حقيقت صور اسرافيل‏

منابع مقاله:

کتاب : تفسير و شرح صحيفه سجاديه جلد سوم

نوشته: حضرت آیت الله حسین انصاریان

«ايل» به زبان عِبْرى به معناى «اللّه» است، «اسراف» كلمه اى است كه به ايل اضافه شده و بنا به روايتى كه از حضرت زين العابدين عليه السلام رسيده: هر چه به ايل اضافه شود به معناى عبداللّه است، «1» بنابراين اسرافيل يعنى بنده خدا. و ما در آيات گذشته در رابطه با فرشتگان خوانديم كه فرشتگان «عِباد مُكْرَمُون» حق هستند. «2»

صور در قرآن

 صور كه معناى دنيايى آن شيپور است، حقيقتى است كه نزديك ده بار در قرآن مجيد از آن ياد شده:

1- «يَوْمَ يُنفَخُ فِي الصُّورِ عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ وَهُوَ الْحَكِيمُ الْخَبِيرُ» «3»

و روزى كه در صور دميده شود فرمانروايى و حاكميّت مطلق ويژه اوست، داناى نهان و آشكار است، و او حكيم و آگاه است.

2- «وَنُفِخَ فِي الصُّورِ فَجَمَعْنَاهُمْ جَمْعَاً» «4»

و در صور دميده شود، پس همه آنان را [در عرصه قيامت ] گرد مى آوريم.

3- «يَوْمَ يُنْفَخُ فِى الصُّورِ وَنَحْشُرُ الْمُجْرمينَ يَوْمَئِذٍ زُرْقاً» «5»

[آن ] روزى كه در صور دميده مى شود و گنهكاران را در آن روز، كبودچشم و نابينا محشور مى كنيم.

4- «فَإذا نُفِخَ فِى الصُّور فَلا أنْسابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَلايَتَسائَلُونَ» «6»

پس هنگامى كه در صور دميده شود، در آن روز نه ميانشان خويشاوندى و نسبى وجود خواهد داشت و نه از اوضاع و احوال يكديگر مى پرسند.

5- «وَيَوْمَ يُنفَخُ فِي الصُّورِ فَفَزِعَ مَن فِي السَّماوَاتِ وَمَن فِي الْأَرْضِ إِلَّا مَن شاءَ اللَّهُ وَكُلٌّ أَتَوْهُ دَاخِرِينَ» «7»

و [ياد كن ] روزى را كه در صور مى دمند، پس هر كه در آسمان ها و هر كه در زمين است دچار هراس شود، مگر كسى كه خدا بخواهد؛ و همه خوار و فروتن به پيشگاه او آيند.

6- «وَنُفِخَ فِي الصُّورِ فَإِذَا هُم مِنَ الْأَجْدَاثِ إِلَى رَبِّهِمْ يَنسِلُونَ» «8»

و در صور دميده شود، ناگاه همه آنان از قبرها به سوى پروردگارشان مى شتابند.

7- «وَنُفِخَ فِي الصُّورِ فَصَعِقَ مَن فِي السَّماوَاتِ وَمَن فِي الْأَرْضِ إِلَّا مَن شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ نُفِخَ فِيهِ أُخْرَى فَإِذَا هُمْ قِيَامٌ يَنظُرُونَ» «9»

و در صور دميده مى شود، پس هر كه در آسمان ها و زمين است مى ميرد، مگر كسى را كه خدا بخواهد، آن گاه بار ديگر در صور دميده مى شود، ناگاه همه آنان بر پاى ايستاده [مات و مبهوت به هر سو] مى نگرند [كه سرانجام كارشان چه خواهد شد]!

8- «وَنُفِخَ فِي الصُّورِ ذلِكَ يَوْمُ الْوَعيد» «10»

و در صور مى دمند؛ آن است روز [تحقق و ظهور] وعده هاى تهديدآميز و وحشتناك.

9- «فَإذا نُفِخَ فِي الصُّورِ نَفْخَةٌ واحِدَةٌ» «11»

پس چون در صور يك بار دميده شود.

10- «يَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ فَتَأْتُونَ أفْواجاً» «12»

روزى كه در صور مى دمند و شما گروه گروه به عرصه محشر مى آييد.

«صيحه» كه صداى عظيم است در صور به وسيله اسرافيل به اذن حق بر جهانيان زده مى شود، و به طورى كه از صريح قرآن مجيد به خصوص آيه 68 سوره زمر استفاده مى شود دو بار انجام مى گيرد، يك بار صيحه مرگ است، كه مَنْ فِى السَّماواتِ وَالْأرْض مگر آن كه خدا بخواهد مى ميرند. و بار دوم صيحه حيات است كه چون دميده شود آسمانيان و زمينيان زنده مى شود و در صحراى با عظمت محشر اجتماع مى كنند.

صيحه در قرآن

مسأله صيحه مربوط به قيامت در حدود چهار بار در قرآن مجيد آمده است:

1- «إِن كَانَتْ إِلَّا صَيْحَةً وَاحِدَةً فَإِذَا هُمْ خَامِدُونَ» «13»

[كيفرشان ] جز يك فرياد مرگبار نبود كه ناگهان [پس از آن فرياد] همه بى حركت و خاموش شدند!

2- «إِن كَانَتْ إِلَّا صَيْحَةً وَاحِدَةً فَإِذَا هُمْ جَمِيعٌ لَّدَيْنَا مُحْضَرُونَ» «14»

[آن صحنه عظيم ] جز يك فرياد نيست، پس به ناگاه همه آنان [گردآورى شده و] نزد ما احضار مى شوند.

3- «وَمَا يَنظُرُ هؤُلَاءِ إِلَّا صَيْحَةً وَاحِدَةً مَّا لَهَا مِن فَوَاقٍ» «15»

و اينان [كه تو را انكار مى كنند] جز يك فرياد مرگبار را كه هيچ تأخيرى در آن نيست، انتظار نمى كشند.

4- «يَوْمَ يَسْمَعُونَ الصَّيْحَةَ بِالْحَقِّ ذلِكَ يَوْمُ الْخُرُوجِ» «16»

روزى كه [همگان ] صيحه و فرياد را به حق و درستى مى شنوند [و] آن روز، روز بيرون آمدن [از قبرها] ست.

در اين صيحه يك بار صيحه موت و بار ديگر صيحه حيات است، اگر سؤال شود به چه صورت يك حقيقت دو كار مخالف هم انجام مى دهد؟ پاسخ هاى فراوانى دارد، از جمله پاسخى است كه محيى الدين در «فتوحات مكّيّه» داده:

النَّفْخَةُ نَفْخَتانِ: نَفْخَةٌ تُطْفِى النَّارَ، وَنَفْخَةٌ تَشْعَلُها. «17»

دم، دو دم است، دمى كه آتش را خاموش مى كند، و دمى كه آتش را شعله ور مى سازد.

ولى اين دو دم به وسيله يك انسان از يك دهان به آتش زده مى شود. بنابر اين هيچ استبعادى ندارد كه اسرافيل با دم اوّل در صور شعله حيات هر ذى حياتى را خاموش كند، و با دم ديگر شعله حيات هر مستعدّى را بر افروزد.

در اين كه صيحه و صدا باعث مرگ است، امروزه با انفجارهائى كه به وسيله موشك ها و بمب ها و ساير اسلحه ها صورت مى گيرد، حتى ايجاد امواجى كه فقط و فقط باعث مرگ است، شكّى براى كسى باقى نيست. صيحه صبح قيامت از هر موجى سريع تر و از هر فريادى عظيم تر است، و شعاعش نسبت به تمام هستى جز عرش حق و آن كسى كه خدا بخواهد، فراگير است. اين صيحه در مرتبه اى مرگ بار و در مرتبه ديگر زنده كننده است.

درباره صور، تفاسير و كتب روايى به خصوص «علم اليقين» و «لآلى الاخبار» سه روايت نقل مى كنند:

سُئِلَ النَّبِىُّ صلى الله عليه و آله عَنْهُ فَقالَ: قَرْنٌ مِنْ نُورٍ الْتَقَمَهُ إسْرافيلُ. «18»

از رسول خدا صلى الله عليه و آله پرسيدند: صور چيست؟ فرمود: شاخى است از نور كه اسرافيل آن را به دهان دارد.

در حديث ديگر از رسول خدا صلى الله عليه و آله آمده:

الصُّورُ قَرْنٌ مِنْ نُورٍ فيهِ أثْقابٌ عَلى عَدَدِ أرْواحِ الْعِبادِ. «19»

صور شاخى است از نور، كه در آن به عدد ارواح بندگان روزنه وجود دارد.

عَنِ السَّجّادِ عليه السلام: إنَّ الصُّورَ قَرْنٌ عَظيمٌ لَهُ رَأْسٌ واحِدٌ وَطَرَفانِ، وَبَيْنَ طَرَفِ الْأسْفَلِ الَّذى يَلِى الْأرْضَ إلى طَرَفِ الْأعْلَى الَّذى يَلِى السَّماءَ مِثْلُ ما بَيْنَ تُخُومِ الْأرَضينَ السّابِعَةِ إلى فَوْقِ السَّماءِ السّابِعَةِ، فيهِ أثْقابٌ بِعَدَدِ أرْواحِ الخَلائِقِ. «20»

امام سجاد عليه السلام مى فرمايد: صور شاخى است عظيم، دارى يك سر و دو طرف. فاصله طرفى كه به سمت زمين است با طرفى كه به سوى آسمان است همانند فاصله دورترين نقطه زمين تا انتهاى آخرين آسمان است، و در آن روزنه هايى به عدد ارواح خلائق وجود دارد.

صور اسرافيل در نزد مفسران و محدثان

«گروهى از مفسران و محدّثان، اين روايات را از باب كنايه و تشبيه و استعاره گرفته اند و فرموده اند:

اين همه براى تقريب مسأله به ذهن انسان است، و آنچه كه از اين روايات مراد است بعث و نشر و مرگ و حيات است كه به اشاره و توسط اسرافيل به اذن حق انجام مى گيرد.

گروهى از محقّقان هم از حقيقت صور و صيحه اظهار بى اطلاعى كرده و گفته اند:

حقيقت اين است كه نمى دانيم صور چگونه وسيله اى است و چطور مى تواند امواج كشنده را در مدت كم به سراسر آسمان ها و زمين برساند و تمام موجودات زنده را بميراند.

امّا در دنياى كنونى بر اثر اكتشافاتى كه در رشته هاى مختلف علوم نصيب بشر گرديده تا اندازه اى مسائل ناشناخته روشن شده، تكذيب و عناد معاندان كاهش يافته و موجبات تقريب ذهن افراد بى غَرض به درك پاره اى از واقعيّت هاى دينى فراهم آمده است و مى توان گفت: توليد امواج صوتى و پخش آن از جمله اكتشافاتى است كه ممكن است تا اندازه اى مشكله نفخ صور و پخش صيحه مرگ را حل كند و مردم را در شناخت اين واقعيّت مجهول يارى نمايد.

هم اكنون در تمدّن صنعتى بر اثر انفجار بمب هاى قوى و خيلى قوى امواج شديد و بسيار شديد صوتى توليد مى شود كه با گوش مى شنويم؛ آن انفجارها مى توانند در ساختمان هاى نزديك و بالنّسبه دور، شكستگى و ويرانى به بار آورد و روى افرادى كه در آن ساختمان ها زندگى مى كنند يا در خيابان هاى اطراف عبور مى نمايند كم و بيش عوارض بد و احياناً خطرناك و مرگبار به جاى بگذارند و عده اى را هلاك كنند.

همچنين بر اثر پيشرفت علم و صنعت، دانشمندان توانسته اند از طرفى به وسيله ابزارهاى فنّى بر تعداد امواج ماوراى صوتى به مقدار شايان توجّه بيفزايند و از طرف ديگر با كمك نيروى برق، امواج ماوراى صوتىِ توليد شده را با سرعت در سطح بسيار وسيعى پخش كنند.

مى دانيم امواج صوتى سرعتى بالنّسبه كم و بُردى كوتاه دارند، و همين قدر كه فاصله از حدّ محدودى بگذرد صدا شنيده نمى شود، ولى بشر امروز در پرتو هوش و تجربه توانسته است با نيروى برق و وساطت ابزارهاى فنّى و صنعتى، صداى گوينده راديو را با سرعت حيرت زا و بهت آور در سراسر جهان پخش كند و در آنِ واحد آن را از دورترين نقطه غرب عالم به گوش ميليون ها مردم شرق برساند.» «21» «از مجموع آيات استفاده مى شود كه در پايان جهان صيحه عظيمى اهل آسمان ها و زمين را مى ميراند و اين صيحه مرگ است. و در آغاز رستاخيز با صيحه و فرياد عظيمى همه زنده مى شوند و به پا مى خيزند و اين فرياد حيات و زندگى است.

امّا اين دو فرياد دقيقاً چگونه است؟ چه اثرى در صيحه اول و چه تأثيرى در صيحه دوم است؟ جز خدا كسى نمى داند.

بارها گفته ايم الفاظ ما كه براى زندگى روزمرّه محدود خودمان وضع شده عاجزتر از آن است كه بتواند حقايق مربوط به جهان ماوراى طبيعت يا پايان اين جهان و آغاز جهان ديگر را دقيقاً بيان كند، به همين دليل بايد از الفاظ معمولى معانى وسيع تر و گسترده ترى استفاده شود، منتها با توجّه به قرائن موجود.

چگونه امواج صوتىِ صور، تمام جهان را فرا مى گيرد با اين كه مى دانيم امواج صوتى حركت كندى دارد و از دويست و چهل متر در ثانيه تجاوز نمى كند، در حالى كه حركت نور بيش از يك ميليون بار از آن سريع تر و به سيصد هزار كيلومتر در ثانيه مى رسد؟

بايد گفت ما نسبت به اين موضوع همانند بسيارى از مسائل مربوط به قيامت تنها علم اجمالى داريم و جزئيات آن بر ما روشن نيست.

مرگ آفرينى اين صدا اگر در گذشته براى بعضى شگفت انگيز بود، امروز براى ما تعجّبى ندارد، چرا كه بسيار شنيده ايم موج انفجار گوش ها را كر، بدن ها را متلاشى، حتّى خانه ها را ويران مى سازد، انسان هايى را از جاى خود برداشته به فاصله هاى دور دست پرتاب مى كند. بسيار ديده شده كه حركت سريع يك هواپيما، و به اصطلاح شكستن ديوار صوتى چنان صداى وحشتناك و امواج ويرانگرى به وجود مى آورد كه شيشه هاى عمارت ها را در شعاع وسيعى خرد مى كند.

جائى كه نمونه هاى كوچك امواج صوتى كه به وسيله انسان ها ايجاد شده، اينچنين اثراتى از خود نشان مى دهد آن صيحه عظيم الهى، آن انفجار بزرگ جهانى چه آثارى به بار خواهد آورد. به همين دليل جاى تعجب نيست كه امواجى هم در

نقطه مقابل آن تكان دهنده و بيدار كننده و احياگر باشد، هر چند تصوّر آن امروز براى ما ممكن نيست، ولى بيدار كردن افراد خواب را با فرياد، و يا به هوش آوردن انسان هاى بى هوش را با شوك هاى شديد لااقل ديده ايم. و باز تكرار مى كنيم كه با علم محدودمان تنها شبحى از اين امور را از دور مى بينيم.» «22»

حقايق عالم آخرت

«حقيقتى كه به طور كلّى لازم است درباره حقايق عالم آخرت توجّه داشته باشيم اين است كه: حقايق عالم آخرت را چنانكه هست نمى شود در قالب الفاظ دنيوى بيان كرد؛ زيرا حقايق آن عالم با اين عالم فرق بسيارى دارد، و الفاظى كه براى بيان معانى و حقايق دنيويّه وضع گرديده نمى تواند قالب معانى ناشناخته آخرتى باشد.

بنابر اين حقيقت دميدن در صور چيست، نمى دانيم. ولى چنانكه گفته شد: از مجموع آيات قرآنى و روايات اسلامى فهميده مى شود كه خداوند با ايجاد صدائى كه چگونگى آن براى ما نامعلوم است در مرحله اول همه آفريده ها را جز آنهايى كه خداوند نمى خواهد بيهوش مى كند و مى ميراند، و در اين وقت است كه نظام اين عالم بهم مى خورد. و در مرحله دوم صدائى ديگر ايجاد مى كند كه همه مردگان جهت تعيين تكليف نهائى در محكمه الهى حاضر مى گردند، و اين واقعيّت ناشناخته همان است كه قران از آن به نفخ صور تعبير كرده است.» «23» در مباحث عرفانى آمده:

«اسرافيل از ملائكه مقرّب پروردگار است و فرشته مأمور حيات و زنده كردن؛ وجود او تمام عوالم امكان را كه نياز به حيات دارند فرا گرفته، و بوق او قدرت اوست و صور او بال هاى ملكوتى و معنوى اوست. بوق او قابليّت و استعدادى

است كه حضرت ربّ- جلّ وعلا- به او عنايت فرموده است و او را بدين تجهيزات خاص مجهّز نموده و امكان احيا و زنده كردن را به او داده است. بوق او سرمايه علمى و قدرت اوست كه در تحت اختيار او بوده و اختيار او در تحت اختيار خداست.

اسرافيل در بوق خاص خود مى دمد و تمام موجودات هلاك مى شوند. و نيز پس از آن در بوق خاص خود مى دمد و تمام مردگان را زنده مى كند. بوق او جسم نيست و صورت ندارد، شرقى و غربى نيست، تمام آسمان ها و زمين و ما بين آن دو را فرا گرفته و صاحبان چنين قدرتى كه از طرف پروردگار به آنها افاضه شده است بر تمام عوالم عِلْوى و سِفْلى استيلا و احاطه دارند، و هر لحظه به امر پروردگار خود به مأموريّت خود عمل مى كنند.» «24» خداوندا! به لطف عميمت ما را نسبت به حقايق قرآنيّه و معارف الهيّه كه در روايات اهل بيت آمده آگاه گردان و رموز و اسرار دينت را به ما بنمايان.

الهى! فهم و درك حقايق، ايمان و عمل صالح و طهارت باطن لازم دارد؛ تا نجات از خوديّت صورت نگيرد فهم واقعّيت ها امكان ندارد، الهى! ما را از خوديّت خود برهان و از لباس منيّت عريان ساز، و از صورت و پوست نجات ده، تا به آنچه كه بايد دست يابيم توفيق حاصل كنيم.

عطار نيشابورى چه زيبا مى سرايد:

(عطار نيشابورى)

 [ «3» وَمِيكَائِيلُ ذُوالْجَاهِ عِنْدَك وَالْمَكَانِ الرَّفِيعِ مِنْ طَاعَتِك «4» وَجِبْرِيلُ الْأَمِينُ عَلَى وَحْيِك الْمُطَاعُ فِي أَهْلِ سَمَاوَاتِك الْمَكِينُ لَدَيْك الْمُقَرَّبُ عِنْدَك «5» وَالرُّوحُ الَّذِي هُوَ عَلَى مَلَائِكَةِ الْحُجُبِ «6» وَالرُّوحُ الَّذِي هُوَ مِنْ أَمْرِك فَصَلِّ عَلَيْهِمْ وَعَلَى الْمَلَائِكَةِ الَّذِينَ مِنْ دُونِهِمْ: مِنْ سُكَّانِ سَمَاوَاتِك وَأَهْلِ الْأَمَانَةِ عَلَى رِسَالاتِك ]

و ميكائيل كه نزد تو، صاحب مقام و مرتبه است، و در عرصه طاعتت داراى درجه اى بلند است. و جبرئيل كه امين بر وحى توست، و در ميان اهل آسمان هايت مورد اطاعت است؛ فرشته اى كه در پيشگاهت ارجمند، و نزد حضرتت مقرب است. روحى است كه بر فرشتگانِ حجاب ها گمارده اى، و جانى است كه از مشرق فرمانت طلوع كرده؛ پس بر همه آنان درود فرست. و بر فرشتگانى كه از نظر مرتبه و مقام پايين تر از آنانند؛ فرشتگانى كه ساكنان آسمان هايت هستند، بر پيام هايت امينند.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- رياض السالكين: 77.

(2)- انبياء (21): 26.

(3)- انعام (6): 73.

(4)- كهف (18): 99.

(5)- طه (20): 102.

(6)- مؤمنون (23): 101.

(7)- نمل (27): 87.

(8)- يس (36): 51.

(9)- زمر (39): 68.

(10)- ق (50): 20.

(11)- حاقّه (69): 13.

(12)- نبأ (78): 18.

(13)- يس (36): 29.

(14)- يس (36): 53.

(15)- ص (38): 15.

(16)- ق (50): 42.

(17)- فتوحات مكيه: 1/ 313، باب 64.

(18)- شرح الأسماء الحسنى : 1/ 96؛ التفسير الأصفى (فيض كاشانى): 2/ 917، ذيل آيه 87 سوره نمل.

(19)- علم اليقين: 892؛ الامثل فى تفسير كتاب اللّه المنزل: 15/ 153، ذيل آيه 87 سوره نمل.

(20)- ارشاد القلوب، ديلمى: 53. 1، الباب الثالث عشر؛ لآلى الاخبار: 453.

(21)- معاد فلسفى: 2/ 26.

(22)- تفسير نمونه: 19/ 536؛ ذيل آيه 68 سوره زمر.

(23)- به سوى جهان ابدى: 297.

(24)- معاد شناسى: 4/ 138.