رحمت بى‏نهايت در بى‏نهايت‏

منابع مقاله:

کتاب : تفسير و شرح صحيفه سجاديه جلد چهارم

نوشته: حضرت آیت الله حسین انصاریان

مسأله بسيار مهم و باعظمت رحمت حضرت ربّ العزّه- جلّ جلاله- در نزديك به سيصد و چند آيه قرآن مجيد اين سند حقايق و منبع واقعيت‏ها، مطرح است.

رحمت رحمانيّه شامل تمام موجودات هستى، و رحمت رحيميّه شامل مكلّفينى است كه آراسته به ايمان و عمل صالح و اخلاق حسنه‏اند و در تمام شؤون حيات در عرصه گاه تقوا و پرهيز از گناه به سر مى‏برند.

رحمت خداوند در قرآن مجيد

رحمت جناب حق فناناپذير و نسبت به تمام مُلك وملكوت فراگير است:

رحمت واسعه خداوند

فَقُلْ رَبُّكُمْ ذُو رَحْمَةٍ واسِعَةٍ» «1»

بگو: پروردگارمان صاحب رحمتى گسترده است.

وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْ‏ءٍ فَسَأَكْتُبُهَا لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَالَّذِينَ هُم بِآيَاتِنَا يُؤْمِنُونَ» «2»

و رحمتم همه چيز را فرا گرفته است، پس به زودى آن را براى كسانى كه [از شرك، كفر، بت‏پرستى و ارتداد] مى‏پرهيزند و زكات مى‏پردازند و به آياتم ايمان مى‏آورند، مقرّر و لازم مى‏دارم.

رحمت الهى و نجات از قهر و عذاب‏

رحمت حضرت اوست كه انسان شايسته رحمت را از قهر و عذاب مى‏رهاند و از چنگال سخط و غضب او كه متوجه عاصيان و فتنه گران و ظالمان است نجات مى‏دهد:

قَالَ سَآوِي إِلَى‏ جَبَلٍ يَعْصِمُني مِنَ الْمَاءِ قَالَ لَا عَاصِمَ الْيَوْمَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ إِلَّا مَن رَحِمَ» «3»

گفت: به زودى به كوهى كه مرا از [اين‏] آب نگه دارد، پناه مى‏برم. نوح گفت: امروز در برابر عذاب خدا هيچ نگه دارنده‏اى نيست مگر كسى كه [خدا بر او] رحم‏كند.

رحمت الهى در برابر نفس اماره‏

رحمت حضرت اوست كه به هنگام حملات خطرناك نفس امّاره و تمام مفاسد فردى و خانوادگى و اجتماعى از انسان دستگيرى كرده و باب نجات را به روى آدمى مفتوح و وى را از زيان‏ها و ضررها و خسارت‏هاى آن گرگ درنده حفظ مى‏كند:

إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلَّا مَا رَحِمَ رَبِّي» «4»

زيرا نفس طغيان گر، بسيار به بدى فرمان مى‏دهد مگر زمانى كه پروردگارم رحم كند.

رحمت الهى، فريادرس روز قيامت‏

رحمت حضرت اوست كه در عرصه گاه عجيب و غريب محشر، به فرياد اهل‏ دل و عاشقان واله و مؤمنان ثابت قدم و بيداران راه و بينايان آگاه و دارندگان اخلاق و عمل صالح مى‏رسد:

يَوْمَ لَا يُغْنِي مَوْلىً عَن مَوْلىً شَيْئاً وَلَا هُمْ يُنصَرُونَ* إِلَّا مَن رَحِمَ اللَّهُ إِنَّهُ هُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ» «5»

همان روزى كه هيچ دوستى چيزى از عذاب را از دوستش دفع نمى‏كند، و چون [آلوده به شرك و كفرند] يارى نمى‏شوند؛* مگر كسى كه خدا او را مورد رحمت قرار داده است؛ زيرا او تواناى شكست‏ناپذير و مهربان است.

رحمت الهى، مانع فروافتادن انسان در سيّئات‏

رحمت حضرت اوست كه مانع فرو افتادن انسان در سيّئات است، كه اگر عنايت و لطف او نباشد ذرّه‏اى خوبى از انسان صادر نمى‏شود:

وَقِهِمُ السَّيِّئَاتِ وَمَن تَقِ السَّيِّئَاتِ يَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمْتَهُ وَذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ» «6»

و آنان را از عقوبت‏ها نگه دار، و هر كه را در آن روز از عقوبت‏ها نگه دارى بى‏ترديد او را مورد رحمت قرار داده‏اى؛ و اين همان كاميابى بزرگ است.

(حافظ شيرازى)

رحمت الهى براى رفع خسران‏

خسارت مسأله‏اى است كه به طور مكرّر در قرآن مجيد به آن اشاره شده.

خسارت كه محصول فروافتادن در گناه و عدم توبه است، اگر گريبانگير انسان شود رهايى از آن مشكل و چنانكه انسان با آلوده بودن به آن به جهان ديگر رود براى هميشه به عذاب اليم دچار خواهد شد. تنها راه رهايى از خسارت، اتّصال به رحمت رحيميّه حضرت محبوب است كه آنهم به توسط توبه و ايمان و عمل صالح و اخلاق حسنه به دست مى‏آيد:

قَالا رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنْفُسَنَا وَإِن لَمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ» «7»

گفتند: پروردگارا! ما بر خود ستم ورزيديم، و اگر ما را نيامرزى و به ما رحم نكنى مسلماً از زيانكاران خواهيم بود.

اين آيه شريفه از ايمان و توبه و عمل صالح و اخلاق حسنه خبر مى‏دهد:

رَبَّنا: ايمان، ظَلَمْنا أنْفُسَنا: توبه، تواضع و خضوع در برابر حق، عمل و اخلاق. كه هر چهار حقيقت، علت جذب رحمت رحيميّه به سوى انسان است.

(حافظ شيرازى)

رحمت الهى در اقامه واجبات‏

رحمت رحيميّه حضرت محبوب شامل كسانى است كه در مقام امر به معروف و نهى از منكر و بپا داشتن نماز و پرداخت زكات و اطاعت از خدا و پيامبر در همه‏ شؤون باشند:

وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَولِياءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَيُطِيعُونَ اللّهَ وَرَسُولَهُ أُولئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللّهُ إِنَّ اللّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ» «8»

مردان و زنان با ايمان دوست و يار يكديگرند؛ همواره به كارهاى نيك و شايسته فرمان مى‏دهند و از كارهاى زشت و ناپسند بازمى‏دارند، و نماز را برپا مى‏كنند، و زكات مى‏پردازند، و از خدا و پيامبرش اطاعت مى‏نمايند؛ يقيناً خدا آنان را مورد رحمت قرار مى‏دهد؛ زيرا خدا تواناى شكست‏ناپذير و حكيم است.

رسيدن به رحمت حق در پيروى از قرآن‏

پيروى از آيات قرآن مجيد و آراسته شدن به حقايق اين كتاب در جهت عقيده و عمل و اخلاق، و حفظ اين واقعيّت‏ها با قدرت تقوا و پرهيز از گناه و معصيت، علّت رسيدن به رحمت حضرت حقّ است:

وَهذَا كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ فَاتَّبِعُوهُ وَاتَّقُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ» «9»

و اين [قرآن‏] كتابى پرفايده است كه ما آن را نازل كرديم پس آن را پيروى كنيد و [از مخالفت با آن‏] بپرهيزيد تا مشمول رحمت شويد.

رحمت الهى در استماع قرآن‏

شنيدن قرآن با گوش جان و فرو بستن زبان فضولى به اين معنا كه در برابر قانون‏ خدا قانون نياوردن، باعث رحمت الهى است:

وَإِذَا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَأَنْصِتُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ» «10»

و هنگامى كه قرآن خوانده شود، به آن گوش فرا دهيد و سكوت كنيد تا مشمول رحمت شويد.

رحمت الهى و اصلاح بين برادران دينى‏

اصلاح بين برادران دينى و حلّ اختلافات مردم و مراعات تقوا، علت رسيدن رحمت حق به آدمى است:

فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ» «11»

جز اين نيست كه همه مؤمنان با هم برادرند؛ بنابراين [در همه نزاع ها و اختلافات‏] ميان برادرانتان صلح و آشتى برقرار كنيد، و از خدا پروا نماييد كه مورد رحمت قرار گيريد.

رحمت الهى در صبر

آنان كه از آزمايش‏هاى الهى و ابتلائات دنيايى سرفراز بيرون آيند و براى حفظ دين و ايمان و اخلاق خويش در برابر حوادث صبر ورزند، به رحمت حضرت محبوب خواهند رسيد:

وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْ‏ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالَّثمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ* الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلّهِ وإِنّا إِلَيهِ رَاجِعُونَ* أُولئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِن رَبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَأُولئِكَ هُمُ‏ الْمُهْتَدُونَ» «12»

و بى‏ترديد شما را به چيزى اندك از ترس و گرسنگى و كاهش بخشى از اموال و كسان و محصولات [نباتى يا ثمرات باغ زندگى از زن و فرزند] آزمايش مى‏كنيم. و صبركنندگان را بشارت ده.* همان كسانى كه چون بلا و آسيبى به آنان رسد گويند: ما مملوك خداييم و يقيناً به سوى او بازمى‏گرديم.

* آنانند كه درودها و رحمتى از سوى پروردگارشان بر آنان است و آنانند كه هدايت يافته‏اند.

رحمت الهى در اخلاق حسنه‏

نرم خويى با مردم، خوشرفتارى با همنوعان و به كارگيرى اخلاق حسنه و صفات حميده، علامت اتصال انسان به رحمت حضرت ربّ العزّه است:

فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنتَ فَظّاً غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى‏ اللّهِ إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ» «13»

[اى پيامبر!] پس به مهر و رحمتى از سوى خدا با آنان نرم خوى شدى، و اگر درشت خوى و سخت دل بودى از پيرامونت پراكنده مى‏شدند؛ بنابراين از آنان گذشت كن، و براى آنان آمرزش بخواه، و در كارها با آنان مشورت كن، و چون تصميم گرفتى بر خدا توكل كن؛ زيرا خدا توكل كنندگان را دوست دارد.

خلاصه مطلب در باب رحمت الهى‏

من اگر بخواهم تمام موارد رحمت را از قرآن مجيد ذكر كنم سخن به درازا خواهد كشيد، فكر مى‏كنم آيات ذكر شده به عنوان نمونه كافى باشد. اين آيات مى‏گويد:

الف: حضرت محبوب رحمت را بر خود فرض فرموده.

ب: رحمت او رحمت واسعه يعنى بى‏نهايت در بى‏نهايت است.

ج: شامل كسانى است كه واجد شرايط و داراى شايستگى باشند.

آيات قرآن مجيد در مسأله رحمت رحيميّه جز اين سه حقيقت را دنبال نمى‏كند.

عزيزان بكوشيد كه براى به دست آوردن رحمت حضرت دوست، واجد شرايط شويد كه هر كس به درياى رحمت واسعه حق متّصل شود، خير دنيا و آخرت خود را به نحو كامل تأمين كرده است.

فيض آن عارف عالى قدر و بلبل شوريده گلستان محبّت مى‏فرمايد:

(فيض كاشانى)

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- انعام (6): 147.

(2)- اعراف (7): 156.

(3)- هود (11): 43.

(4)- يوسف (12): 53.

(5)- دخان (44): 41- 42.

(6)- غافر (40): 9.

(7)- اعراف (7): 23.

(8)- توبه (9): 71.

(9)- انعام (6): 155.

(10)- اعراف (7): 204.

(11)- حجرات (49): 10.

(12)- بقره (2): 155- 157.

(13)- آل عمران (3): 159.