وسائل هدايت - جلسه بیست و یکم (1) - (متن کامل + عناوین)

هدايت مال به سوى موازين شرعى

مصرف مال در چارچوب شرع

تهران، حسينيه هدايت رمضان 1383

الحمدلله رب العالمين و صلّى الله على جميع الانبياء والمرسلين و صلّ على محمد و آله الطاهرين.

قسمتى از آيه چهاردهم سوره مباركه آل عمران را كه در رابطه با مال و ثروت و عناصر مادى دنيا است عنايت فرموديد.

طلب مال حلال بر هر مؤمنى واجب است. مال حلال هم به مالى گفته مى‏شود كه هماهنگ با شرايطى كه فقه الهى معين فرموده است به دست بيايد.

مال بايد همراه با زحمت، كوشش و فعاليت و هنر خود انسان به دست بيايد، اين فعاليت و زحمت و هنر بايد راهش هم راه مشروع باشد. مالى را كه انسان به دست مى‏آورد، اگر حق ديگران است، بايد از طرقى كه اسلام معين فرموده، با رضايت صاحب مال منتقل به انسان بشود و اين مال وقتى در اختيار انسان قرار گرفت، در كنار اين مال يك سلسله مخارج مباح و حلال و واجب از جانب وجود مقدس حضرت حق قرار داده شده است.

واجبات مالى در قرآن

1 ـ نفقه

خرج كردن براى زن و فرزندان در حد شأن خود، از مخارج واجب شرعى است.

كسى كه نسبت به خرج كردن درباره زن و بچه‏اش بخل بورزد، يا در صورت داشتن مال، آنها را در مضيقه و مشقت قرار بدهد، معصيت كار است، و از رحمت خدا دور است و خداوند متعال در برزخ و قيامت به او سخت خواهد گرفت.⁽¹⁾

2 و 3 ـ خمس و زكات

يك واجب مالى خمس است كه خداى متعال مى‏فرمايد:

« وَاعْلَمُوآاْ أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شَىْ‏ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ »⁽²⁾

و يك واجب مالى هم زكات است كه به گندم و جو و گوسفند و گاو و شتر و طلا و نقره و خرما و بعضى از اشياء ديگر تعلق مى‏گيرد. كشاورزى كه مقدار برداشت گندم و جوى او از حد نصاب بگذرد و زكات ندهد، قرآن مجيد او را با كافرِ به خدا و روز قيامت مساوى حساب كرده است.

و همين طور هر كس طلا و نقره دارد، زكات به او تعلق مى‏گيرد، يا اين‏هايى كه در خوزستان يا قسمت ديگرى از جنوب ايران خرما دارند، حد نصاب اموال اين‏ها را رساله‏هاى مراجع تقليد معين كرده‏اند، آنها هم از پيش خودشان نفرموده‏اند، يا

1 ـ الكافى: 4/11، بَابُ كِفَايَةِ الْعِيَالِ وَ التَّوَسُّعِ عَلَيْهِمْ، حديث 3؛ «عَنْ أَبِي الْحَسَنِ عليه‏السلام قَالَ يَنْبَغِي لِلرَّجُلِ أَنْ يُوَسِّعَ عَلَى عِيَالِهِ كَيْلاَ يَتَمَنَّوْا مَوْتَهُ وَ تَلاَ هَذِهِ الآْيَةَ وَ يُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلى حُبِّهِ مِسْكِيناً وَ يَتِيماً وَ أَسِيراً قَالَ الاْءَسِيرُ عِيَالُ الرَّجُلِ يَنْبَغِي لِلرَّجُلِ إِذَا زِيدَ فِي النِّعْمَةِ أَنْ يَزِيدَ أُسَرَاءَهُ فِي السَّعَةِ عَلَيْهِمْ ثُمَّ قَالَ إِنَّ فُلاَناً أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِ بِنِعْمَةٍ فَمَنَعَهَا أُسَرَاءَهُ وَ جَعَلَهَا عِنْدَ فُلاَنٍ فَذَهَبَ اللَّهُ بِهَا قَالَ مُعَمَّرٌ وَ كَانَ فُلاَنٌ حَاضِرا.»

الكافى: 4/12، بَابُ كِفَايَةِ الْعِيَالِ وَ التَّوَسُّعِ عَلَيْهِم، حديث 9؛ «عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه‏السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ أَلْقَى كَلَّهُ عَلَى النَّاسِ مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ ضَيَّعَ مَنْ يَعُولُ.»

2 ـ انفال (8) : 41؛ «و بدانيد هر چيزى را كه [ از راه جهاد يا كسب يا هر طريق مشروعى ] به عنوان غنيمت و فايده به دست آورديد [ كم باشد يا زياد [يك پنجم آن براى خدا و . . . است.»

حكم را مستقيم از قرآن گرفته‏اند يا از فقه اهل‏بيت پيغمبر عليهم‏السلام .⁽¹⁾

4 ـ مهريه همسر

از جمله مخارج واجب شرعى قطعى و حتمى در مال انسان، مهريه همسر است.

اين‏هايى كه گاهى در مراسم بله برون چانه مى‏زنند كه: حالا چه عيبى دارد؟ هزار سكه مهريه بنويس! چه كسى داده و چه كسى گرفته؟

اين جمله خلاف قرآن مجيد و خلاف گفتار رسول خدا و ائمه طاهرين عليهم‏السلام است.

پرداخت مهريه واجبِ قطعىِ شرعى⁽²⁾ بر عهده مردان نسبت به همسرانشان

1 ـ من لايحضره الفقيه: 2/41، حديث 1649؛ «وَ قَالَ الصَّادِقُ عليه‏السلام إِنَّ اللَّهَ لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ لَمَّا حَرَّمَ عَلَيْنَا الصَّدَقَةَ أَنْزَلَ لَنَا الْخُمُسَ فَالصَّدَقَةُ عَلَيْنَا حَرَامٌ وَ الْخُمُسُ لَنَا فَرِيضَةٌ وَ الْكَرَامَةُ لَنَا حَلاَلٌ.»

تهذيب الأحكام: 4/136، باب 39 الزيادات، حديث 3؛ «عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه‏السلام قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ مَنِ اشْتَرَى شَيْئاً مِنَ الْخُمُسِ لَمْ يَعْذَرْهُ اللَّهُ اشْتَرَى مَا لاَ يَحِلُّ لَهُ.»

الاحتجاج: 2/480، ذكر طرف مما خرج أيضا عن صاحب الزمان؛ بحار الأنوار: 93/185، باب 22؛ «فِي التَّوْقِيعِ فَوَجَدْتُهُ قَدِ انْقَلَبَ إِلَى مَا كَانَ فِي نَفْسِي بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ الْمَلاَئِكَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ عَلَى مَنْ أَكَلَ مِنْ مَالِنَا دِرْهَماً حَرَاما.»

الكافى: 3/498، باب فرض الزكاة و ما يجب في المال من، حديث 7؛ «عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه‏السلام قَالَ إِنَّ اللَّهَ فَرَضَ الزَّكَاةَ كَمَا فَرَضَ الصَّلاَةَ وَ لَوْ أَنَّ رَجُلاً حَمَلَ الزَّكَاةَ فَأَعْطَاهَا عَلاَنِيَةً لَمْ يَكُنْ عَلَيْهِ فِي ذَلِكَ عَيْبٌ وَ ذَلِكَ أَنَّ اللَّهَ فَرَضَ فِي أَمْوَالِ الاْءَغْنِيَاءِ لِلْفُقَرَاءِ مَا يَكْتَفُونَ بِهِ الْفُقَرَاءُ وَ لَوْ عَلِمَ أَنَّ الَّذِي فَرَضَ لَهُمْ لاَ يَكْفِيهِمْ لَزَادَهُمْ وَ إِنَّمَا يُوءْتَى الْفُقَرَاءُ فِيمَا أُتُوا مِنْ مَنْعِ مَنْ مَنَعَهُمْ حُقُوقَهُمْ لاَ مِنَ الْفَرِيضَةِ.»

2 ـ الكافى: 5/382، باب نوادر في المهر، حديث 18؛ «عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه‏السلام قَالَ قَالَ إِنَّ الاْءِمَامَ يَقْضِي عَنِ الْمُوءْمِنِينَ الدُّيُونَ مَا خَلاَ مُهُورَ النِّسَاء.»

است، و اگر ملت ايران مى‏خواهند زير بار اين دين نميرند، كل نسل فعلى بايد در مقابل مهريه‏هاى سنگينى كه پدران و مادران و اقوام دختران پيشنهاد مى‏كنند، قيام كنند. اگر تمام مردم ايران يك پارچه بشوند و زير بار مهر سنگين نروند، قطعا مهريه‏هاى سنگين مى‏شكند.

اگر همه ملت ايران وارد اين جنگ بشوند، جنگ با دخترفروشى، انسان فروشى، با خانواده‏هايى كه دختر را تبديل به كالا كردند و او را از انسان بودن حذف كردند، و به عنوان كالا قيمت‏گذارى مى‏كنند. هزار سكه، دو هزار سكه، هشتصد سكه، مبارزه كنيد.

شما اگر بخواهيد خواسته پيغمبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله را كه فرمودند: سعادت خانواده و زن به مهريه كم است،⁽¹⁾ عمل كنيد و بخواهيد به پيغمبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله اقتدا كنيد، تمام بى‏زن‏هاى پاى منبر تا آخر عمرشان بى‏زن مى‏مانند.

محاسبه مهريه زن، جدا از سهم الارث

پرداخت مهريه واجب شرعىِ قطعى است، و اگر كسى نپردازد و بميرد، قبل از اين كه اموالش را بين پسر و دخترش تقسيم كنند، واجب است مهر زنش را از كل اموال كنار بگذارند، والا دست زدن به مال براى تقسيم كردن حرام است، مگر

1 ـ الكافى: 5/324، باب خير النساء، حديث 4؛ «عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه‏السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ االلَّهِ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله افْضَلُ نِسَاءِ أُمَّتِي أَصْبَحُهُنَّ وَجْهاً وَ أَقَلُّهُنَّ مَهْراً.»

وسائل الشيعة: 21/252، باب 5، استحباب قلة المهر و كراهة كثرته، حديث 27020؛ «عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه‏السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ االلَّهِ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله الشُّوءْمُ فِي ثَلاَثَةِ أَشْيَاءَ فِي الْمَرْأَةِ وَ الدَّابَّةِ وَ الدَّارِ فَأَمَّا الْمَرْأَةُ فَشُوءْمُهَا غَلاَءُ مَهْرِهَا وَ عُسْرُ وِلاَدَتِهَا وَ أَمَّا الدَّابَّةُ فَشُوءْمُهَا كَثْرَةُ عِلَلِهَا وَ سُوءُ خُلُقِهَا وَ أَمَّا الدَّارُ فَشُوءْمُهَا ضِيقُهَا وَ خُبْثُ جِيرَانِهَا وَ قَالَ مِنْ بَرَكَةِ الْمَرْأَةِ خِفَّةُ مَئُونَتِهَا وَ يُسْرُ وِلاَدَتِهَا وَ مِنْ شُوءْمِهَا شِدَّةُ مَئُونَتِهَا وَ تَعَسُّرُ وِلاَدَتِهَا.»

خانمى بيايد با رضايت كامل و با خشنودى، بدون اين كه تحت مشقت و رنج و شكنجه قرار بگيرد، سند به شوهرش بدهد كه به خاطر خوبى و بزرگوارى و ديانت تو من مهريه‏ام را به شما بخشيدم.

با شكنجه، با جوسازى، با زور دادگاه، با خدعه و حيله و سرانگشت روى كاغذ زدن اگر ببخشد، شوهر از دِين در نمى‏آيد.

دزدترين دزدان از نظر اسلام

امام صادق عليه‏السلام مى‏فرمايد: دزدترين دزدان در تمام كره زمين، سه نفر هستند: يك دزد كسى است كه به مالش زكات تعلق گرفته است و نمى‏دهد. اين از همه دزدها دزدتر است. چون يك دزدى نصف شب مى‏رود و اثاث يك خانه را مى‏دزدد، ايشان كه زكات را خورده، معلوم نيست حق چند هزار نفر را كه هشت طايفه هستند و خدا در قرآن معين فرموده دزديده است.

يكى از آنهايى كه دزدترين دزدها هستند، كسى است كه از مردم پول قرض كند، يا از بانك قرض الحسنه پول بگيرد و از اول نيتش اين باشد كه نپردازد.

و سومين دزدى كه از همه دزدها دزدتر است، مردى است كه نيتش اين باشد كه مهريه همسرش را نپردازد.⁽¹⁾

مردى كه مهريه همسرش را داشت كه بپردازد و نپرداخت، خدا در قيامت چكارش مى‏كند؟ كل روايات و آيات قرآن مى‏گويند: بايد در قيامت از زير بار دِينش آزاد بشود. اگر زن در قيامت به شوهرش رضايت بدهد و پرونده‏اش هم عامل نجات داشته باشد، شوهر اهل نجات است. اما اگر زن رضايت ندهد، قطعا مديون به او

1 ـ الخصال: 1/153، السراق ثلاثة، حديث 190؛ «قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عليه‏السلام السُّرَّاقُ ثَلاَثَةٌ مَانِعُ الزَّكَاةِ وَ مُسْتَحِلُّ مُهُورِ النِّسَاءِ وَ كَذَلِكَ مَنِ اسْتَدَانَ دَيْناً وَ لَمْ يَنْوِ قَضَاءَه.»

است و بايد به جهنم برود.⁽¹⁾

پناه بردن پيغمبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله به خدا از كفر و دِين

اين دعا را هم از پيغمبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله حفظ كنيد، هر روز كه آفتاب طلوع مى‏كرد، پيغمبر عزيز اسلام صلى‏الله‏عليه‏و‏آله اين دعا را مى‏خواندند:

« أعوذ بالله من الكُفر و الدِين »

خدايا! من از دو برنامه به تو پناه مى‏برم، يكى كافر شدن و ديگرى مديون مردم شدن.⁽²⁾

خوددارى پيغمبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله از نماز خواندن بر ميت بدهكار

يك جنازه را كنار درب مسجد گذاشتند، بچه‏ها و برادرها و اقوامش آمدند و به رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله گفتند: محبت بفرماييد و بر اين جنازه نماز بخوانيد؛ تا ما به قبرستان بقيع ببريم و دفنش كنيم.

پيغمبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرمود: كس ديگرى به او نماز بخواند و ببريد او را دفن كنيد، من بر او نماز نمى‏خوانم.

گفتند: چرا يا رسول الله؟ فرمودند: دو درهم به مردم بدهكار بوده، داشته و

1 ـ الكافى: 5/382، باب نوادر في المهر، حديث 17؛ «عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه‏السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ االلَّهِ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله انَّ اللَّهَ يَغْفِرُ كُلَّ ذَنْبٍ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِلاَّ مَهْرَ امْرَأَةٍ وَ مَنِ اغْتَصَبَ أَجِيراً أَجْرَهُ وَ مَنْ بَاعَ حُرّا.»

2 ـ الكشف و البيان عن تفسير القرآن: 2/289، فصل في الدين؛ مسند أحمد: 3/38؛ «و عن أبي سعيد الخدري قال: سمعت رسول اللّه صلى‏الله‏عليه‏و‏آله يقول: أعوذ بالله من الكفر و الدين. فقال رجل: يا رسول اللّه يعدل الدين بالكفر؟ قال: نعم.»

نداده تا مرده است. من به او نماز نمى‏خوانم.⁽¹⁾

مسلمان‏ها بايد از حق همديگر پاك باشند، و مال و حق كسى نبايد پيش كسى باشد.

پيغمبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله مى‏فرمايد: با آمادگى كامل سر را روى متكا بگذار كه اگر ملك الموت در خواب آمد و تو را برد، كار مانده‏اى نداشته باشى.

اطلاع يافتن از احكام مهريه، قبل از ازدواج

اينجا بايد يك بحث بسيار مهم اجتماعىِ خانوادگىِ قضايى بيان شود و آن اين است كه اگر مردى زنى را عقد كند و براى اين عقد مهر معين كند، چون طبق قرآن مهر يك حكم الهى است، و عقد بدون مهر نمى‏شود. اگر در عقد خواندن مهر را نگفتند، عقد درست است، ولى بايد ديد در عرف مردم اين دختر مهرش چقدر است ـ مهرالمثل ـ همان مقدار به گردن شوهر است.

نصف شدن مهريه در طلاق قبل از عروسى

اگر جوانى، مردى، خانم يا دخترى را عقد كرد و مهريه او را معين كرد، بعد به عللى عقد به هم خورد، به طلاق كشيده شد، در صورتى كه اين مرد با اين زن عروسى نكرده باشد و فقط در عقد بودند كه طلاق اتفاق افتاد، اين مرد واجب

1 ـ من لا يحضره الفقيه: 3/182، باب الدين و القرض، حديث 3683؛ «وَ رُوِيَ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ قَالَ قُلْتُ لاِءَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه‏السلام إِنَّهُ ذُكِرَ لَنَا أَنَّ رَجُلاً مِنَ الاْءَنْصَارِ مَاتَ وَ عَلَيْهِ دِينَارَانِ دَيْناً فَلَمْ يُصَلِّ عَلَيْهِ النَّبِيُّ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله وَ قَالَ صَلُّوا عَلَى أَخِيكُمْ حَتَّى ضَمِنَهُمَا عَنْهُ بَعْضُ قَرَابَاتِهِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عليه‏السلام ذَاكَ الْحَقُّ ثُمَّ قَالَ إِنَّ رَسُولَ االلَّهِ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله انَّمَا فَعَلَ ذَلِكَ لِيَتَّعِظُوا وَ لِيَرُدَّ بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَ لِئَلاَّ يَسْتَخِفُّوا بِالدَّيْنِ وَ قَدْ مَاتَ رَسُولُ اللَّهِ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله وَ عَلَيْهِ دَيْنٌ وَ قُتِلَ أَمِيرُ الْمُوءْمِنِينَ عليه‏السلام وَ عَلَيْهِ دَيْنٌ وَ مَاتَ الْحَسَنُ عليه‏السلام وَ عَلَيْهِ دَيْنٌ وَ قُتِلَ الْحُسَيْنُ عليه‏السلام وَ عَلَيْهِ دَيْن.»

شرعى است كه نصف مهر اين زن را بپردازد. مثلاً اگر مهريه پانصد سكه است، دويست و پنجاه سكه دين واجب شرعى بر عهده مرد است.

اما اگر امشب عروسى كردند و فردا صبح زندگى را به هم زدند، بر مرد واجب است كه تمام مهر را بپردازد، مگر اين كه زن آزاد و با رضايت، نه اين كه از طرف خانواده مرد در فشار قرار بگيرد، آزادانه بگويد: من مهرم را مى‏بخشم، جنابعالى مرا طلاق بده، جنگ و دعوا هم نداريم، وگرنه مهر كامل به عهده مرد است.

ادامه دارد . . .