائل مراجع.
14. ابن طاووس، اقبال الأعمال، ۱۴۱۷ق، ص۲۲۰.
