شیطان و اهل تقوا - جلسه چهاردهم - (متن کامل + عناوین)

هلاكت مردم  

آثار شوم سه برنامه در زندگى

تهران، حسينيه حضرت زهرا عليها السلام- رمضان 1383

 الحمدلله رب العالمين و صلّى الله على جميع الانبياء والمرسلين و صلّ على محمد و آله الطاهرين.

 وجود مبارك امام مجتبى عليه السلام سه مطلب را بيان فرمودند كه: اغلب مردم دنيا ، در هر عصر و زمانى ، گرفتار و اسير اين سه برنامه هستند . حضرت به آثار شوم اين سه برنامه و زيان هايى كه در عالم به بار آورده است اشاره كرده ، علت بدبختى مردم را نيز بيان مى فرمايند .

 براى نورانيت بيشتر متن گفتار ايشان را از قديمى ترين كتاب هاى شيعه نقل مى كنم كه نزديك به عصر ائمه طاهرين عليهم السلام و بعضى از آنها نيز در غيبت صغرى نوشته شده است .

 چقدر خطرناك است ، كه حضرت از آن به عنوان مايه هلاك ياد كرده و فرمودند :

  » هلاك الناس فى ثلاث: الكبر و  الحرص و الحسد «(206)

 نابودى، هلاكت و از بين رفتن مردم در سه چيز است .

 روشن است كه منظور حضرت از اين هلاكت و نابودى ، مرگ جسم نيست . اين هلاكت ، هلاكت شخصيت و روح و عقل انسان است . اگر با حمله اين سه بناى شخصيت ، عقلانيت و ارزش ها فرو بريزد ، آيا باز انسان ، انسان است ؟ قرآن مجيد مى گويد : نه .

 خداوند در ابتداى سوره مباركه محمد صلى الله عليه وآله در قرآن مجيد ، مى فرمايد :

  » وَ الَّذِينَ كَفَرُواْ يَتَمَتَّعُونَ وَ يَأْكُلُونَ كَمَا تَأْكُلُ الْأَنْعَمُ وَ النَّارُ مَثْوًى لَّهُمْ «(207)

 اهل كفر ، كسانى كه به اين نقطه برسند كه »يتمتّعون « تمتع را با فعل مضارع ذكر مى كند ؛ به اين نقطه برسند كه تا پايان عمر ، فقط به دنبال لذت و بهره برى بدنى باشند ، مانند حيوان در دنيا مى چرند .

 قالب و روح انسان در قرآن

 شما مى دانيد كه قرآن مجيد ، گاهى از وجود ما تعبير به بشر كرده است و گاهى تعبير به انسان . چه فرقى بين بشر و انسان است ؟

 آياتى كه كلمه بشر را دارند ، اگر دقت كنيد ، آيه شريفه جهت مادى و دنيايى انسان را مطرح مى كند ؛

  » إِنِّى خَلِقُ بَشَرًا مِّن طِينٍ × فَإِذَا سَوَّيْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِيهِ مِن رُّوحِى فَقَعُواْ لَهُ سَجِدِينَ «(208)

  بيان گِل ، خاك و ماده است ، اما جنبه انسان بودن مربوط به نفخ روح و سميع و بصير بودن و اين سلسله واقعيات است :(209)

  » فَجَعَلْنَهُ سَمِيعَاً بَصِيرًا «(210)

  ضمير »جعلناه « به كلمه انسانى كه در آيه شريفه است برمى گردد ؛ اين انسان را سميع و بصير قرار داديم . توان شنيدن حق و پذيرفتن آن را به او داديم . توان ديدن و باور واقعيات ، كارى به گِل ندارد .

 اشتباهى كه ابليس در مسأله سجده كرد ، در همين زمينه بود . او قالب را ديد ، گفت :

  » خَلَقْتَنِى مِن نَّارٍ وَخَلَقْتَهُ مِن طِينٍ «(211)

 ماده وجود من با ارزش تر است و ماده وجود انسان پست ، پس من به اين موجود پست سجده نمى كنم . اما اگر انسان بودن و نورانيت ما را ديده بود ، نه قالب را ، قطعاً سجده مى كرد .

 كسى گفت : ابوجهل چرا به پيغمبر اسلام صلى الله عليه وآله ايمان نياورد ؟ با اين كه پنجاه و سه سال همسايه پيغمبر صلى الله عليه وآله بود و ايشان را مى ديد . ابوجهل اهل مكه بود و ولادت پيغمبر صلى الله عليه وآله را كاملاً به ياد داشت . او سابقه پيغمبر اسلام صلى الله عليه وآله را مى دانست . سيزده سال ايام رسالت پيغمبر اسلام صلى الله عليه وآله را درك كرد .

 گفت : چون ابوجهل پيغمبر خدا صلى الله عليه وآله خدا را نمى ديد ، او يتيم عبدالله را مى ديد . يتيم كه براى عرب بى ارزش و پست بود ، چون يتيم در دنياى عرب ذليل و پست بود .

 قرآن مجيد بيست و سه بار از يتيم اكرام معنوى كرد ؛ يعنى فرهنگ شما اشتباه و غلط است . بچه اى كه پدر يا مادرش از دنيا رفته اند ، اين از دنيا رفتن علت خوارى ، پستى و ذلت نيست . ولى يتيم را ذليل مى دانستند .

 اگر پيغمبر صلى الله عليه وآله را ديده بود ، مانند سلمان ايمان مى آورد . چون سلمان مدينه نيامد كه شخصى عرب و قريشى را ببيند ، بلكه آمد تا فرستاده خدا ببيند.

 آيه اى در قرآن راجع به بت پرستان مى فرمايد :

 » وَتَرَيهُمْ يَنظُرُونَ إِلَيْكَ وَهُمْ لَا يُبْصِرُونَ «(212)

  اين ها به درب خانه مى آيند و تو را نگاه مى كنند ، اما نه اين كه به نحو عمقى نگاه كنند .

 پرهيز از قالب نگرى

 هر كس قالب را ببيند ، به جايى نمى رسد . اين معناى حرف ملاى رومى است كه مى گويد :

  ما درون را بنگريم و حال را

نى برون را بنگريم و قال را(213)

 فكر مى كنم در اين زمينه حدود هفتصد آيه داشته باشيم كه خدا اصرار دارد كه قالب نگر نباشيد . به اين معنا كه من بنا را ببينم ، اما بنّا را نبينم ، اين قالب نگرى است .

 اما آن كسى كه حقيقت نگر است ، تركيب بنا را كه مى بيند ، بنّا را نيز مى بيند . از ساختمان در مى آيد و در ذهنش به سراغ آن مهندس تحصيل كرده ماهر مى رود . اين را مى گويند باطن نگر ، يعنى وقتى ساختمان را مى بيند ، ساختمان براى او آينه است كه در اين آينه ، علم ، حكمت ، عدالت در كار مهندس و معمار را مى بيند .

 در اين هفتصد آيه حرف قرآن اين است قالب نگر نباشيد چند آيه را براى نمونه مى آوريم:

  » إِنَّ فِى خَلْقِ السَّمَوَ تِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَفِ الَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَأَيَتٍ لِاُّوْلِى الْأَلْبَبِ «(214)

  آسمان و زمين آينه و علامت است ، خودش چيزى نيست . با ديدن اين ها به صاحب اصلى برسى . اما همين كه خورشيد را نگاه كردى و در آن معطل شدى كه فقط اين است كه در زندگى ما اثر فوق العاده اى دارد ، پس معبود ماست . ماه ، ستاره ، پول كه ذره اى فلز است را ديدى ، اين قالب نگرى است كه تو را به اينجا رسانده است . تو همه اين ها را كه نگاه مى كنى ، بايد بگويى :

  » لَآ أُحِبُّ الْأَفِلِينَ «(215)

  خورشيد ، ماه و ستاره كه غروب كردند ، پول ، بدن و دنيا كه از دست رفت ، بايد بگويى : من فانى شوندگان را دوست ندارم ، بلكه :

  » إِنِّى وَجَّهْتُ وَجْهِىَ لِلَّذِى فَطَرَ السَّمَوَ تِ وَالْأَرْضَ حَنِيفًا وَمَآ أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ «(216)

  ما به سراغ اصل كارى برويم كه همه چيز نزد او است .

 ابوجهل قالب را مى ديد كه ايمان نياورد . ابليس قالب را ديد ، ولى ملائكه »خليفة الله« را ديدند :

  » وَ إِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَئِكَة إِنِّى جَاعِلٌ فِى الْأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُواْ أَتَجْعَلُ فِيهَا مَن يُفْسِدُ فِيهَا وَ يَسْفِكُ الدِّمَآءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَ نُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّى أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ «(217)

 فرشتگان خليفه ديدند و فهميدند كه بايد سجده كنند ، اما ابليس قالب را ديد ، گفت : اين موجود خاكى ارزش اين را ندارد كه ما در مقابلش سجده كنيم :

  » قَالَ أَنَا خَيْرٌ مِّنْهُ خَلَقْتَنِى مِن نَّارٍ وَخَلَقْتَهُ مِن طِينٍ «(218)

 من از او خيلى بالاتر هستم ، اين كيست ؟ چند كيلو گوشت و پوست و استخوان كه شايستگى سجده ندارد . چند روز ديگر نيز بى جان مى شود و دوباره به خاك برمى گردد . راست مى گويد . اگر اين گونه باشد ، لياقت سجده ندارد . اما او در قالب نگرى آدم متوقف شد .

  هلاكت روح با سه عنصر؛ كبر، حرص و حسد

 آيه مى فرمايد :

  » وَ الَّذِينَ كَفَرُواْ يَتَمَتَّعُونَ وَ يَأْكُلُونَ كَمَا تَأْكُلُ الْأَنْعَمُ وَ النَّارُ مَثْوًى لَّهُمْ «

  آن كسانى كه همواره به دنبال لذت بدنى هستند ، تا كالا و ابزار دنيا را براى بدن خود جمع كنند ، همواره به دنبال پر كردن شكم و ارضاى شهوات هستند ، اين ها ديگر انسان نيستند ، بلكه مانند انعام - چهارپايان - هستند .

 آن سه خطرى كه حضرت مجتبى عليه السلام مى فرمايند :

 انسان را از آدميت و چارچوب انسان بودن بيرون مى اندازد و هلاكت است ؛ يعنى كسى از انسان بودن بميرد و از حيوانيت سر درآورد كه يعنى حركتى برعكس داشته باشد .

 حال اين سه خطر چيست ؟

  » هلاك الانسان فى ثلاث الكبر ، و الحرص ، و الحسد «

  اين كبر كه حضرت مى فرمايند ، چيست ؟

 يعنى آدم كت و شلوار نو بپوشد و سفت تر راه برود و كمى سينه اش را جلوتر بدهد و از مقابل هر كس كه رد مى شود توقع داشته باشد كه به او سلام بدهند ، يا همه براى او بلند شوند ؟ اين كبر است ، اما اين كبر معاشرتى است ، اما منظور حضرت عليه السلام كبر اخلاقى است ، كه كسى خيال كند از همه يك سر و گردن بزرگتر و بالاتر است .

 اين كبر صندلى خيلى عجيب است . كمى بالاتر از صندلى ، اسمش تخت است ، چون كمى بزرگتر است و چند پله دارد و اين تخت در هر كجا هست ، مى گويند : پايتخت .

 با ارزش ترين عضو وجود انسان عقل است و پست ترين عضو وجود انسان آنجايى است كه فضولات بدن را خارج مى كند . صندلى جاى قرار گرفتن همان پست ترين عضو است ، پس ديگر باد كردن نمى خواهد . اگر انسان سرش را كه جاى عقل است روى صندلى مى گذاشت ، بله، اما صندلى ، جاى پست ترين عضو بدن است . ديگر باد كردن و كبر ندارد .

 راه گريز از كبر

 حضرت زين العابدين عليه السلام براى اين كه انسان متكبر نشود مى فرمايد :

 تو هميشه تا آخر عمر بين دو گروه انسان هستى ؛ گروهى از انسان ها كه از تو كوچك تر هستند ، و گروه ديگرى كه از تو در عمر بزرگ ترند . اين قطعى است .

 فكر كن ، آنهايى كه از تو كوچك تر هستند ، چون وقت آنها كمتر بوده ، يك گناه از تو كمتر كرده اند و آن گروهى كه از تو بزرگتر هستند ، يك »لا اله الا الله« از تو بيشتر گفته اند و در اين صورت هر دو گروه از تو بهتر هستند ، اين وسط چرا باد غرور و كبر دارى ؟ در مقابل گروهى كه بهتر از تو هستند باد مى كنى ؟(219)

 اين نسخه بسيار عالى براى اين است كه كسى در مقابل ديگران كبر نداشته باشد . چقدر زنده بودند كسانى كه خودشان را از همه كوچك تر مى دانستند .

 من دو بار خدمت آيت الله العظمى بروجردى(220) رسيده بودم ، آن وقت ها دوازده ساله بودم . انسان خدا را در او مى ديد . روزى در منزل ايشان روضه بود ، خيلى شلوغ بود و تا بيرون كوچه جمعيت نشسته بودند . هنوز ايشان از اندرونى بيرون نيامده بودند . معمولاً وقتى مى آمدند ، ايوانى آنجا بود ، روى زمين مى نشستند ، به صندلى عادت نداشتند .

 ساعت ده صبح بود و ديگر وقت بيرون آمدن ايشان بود و همه چشم ها داشتند نگاه مى كردند . ايشان تا از درب اتاق بيرون آمد ، جمعيت هيجان زده شد ، كسى بلند شد و با صداى بلند گفت : براى سلامتى امام زمان و حضرت آيت الله . . . ديگر ايشان اجازه نداد كه اسمشان را ببرد ، چنان عصبانى و نگران شد كه در آن سن هفتاد و هشت سالگى ، ناله اى زد ، جمعيت سكوت كردند و كسى صلوات نفرستاد . همين طور كه ايستاده بودند ، فرمود : اين بى ادبى است كه اسم مرا در كنار اسم امام زمان عليه السلام گذاشته ، او را از اين خانه بيرون كنيد .

 خوب است انسان خودش را آن گونه كه هست ببيند . اين چشمى كه قالب بين نيست ، قيمت دارد ، چون در قالب بينى متوقف مى شود . چشمى كه خود را بيش از آن چه كه هست نبيند و بيش از آنچه كه هست معرفى نكند .

 مرحوم حاج شيخ مرتضى آشتيانى(221) كه از مراجع رده اول ايران بود و در مشهد زندگى مى كرد ، وارد حرم حضرت رضا عليه السلام شد . شخصى نزديك ضريح خيلى متواضعانه آمد و سلام كرد و نامه اى را به ايشان داد . ايشان آن را خواند و ديد كه نوشته است : محضر مقدس و مبارك حجت الاسلام و المسلمين آيت الله العظمى فى الارضين، ابو الارامل و الايتام حاج شيخ مرتضى آشتيانى .

 ايشان در علم و فلسفه و حكمت رده اول بود ؛ يعنى آن وقت كه در مشهد بودند ، ايشان محور اول بود . اين دو خط را كه روى پاكت بود خواند ، خنده اش گرفت ، كاغذ را از درون پاكت بيرون كشيد و در جيبش گذاشت ، پاكت را تا كرد و درون ضريح حضرت رضا عليه السلام انداخت و گفت : يابن رسول الله ! روى پاكت القاب شما را نوشته بودند ، او اشتباهاً لقب هاى شما را برداشته و براى ما نوشته است . هركس خودش را همانطورى كه هست بايد ببيند و اشتباه نكند .

 هلاكت دين در كبرورزى

 حضرت مجتبى عليه السلام چقدر زيبا مى فرمايد :

  » هلاك الانسان فى ثلاث «

  نابودى شخصيت و تخريب انسانيت در سه چيز است ؛ كبر ، حرص و حسد .

 اول: »فالكبر هلاك الدين «

 كبر دين شما را نابود مى كند . اين كدام كبر است ؟ اين كبر در برابر حضرت حق است كه پروردگار به من امر كند و بگويد :

  » إِنَّ الَّذِينَ ءَامَنُواْ وَالَّذِينَ هَاجَرُواْ وَجَهَدُواْ فِى سَبِيلِ اللَّهِ «(222)

 » وَاعْلَمُواْ أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شَىْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ «(223)

  و من به زبان يا در عمل به خدا بگويم : تو چه كسى هستى كه به من دستور بدهى كه نماز بخوانم ، روزه بگيرم ، حجاب را مراعات كنم ؟ من براى خودم كسى هستم ، چه كسى گفته كه تو به من امر كنى ؟ كسانى كه اوامر حضرت حق را اطاعت نمى كنند ، عملاً دارند اين را به خدا مى گويند . اين حالت ، مايه دين را نابود مى كند ؛ » هلاك الدين « .

 بعد حضرت مى فرمايد ؛ به خاطر اين نوع از كبر، خداوند متعال ابليس را لعنت كرد و گفت :

  » وَ إِنَّ عَلَيْكَ لَعْنَتِى إِلَى يَوْمِ الدِّينِ «(224)

  برو كه لعنت من از حال تا قيامت بر تو باد ؛ يعنى تمام درهاى رحمتم به روى تو بسته باد .

 من تحليل اين شعر را نمى دانم كه :

  شيطان كه رانده شد بجز يك خطا نكرد

خود را براى سجده به آدم رضا نكرد

 شيطان هزار مرتبه بهتر ز بى نماز

او سجده بر آدم و اين بر خدا نكرد(225)

  نمى دانم ، واقعاً شخص بى نماز هزار بار از شيطان بدتر است ؟ شايد مبالغه باشد . شايد بخواهند عظمت آلودگى كبر را در مقابل حضرت حق و در برابر مردم به ما بگويند .

 شعرى در قديم مى خواندند ؛

 افتادگى آموز اگر طالب فيضى

هرگز نخورد آب زمينى كه بلند است(226)

  زمين اگر آب گير نباشد ، گلستان و باغستان نمى شود . هر چه در مقابل خدا بيشتر كوچكى و تواضع كند ، آبگير لطف و رحمت و عنايت حضرت حق بر او بيشتر خواهد بود .

  اخراج از بهشت در قبال حرص

 دوم: »والحرص« امام مجتبى عليه السلام مى فرمايد :

 دومين كلنگى كه بناى شخصيت انسان و ارزش ها را تخريب مى كند ، حرص است ؛ يعنى زياده خواهى ، بيش از حد خود خواستن ، قناعت به عنايت خدا نكردن .

 امام عليه السلام مى فرمايد :

  » و به أُخْرِجَ آدم مِن الجنّة «

  پدر اوليه شما به خاطر اين كه به آن بهشت قناعت نكرد و به سراغ آن درخت رفت ، گفتند : اين دو ميليون درخت براى شما ، اين درخت را رها كن . خدا به او گفت :

  »يََادَمُ اسْكُنْ أَنتَ وَ زَوْجُكَ الْجَنَّةَ وَ كُلَا مِنْهَا رَغَدًا حَيْثُ شِئْتَُما وَ لَا تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ الظَّلِمِينَ«(227)

  از هر جاى اين بهشت و هر درختى كه مى خواهيد ، بخوريد ، فقط به اين درخت نزديك نشويد ، اما شدند .

 امام مجتبى عليه السلام مى فرمايد :

  » به اخرج آدم «

  تا درونش آلوده به حرص شد ، دستور داد كه هر دو را بيرون كنيد ، اين ها شايسته ماندن در اينجا نيستند .

  » و الحرص عدوّ النفس «

  حرص دشمن شما است ، پس با شما دست به گريبان نشود .

  حسد، زمينه ساز زشتى ها

 سوم : » و الحسد رائد السوء «

 حسد ، پيام آور بدى ها و زشتى ها است ،

  » و منه قتل قابيل هابيل «

  هابيل دچار حسد شد ، حسد شمشير شد ، زد و برادر خود را كشت .

 چه كار دارى كه اين شخص علم ، نعمت و مقام دارد ؟ خدا را شكر كن ، چرا ناراحت هستى ؟ شكر كنيم ، نه حسد .

والسلام عليكم و رحمة الله و بركاته

پی نوشت ها:

206) كشف الغمة: 572 - 571/1؛ بحار الأنوار: 111/75، باب 19، ذيل حديث 6؛ »الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ قَالَ عليه السلام: هَلَاكُ النَّاسِ فِي ثَلَاثٍ الْكِبْرِ وَ الْحِرْصِ وَ الْحَسَدِ فَالْكِبْرُ هَلَاكُ الدِّينِ وَ بِهِ لُعِنَ إِبْلِيسُ وَ الْحِرْصُ عَدُوُّ النَّفْسِ وَ بِهِ أُخْرِجَ آدَمُ مِنَ الْجَنَّةِ وَ الْحَسَدُ رَائِدُ السُّوءِ وَ مِنْهُ قَتَلَ قَابِيلُ هَابِيلَ.«

207) محمد (12 : (47؛ »و در حالى كه كافران همواره سرگرم بهره گيرى از ] كالا و لذت هاى زودگذر  [دنيايند و مى خورند ، همان گونه كه چهارپايان مى خورند و جايگاهشان آتش است .«

208) ص (72 - 71 : (38؛ »همانا من بشرى از گل خواهم آفريد . × پس زمانى كه اندامش را درست و نيكو نمودم و از روح خود در او دميدم ، براى او سجده كنيد .«

209) ترجمه الميزان: 342/17؛ » »إِنِّي خالِقٌ بَشَراً مِنْ طِينٍ« كلمه بشر به معناى انسان است. راغب مى گويد: بشره به معناى ظاهر پوست، و أدمه به معناى باطن آن است كه به گوشت چسبيده، چون عموم اهل ادب اين طور معنا كرده اند آن گاه مى گويد: و اگر از انسان به كلمه »بشر« تعبير كرده، به اعتبار اين است كه در بين همه جانداران تنها آدمى است كه پر و كرك و مو و پشم ظاهر بدنش را نپوشانده، به خلاف ساير حيوانات كه يا پشم بشره آنها را پوشانده و يا كرك. و سپس مى گويد: كلمه »بشر« هم در مفرد استعمال مى شود، و هم در جمع، ولى در دو نفر به صيغه تثنيه درمى آيد، مانند آيه »أَ نُؤْمِنُ لِبَشَرَيْنِ« و در قرآن كريم هر جا از انسان به بشر تعبير شده، منظور همان جثه و هيكل و ظاهر بدن اوست.«

210) انسان (2 : (76؛ »پس او را شنوا و بينا قرار داديم .«

211) اعراف (12 : (7؛ »مرا از آتش پديد آورده اى و او را از گِل آفريدى .«

212) اعراف (198 : (7؛ »و آنان را مى بينى كه به سوى تو مى نگرند در حالى كه نمى بينند .«

213) مولوى.

214) آل عمران (190 : (3؛ »يقيناً در آفرينش آسمان ها  و زمين ، و آمد و رفت شب و روز ، نشانه هايى ] بر توحيد ، ربوبيّت و قدرت خدا [ براى خردمندان است .«

215) انعام (76 : (6؛ »من غروب كنندگان را دوست ندارم .«

216) انعام (79 : (6؛ »من به دور از انحراف و با قلبى حق گرا همه وجودم را به سوى كسى كه آسمان ها و زمين را آفريد ، متوجه كردم و از مشركان نيستم .«

217) بقره (30 : (2؛ »و آن زمان را ياد آر كه پروردگارت به فرشتگان گفت : به يقين جانشينى در زمين قرار مى دهم . گفتند : آيا موجودى را در زمين قرار مى دهى كه در آن به فساد و تباهى برخيزد و به ناحق خون ريزى كند و حال آن كه ما تو را همواره با ستايشت تسبيح مى گوييم و تقديس مى كنيم . ] پروردگار  [فرمود : من ] از اين جانشين و قرار گرفتنش در زمين اسرارى [ مى دانم كه شما نمى دانيد .«

218) اعراف (12 :(7؛ »گفت : من از او بهترم ، مرا از آتش پديد آورده اى و او را از گِل آفريدى .«

219) بحار الأنوار: 229/68، باب 67، حديث 6؛ »عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ زَيْنِ الْعَابِدِينَ عليه السلام . . . ثُمَّ قَالَ يَا زُهْرِيُّ: . . . إِنْ عَرَضَ لَكَ إِبْلِيسُ لَعَنَهُ اللَّهُ بِأَنَّ لَكَ فَضْلًا عَلَى أَحَدٍ مِنْ أَهْلِ الْقِبْلَةِ فَانْظُرْ إِنْ كَانَ أَكْبَرَ مِنْكَ فَقُلْ قَدْ سَبَقَنِي بِالْإِيمَانِ وَ الْعَمَلِ الصَّالِحِ فَهُوَ خَيْرٌ مِنِّي وَ إِنْ كَانَ أَصْغَرَ مِنْكَ فَقُلْ قَدْ سَبَقْتُهُ بِالْمَعَاصِي وَ الذُّنُوبِ فَهُوَ خَيْرٌ مِنِّي وَ إِنْ كَانَ تِرْبَكَ فَقُلْ أَنَا عَلَى يَقِينٍ مِنْ ذَنْبِي وَ فِي شَكٍّ مِنْ أَمْرِهِ فَمَا لِي أَدَعُ يَقِينِي بِشَكِّي.«

220) شرح حال ايشان در كتاب تواضع و آثار آن جلسه 12 آمده است.

221) آشتيانى، شيخ مرتضى )نجف 1281 ق - مشهد 1365 ق / 1325 ش( فقيه و اصولى، فرزند بزرگ ميرزا حسن آشتيانى. يك شب پس از فوت شيخ مرتضى انصارى به دنيا آمد و از اين رو او را به احترام آن فقيه بزرگ مرتضى ناميدند. وى از بزرگترين فقهاى زمان خود به شمار مى آمد و از علماى با نفوذ ايران بود. در جنبش مشروطيت شركت داشت و از جمله علمائى بود كه در حرم حضرت عبدالعظيم متحصن گرديدند. در قضيه بانك روس و حوادثى كه منتهى به لغو امتياز آن شد نيز نقش به سزايى داشت. شيخ مرتضى آشتيانى در 1340 ق به مشهد مشرف شد و تا 1353 ق (1314 ش( كه پيرو وقايع مشهد به اجبار به تهران آمد، سالها رياست و سرپرستى حوزه علميه مشهد را به عهده داشت. در 1360 ق به عتبات عاليات رفت و دو سال در كربلا به تدريس پرداخت و سپس به ايران آمد و تا پايان عمر در مشهد زيست، كتابى در باب اجاره بر مبناى تقريرات او باقى است كه در 1343 به طبع رسيده است. ميرزا محمود آشتيانى حكيم و فقيه معاصر و اسماعيل آشتيانى نقاش بزرگ معاصر از فرزندان اويند.

222) بقره (218 : (2؛ »يقيناً كسانى كه ايمان آورده ، و آنان كه هجرت كرده و در راه خدا به جهاد برخاستند.«

223) انفال (41 : (8؛ »و بدانيد هر چيزى را كه ] از راه جهاد يا كسب يا هر طريق مشروعى [ به عنوان غنيمت و فايده به دست آورديد ] كم باشد يا زياد  [يك پنجم آن براى خدا و رسول خدا صلى الله عليه وآله و خويشان پيامبر ، و يتيمان و مسكينان و در راه ماندگان است.«

224) ص (78 : (38؛ »و حتماً لعنت من تا روز قيامت بر تو باد .«

225) شعر پيدا نشد.

226) پورياى ولى.

227) بقره (35 : (2؛ »و گفتيم : اى آدم ! تو و همسرت در اين بهشت سكونت گيريد و از هر جاى آنكه خواستيد فراوان و گوارا بخوريد ، و به اين درخت نزديك نشويد كه ] اگر نزديك شويد [ از ستمكاران خواهيد شد .«