قرآن، ريسمان محكم الهى‏

منابع مقاله:

کتاب  : عرفان اسلامى جلد پنجم 

نوشته: حضرت آیت الله حسین انصاریان

چنانچه انسان در برابر قرآن مجيد بى تفاوت بماند، با سر و با تمام موجوديت و هويتش به قعر چاه طبيعت سرنگون شده و تمام ارزش هاى خود را از دست خواهد داد و از هستى او چيزى جز خطى از حيوانيت و پستى نخواهد ماند.

[وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ لا يَزِيدُ الظَّالِمِينَ إِلَّا خَساراً] «1».

و ما از قرآن آنچه را براى مؤمنان مايه درمان ورحمت است، نازل مى كنيم وستمكاران را جز خسارت نمى افزايد.

جلال الدين مولوى در اين زمينه مضمون جالبى دارد:

شارح مثنوى نيز مى گويد:

يكى از عالى ترين مضامين انسانى، فردى، اجتماعى، روانى، اخلاقى، اقتصادى، سياسى و طبيعى، همين مضمون است كه جلال الدين در دو بيت مورد تحليل گوشزد كرده است.

آنچه را در دو بيت فوق مطرح مى كند، مى توان به عنوان يك اصل كلى در تمام شؤون بشرى تلقى نمود.

به توضيح اين كه انسان در هر موقعيتى هم كه قرار بگيرد، پيرامون او را پديده ها و قوانين و وسايل فراوانى احاطه كرده است.

آن پديده ها و قوانين و وسايل به خودى خود، در راه تعيين سرنوشتى كه انسان با دست خود بايد بسازد، آمادگى فعاليت خود را اعلام كرده اند، بدون اين كه اين اعلام موجب اجبار انسانى بوده باشد.

مثلًا نور يكى از آن پديده ها و وسايل است كه تمام جايگاه هاى حيات ما را روشن ساخته است، در عين حال ما را به هيچ يك از هدف هاى حياتى كه بايد آن را به دست بياوريم، مجبور نمى سازد.

پديده نور تاكنون هيچ قماربازى را مجبور نساخته است كه در روشناييش بنشيند و قماربازى كند، چنان كه هيچ پارسايى را مجبور نساخته است كه در روشناييش بنشيند و به عبادت خداوندى پردازد.

آب، اين ماده حياتى كره خاكى به وجود و جريان خود ادامه مى دهد، بدون اين كه كسى را مجبور كند، شخص ديگرى را در استخر آب بيندازد و او را غرق كند، يا جهاز هاضمه و دستگاه مربوط بدن را به آشاميدن خود مجبور بسازد و نه تنها او را از مرگ نجات بدهد، بلكه سلول ها و اعصاب مغزى را آماده انديشه و رؤيا و تخيل و تداعى معانى و خودآگاهى مى نمايد.

آرى، ماده آب هيچ گونه مأمور اجرايى بالاى سر استعمال كنندگان آب نگماشته است.

اين انسان است كه حيات خود را مى خواهد و آن آب را با انواع گوناگون مورد بهره بردارى قرار مى دهد.

اين مسئله مورد ترديد نيست، جاى تأسف اين است كه اين انسان روى چه عواملى به جاى داشتن سوداى سر به بالا، همواره ميل به سر به پايين مى كند.

افسوس بر آن انسان هايى كه با بودن نبوت و امامت و به خصوص حبل اللّه متينى چون قرآن، در اين قفس خاكى خود را حبس كرده و چون درب اين قفس باز شود جايى جز جهنم براى آنان نخواهد بود.

غرض از نزول قرآن

قرآن را براى رشد و تكامل و رسيدن به عالى ترين مقام الهى نفس و هستى خود بخواهيد، آن را فرا گرفته و براى رفع عيوب درون و برون خود عمل كرده و از خويشتن به وسيله قرآن مجيد انسان نمونه اى بسازيد.

قرآن را براى تخدير خود از ملامت ها و خستگى ها و شفيعى جهت پول يافتن و شفاى امراض بدنى و بركت خانه و مغازه قرار ندهيد كه دين براى جبران ملالت جسمى و علاج ترس از حوادث مادى نيامده است، جلال الدين مولوى در ضمن آثارش به اينان كه برداشت غلط از قرآن دارند حمله ور شده و مى گويد:

علامه جعفرى در شرح اين ابيات مى گويد «2»:

يكى از پرده هاى ضخيمى كه به روى دين و منابع و شؤون آن افتاده و مردم را از اين حقيقت حيات بخش محروم ساخته است همين نكته است كه جلال الدين متذكر مى شود.

مى گويند: قرآن و به طور كلى دين ساخته آلام و ناگوارى هايى است كه دامنگير افراد انسانى است.

خشونت و تلخى رويدادهاى زندگانى دائماً انسان ها را در اندوه و وسوسه و اضطراب و ترس غوطه ور مى سازد، وقتى كه بشر در مقابل اين خشونت و تلخى ها به ناتوانى خود پى مى برد، به وسايل گوناگونى پناه مى برد، مانند عوامل تخدير مادى از افيون گرفته تا موسيقى و از آراستن و پيراستن موضوعات به عنوان زيبا دوستى گرفته تا هنرهاى گوناگون و بالاخره عامل دين را براى خود وسيله اى قرار مى دهد و از واقعيت ها فرار مى كند.

اين داورى «ظالمانه و خائنانه» به هيچ وجه با واقعيت تطبيق نمى كند؛ زيرا نخست اين مسئله را بايد در نظر بگيريم كه فرق زيادى وجود دارد ميان علت اصلى يك جريان و فايده اى كه مى توان از آن بهره بردارى نمود.

شما در باغچه خانه خود گل زيباى گران قيمتى را مى كاريد و گربه اى كه گرماى تابستان ناراحتش كرده از بالاى ديوار سايه آن گل زيبا را مى بيند و پايين مى آيد و در سايه شاخه و برگ گل پهن مى شود و ساعتى آسايش مى كند، آيا صحيح است كه بگوييم:

هدف شما و علت اصلى آن كه شما پولى خرج كرده و روزها و شايد ماه ها زحمت كشيده گل زيبايى را پرورده ايد، همان آسايش گربه در سايه آن است؟!

لباس هايى را كه پوشيده ايد براى حفظ بدن از ناملايمات جوّى است، فرض كنيم كه سيل خروشانى در معرض ورود به خانه شماست و شما چيزى نداريد يا آنچه داريد براى جلوگيرى سيل از ورود به خانه كفايت نمى كند، مجبور مى شويد كه لباس هاى خود و خانواده تان را در جلوگيرى از سيل مورد بهره بردارى قرار بدهيد.

اين دو مثال اگر چه صد در صد با مسئله ما تطبيق نمى شود، ولى براى توضيح علت اصلى يك شى ء و فايده عارضى آن مناسب به نظر مى رسد، اين حماقت كه قرآن و ساير شعائر دينى و به جاى آوردن دستورهايش علت اصلى دين تلقى شود سابقه ديرينه اى دارد و در خود قرآن در چند آيه مورد توبيخ قرار گرفته است، مانند آن آيه كه مى گويد:

وقتى كه ضررى به انسان متوجه شود، به خدا مى گرايد و دست به دعا بلند مى كند «3».

لذا جلال الدين مولوى در ابيات مورد تحليل مى گويد:

اگر تو قرآن را براى رفع ملالت خاطر مى خوانى چه تفاوتى با كليله و شاهنامه خواندن دارد؟

قرآن را براى خدا فرا گيريد و براى خدا عمل كنيد، تا به نقطه اى كه براى شما معلوم كرده اند و آن مقام خلافت از حق است برسيد، قرآن را براى كسب سعادت دنيا و آخرت بخوانيد و عمل كنيد، قرآن را براى رفع دردهاى عقلى و روحى تلاوت كنيد، قرآن را براى خدا بخواهيد و براى خدا فرا گيريد و براى خدا به اجرا بگذاريد.

با قرآن آشنا شويد و به قرآن آگاه شويد و به آيات خدا آراسته گرديد تا به مقام والاى ملكوتى و الهى برسيد؛ تا هستيد خود را به قرآن عرضه كنيد.

قرآن: كتاب هدايت، كتاب شفا، كتاب زمينه ساز رشد و كمال و مبين تمام مسائل مثبت و منفى است.

غرض از نزول قرآن آراسته شدن انسان به مقام شامخ انسانيت و رسيدن او به مقام لقا و وصال است.

قرآن براى بيدارى قلب و توجه دادن انسان به واقعيت ها و متصل نمودن آدمى به ملكوت سماوات و ارض آمده است.

ادب قرائت قرآن

بر ما لازم است كه به طور مستمر در ضمن قرائت قرآن با توجه به مفاهيم عالى آيات، خود را بر كتاب الهى عرضه كرده و در مقام تطبيق خود با آيات الهيه برآييم، تا اگر آنچه قرآن مى خواهد در ما باشد، به حفظ آن بكوشيم و آنچه نمى خواهد اگر در ما هست به علاج آن اقدام نماييم.

امام خمينى رحمه الله در اين زمينه مى گويد:

يكى از آداب مهمه قرائت قرآن كه انسان را به نتايج بسيار و استفادات بى شمار نايل كند، تطبيق است و آن چنان است كه در هر آيه از آيات شريفه كه تفكر مى كند، مفاد آن را با حال خود منطبق كند و نقصان خود را به واسطه آن مرتفع نمايد و امراض خود را به آن شفا دهد.

مثلًا در قصه شريفه حضرت آدم ببيند سبب مطرود شدن شيطان از بارگاه قدس با آن همه سجده ها و عبادت هاى طولانى چه بوده، خود را از آن تطهير كند؛ زيرا مقام قرب الهى جاى پاكان است، با اوصاف و اخلاق شيطانى قدم در آن بارگاه نتوان گذاشت.

از آيات شريفه استفاده مى شود كه مبدأ سجده ننمودن ابليس خودبينى و عجب بوده كه كوس:

[أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ ] «4».

من از او بهترم، مرا از آتش پديد آورده اى و او را از گِل آفريدى.

زد و اين خودبينى اسباب خودخواهى و خودفروشى- كه استكبار است- شد و نتيجه استكبار خودرأيى و استقلال و سرپيچى از فرمان دوست گشت و به اين خاطر او را مطرود درگاه نمودند.

آه بر عده اى از ما كه از اول عمر، شيطان را ملعون و مطرود خوانديم و خود به اوصاف خبيثه او متصف هستيم و در فكر آن نشديم كه آنچه سبب مطروديت درگاه قدس است در هر حال از خود دور كنيم، شيطان خصوصيتى ندارد، آنچه او را از درگاه قرب دور كرد، اگر در ما باشد ما را هم نگذارد به آن پيشگاه پاك راه يابيم، بترسيم از اين كه لعن هايى كه به ابليس مى كنيم، خود در آن شريك باشيم!

و نيز تفكر كنيم در همين قصه شريفه و سبب مزيت آدم و برترى او از ملائكة اللّه، ببينيم چه بوده كه خود نيز به قدر طاقت به آن آراسته گرديم؛ مى بينيم تعليم اسما سبب برترى او گشت و مرتبه عاليه تعليم اسما تحقق به مقام اسماء اللّه است چنانچه مرتبه عاليه از احصاى اسما كه در روايت شريفه است:

إنَّ لِلّهِ تِسْعة وَتِسْعينَ أسْماءٌ مَنْ أحْصاها دَخَلَ الْجَنَّةَ «5».

تحقّق به حقيقت آن ها است كه انسان را به جنت اسمايى نايل مى كند، انسان با ارتياضات قلبيه مى تواند مظهر اسماء اللّه و آيات كبراى الهيه شود و وجود او وجود ربانى و متصرف در مملكت او دست جمال و جلال الهى باشد و در حديث، قريب به اين معنى است كه:

همانا روح مؤمن اتصالش به خداى تعالى شديدتر است از اتصال شعاع خورشيد به خورشيد «6».

در هر صورت كسى كه بخواهد از قرآن شريف حظ وافر و بهره كافى بردارد بايد هر يك از آيات شريفه را با حال خود تطبيق كند، تا استفاده كامله كند، مثلًا در آيه شريفه سوره انفال آمده:

[إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ إِذا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَ إِذا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ آياتُهُ زادَتْهُمْ إِيماناً وَ عَلى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ ] «7».

مؤمنان، فقط كسانى هستند كه چون ياد خدا شود، دل هايشان ترسان مى شود، وهنگامى كه آيات او بر آنان خوانده شود بر ايمانشان مى افزايد، و بر پروردگارشان توكل مى كنند.

شخص سالك بايد اين اوصاف ثلاثه را ببيند با او منطبق است يا نه؟ آيا وقتى ياد خدا به ميان مى آيد، قلبش فرو مى ريزد و ترسناك مى شود؟ و وقتى آيات شريفه الهيه بر او خوانده مى شود، نور ايمان در قلبش افزايش پيدا مى كند و اعتمادش بر خداست؟

يا در هر يك از مراتب راجل و از هر يك از اين خواص محروم است؟ اگر بخواهد بفهمد كه از حق ترسناك است و قلبش ازترس او فرو مى ريزد به اعمال خود نظر كند؛ انسان ترسناك در محضر كبريايى جسارت به مقام مقدسش نكند و در حضور حضرت حق هتك حرمات الهيه ننمايد، اگر با آيات الهيه ايمان قوى شود نور ايمان به مملكت ظاهرش نيز سرايت كند.

ممكن نيست قلب كه نورانى باشد و زبان و كلام و چشم و نظر و گوش و استماع نورانى نباشد؛ بشر نورانى آن است كه تمام قواى ملكيه و ملكوتيه اش نوربخش باشد و علاوه بر آن كه خود او را هدايت به سعادت و طريق مستقيم كند به ديگران نيز نورافشانى نموده، آن ها را به راه راست هدايت كند.

چنانچه اگر كسى به خداى تعالى توكل و اعتماد داشته باشد، قطع طمع از دست ديگران كند و بار احتياج خود را به درگاه غنى مطلق افكند و ديگران را كه چون خود او فقيرند، مشكل گشا نداند؛ پس وظيفه سالك الى اللّه آن است كه خود را به قرآن شريف عرضه بدارد.

چنانچه ميزان در تشخيص صحت و عدم صحت و اعتبار ولا اعتبار حديث و روايت آن است كه آن را به كتاب خدا عرضه دارند و آنچه مخالف آن است باطل و زخرف شمارند؛ ميزان در استقامت و اعوجاج و شقاوت و سعادت آن است كه در ميزان كتاب اللّه درست و مستقيم درآيد.

و چنانچه خُلق رسول خدا صلى الله عليه و آله قرآن بود، امت هم بايد خلق خود را با قرآن موافق كند تا با خلق ولى كامل نيز مطابق گردد و اخلاقى كه مخالف با كتاب خداست زخرف و باطل است و هم چنين جميع معارف و احوال قلوب و اعمال باطن و ظاهر خود را بايد با كتاب خدا تطبيق كند تا به حقيقت قرآن متخلّق گردد و قرآن مجيد صورت باطنى او شود.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- اسرا (17): 82.

(2)- شرح مثنوى، علامه جعفرى: 11/ 21.

(3)- «وَإِذَا مَسَّ الْإِنْسَانَ الضُّرُّ دَعَانَا لِجَنْبه» يونس (10): 12.

(4)- اعراف (7): 12.

(5)- التوحيد: 195، باب 29، حديث 9؛ بحار الأنوار: 6/ 219، باب 8، حديث 13.

(6)- الكافى: 2/ 166، حديث 4.

(7)- انفال (8): 2.