مساله عطش در کربلا

هر چه از عمر قیام عاشورا می گذرد بر هیبت و عظمت آن افزوده شده و یاد و خاطره شهدای این قیام در قلب ها سرزنده تر می شود. این قیام سرمشقی شده است برای آزادمردانی که از بذل جان در راه احیای ارزش های الهی دریغ نمی کنند، و در مقابل طغیان ظالمان و گردنکشان سدّی محکم و استوارند. همین امر سبب شده تا ظالمان و کوردلان عالم ـ به خیال خود ـ ریشه ها و واقعیّات این قیام بی نظیر را نشانه گرفته و هر ساله با تکرار شبهاتی که دیگر نخ نما شده اند آن را تضعیف کنند. هر چند دشمنان در قالب کتاب و مقاله، و شبکه های ماهواره ای و فضای سایبری، اندیشه قیام ناب سرور و سالار شهیدان را نشانه گرفته اند و هر روز شبهاتی القا می کنند، امّا با این حال هر ساله عزاداری امام حسین(ع) با شور و قوّت مضاعفی برپا می شود. 

در این نوشته بر آن شده ایم تا با پرداختن به «مساله عطش در کربلا»، شبهاتی که در این زمینه بیان شده است را مورد نقد و بررسی قرار دهیم.

تحریم آب، رسمی جاهلی در جنگ ها

برخی مساله تحریم آب ـ را که نمایانگر نهایت خباثت دشمن است ـ بعید می پندارند. ما ابتدا به ذکر مصادیقِ دیگری از تحریم آب (در دوران صدر اسلام) پرداخته و سپس به بررسی شبهات، پیرامون مساله عطش در کربلا می پردازیم. بستن آب در جنگ ها، پیشینه ای در فرهنگ عرب جاهلی دارد و بعنوان یک ترفند نظامی برای شکست دشمن از آن استفاده می کرده اند، همان گونه که وقتی مشرکین در جنگ بدر زودتر از سپاه اسلام به منطقه بدر رسیدند و بر چاه های بدر مسلّط شده و آب را بر روی مسلمین بستند تا عرصه را بر ایشان سخت کنند.(1)

در جنگ خیبر نیز شخصی از یهودیان به نزد پیامبر(ص) آمد و در قالب پیشنهادی گفت: «اگر مجاری آب قلعه را ببندید، آنها را وادار به تسلیم می کنید». امّا ایشان با بستن آب بر دشمن موافقت نکردند.(2) پیشنهاد شخص یهودی حکایت از این مطلب دارد که در آن زمان این شیوه در جنگ ها مرسوم بوده امّا مورد تایید و پذیرش پیامبر اسلام (ص) نبوده است.

با فراگیر شدن آئین اسلام، اعراب تازه مسلمان روز به روز از فرهنگ و آداب و رسوم جاهلی فاصله گرفته و با فرهنگ اسلامی آشنا می شدند. در تعالیم اسلام حرکات ناجوانمردانه، و خیانت حتّی با دشمن محکوم بوده و کسی حقّ نداشت در مقابله با دشمن از هر روشی استفاده کند.

پس از رحلت نبی مکرّم اسلام(ص) و انحراف در مساله جانشینی آن حضرت، شکافی در فرهنگ اسلامی پدیدار شد که راه نفوذ فرهنگ منسوخ جاهلی را باز کرد؛ تا جاییکه فساد آن دامنگیر غاصبان و عاملان خلافت شد.

وقتی ظلم و بی عدالتی خلیفه سوّم، عثمان بن عفّان بیداد می کرد؛ مخالفانش او را در منزلش محاصره کردند. در این میان سران مخالفین از جمله طلحه، بر آن شدند تا از رسیدن آب به عثمان جلوگیری کنند.(3) تحریم آب بر عثمان تا حدّی به طول انجامید که او از شخصی به نام «حجّاج»،(4) «خالد بن عاص»(5)، «امیرالمومنین(ع)»(6) و «همسران پیامبر(ص)»(7) درخواست امداد کرد. در این هنگام فقط «امیرالمومنین(ع) و امّ حبیبه» بود که برای رساندن آب به عثمان تلاش کردند.(8) بنابر آنچه نقل شده ـ و طبق سیره پیامبر(ص) که بستن آب را حتّی بر دشمنان روا نمی دانست ـ امام علی(ع) تحصّن کنندگان را مورد شماتت قرارداده و حتّی طلحه را توبیخ نمود. سرانجام با تلاش امام(ع) و با وساطت امام حسن(ع) تحریم آب شکست.

سیّد مرتضی روایت می کند که امیر المومنین(ع) فرمود: «صحیح نیست که خانواده عثمان به جرم او در حال تشنگی هلاک شوند».(9) قاضی ابوحنیفه(10) و ابن کثیر،(11) امیر المومنین(ع) را تنها کسی می دانند که در راه رساندن آب به منزل عثمان تلاش نمود. ابن ابی الحدید نیز تلاش حضرت(ع) را اینگونه بیان می کند: «وَ اللهِ لَقَدْ نَصَرَ عُثمانَ لَوْ کانَ الَمحْصُورُ جَعفَرَ بْنِ أبِى طالِب لَمْ یَبْذَلْ لَه إلاّ مِثْلَه: به خدا قسم، او عثمان را به حدّی یاری کرد که اگر جعفر بن ابیطالب محاصره شده بود، همین گونه به او کمک می کرد».(12)

بطور قطع، تلاش امیر المومنین(ع) به منظور حمایت از شخص عثمان نبوده بلکه طبق روایتی که از سیّد مرتضی نقل شد، امام(ع) در پی رفع ظلم از خانواده عثمان بوده و علاوه بر آن، ـ با توجّه به سخنان ایشان در شماتت و توبیخ تحریم کنندگان آب، ـ نفس این عمل از سوی حضرت(ع) محکوم شده و مورد تایید نیست. چرا که مخالفت صریح با سیره و روش پیامبر گرامی اسلام(ص) دارد.

با مطالعه تاریخ جنگ صفّین نیز به خوبی می توان این اندیشه را بررسی کرد. هنگامی که دشمنان بر چاه های آب مسلّط می شوند مانع آب شده، امّا در صحنه نبرد که ورق بر می گردد و سپاهیان امیر المومنین(ع) به چاه ها دست می یابند، ایشان علی رغم رفتار نا جوانمردانه و جاهلانه سپاهیان معاویه، آب را برای آنها مباح و گوارا می داند.

آری سیره پیامبر اسلام(ص) و امیر المومنین(ع) مطابق با تعالیم و معارف اسلامی است، و روش کسانی که دم از اسلام می زنند امّا بویی از آن به مشام جانشان نرسیده است، مطابق با فرهنگ منسوخ جاهلیّت و منش خیبرنشینان و هلاک شدگان بدر است.

امام حسین(ع) نیز در مسیر کربلا هنگامی که با لشگریان تشنه حرّ بن ریاحی مواجه می شود، بر طبق سیره جدّ و پدر بزرگوارش آنها را سیراب می کند. حتّی به فرمان ایشان، مرکب و اسب هایشان نیز سیراب می شوند. تاریخ طبری این حرکت جوانمردانه امام(ع) را اینگونه نقل می کند: «... فقام فتیه و سقوا القوم من الماء‌ حتی أرووهم، و اقبلوا یملأون القصاع و الأتوار و الطساس من الماء و یدنونها من الفرس ...: گروهی از جوانان بر خاستند و سیرابشان کردند آنها کاسه ها ، طاسها و ظروف را پر از آب کرد و به اسبها می داند».(13)

قطعی بودن عطش در کربــلا

هر چند مساله عطش در کربلا از مسلّمات می باشد و شهید مطهّری نیز در کتاب حماسه حسینی مساله تشنگی امام حسین(ع) و یارانش را از مسلّمات واقعه کربلا می شمرد. امّا دشمنان و شبهه افکنان سعی دارند تا در این مورد شک و شبهه ایجاد کرده و حقیقت طلبان را دچار تردید کنند. هر چند شبهات مطرح شده در مورد مساله عطش در کربلا قابل نقد و پاسخی کوبنده است. امّا از شبهات که بگذریم، قرائن تاریخی و دلایل فراوانی می باشد که حقیقت را بازگو می کند و آن چیزی جز وجود عطش شدید در کربلا نیست.

قرائنی بر عطش در کربلا

با بررسی و توجّه به چند نکته می توان به حقیقت پی برد:

1. توجّه به نامه ها و مکاتبات بین لشگریان دشمن.

2. توجّه به محاورات و گفتگو های بین دو لشگر.

3. توجّه به حالات شهدای کربلا و آنچه در موردشان از زبان مورخّین نقل شده است.

4. توجّه به فرهنگ عزاداری اهل بیت(ع) و پیروانشان.

نامه و مکاتبات بین لشگریان دشمن

از میان نامه ها و مکاتباتی که بین لشگریان دشمن ردّ و بدل شده و در آن از مساله عطش و بستن آب به میان آمده است، می توان به پیام ابن زیاد به حرّ بن یزید ریاحی اشاره کرد. در این پیام آمده است که ابن زیاد، حرّ را موظف می کند تا کاروان حسینی را به سرزمینی بی آب و علف هدایت کند تا آنها را از لحاظ آذوقه و آب در مضیقه قرار داده باشد.

هرچند امام حسین(ع) از او خواست تا اجازه دهد تا کاروان در غاضریه و ـ در شمال شرق کربلا که دارای آب و آبادانی بود ـ و یا نینوا فرود آیند،(14) امّا حرّ طبق ماموریّتی که از سوی ابن زیاد دریافت کرده بود؛ نپذیرفت. قسمتی از متن این نامه عبارتست از: «امّا بعد فجعجع بحسین، حیث یبلغک کتابی، و یقدم علیک رسولی، و لا تنزله الّا فی العراء فی غیر حصین و علی غیر ماء: کار را بر حسین تنگ بگیر، هنگامی که نامه من به  تو  رسید و فرستاده ام بر تو وارد شد، فرود نیاور آنها را مگر در بیابان بى آب و آبادى».(15)

علاوه بر این مورد، می توان به نامه ابن زیاد به عمر سعد اشاره کرد که مطابق آن عمر سعد ماموریّت یافت تا آب را بر روی کاروان حسینی ببندد. طبری نقل کرده که: پس از اینکه پیام ابن زیاد به عمر سعد رسید، او عمرو بن حجاج را با پانصد نفر، مامور و محافظ شریعه کرد و آنها نیز تا سه روز بین کاروان حسینی و آب فاصله انداختند تا اینکه امام حسین(ع) و یارانشان به شهادت رسیدند. «بعث عمر بن سعد عمرو بن الحجاج علی خمس مائة فارس فنزلوا علی الشریعه و حالوا بینه و بین الماء ثلاثة ایام الی ان قتل».(16)

ماموریّت عمرو بن حجّاج از سوی عمر سعد خود شاهد دیگری بر مساله عطش در کربلا است.

طبق نقل ابن شهر آشوب، امام حسین(ع) چاهی را در نزدیک خیمه ها حفر کردند که پس از اینکه دشمن از آن آگاه شد و خبر به ابن زیاد رسید، او عمر سعد را مورد خطاب قرار داد و به او گفت: «فقد بلغنی ان الحسین یشرب الماء هو و اولاده و قد حفروا الآبار و نصبوا الاعلام فانظر اذا ورد علیک کتابی هذا فامنعهم من حفر الآبار ما استطعت و ضیق علیهم و لا تدعهم یشربوا من ماء الفرات قطرة واحدة: به من خبر رسیده است که حسین چاه حفر کرده و آبی مهیّا کرده است. از لحظه ای که این نامه به تو رسید تا می توانی آنان را از حفر چاه منع کن و بر آنان سخت بگیر. حتّی نگذار قطره ای از آب فرات بنوشند».(17)

گفتگوها و محاورات بین دو لشگر

علاوه بر آنچه در بین لشگریان دشمن می گذشته، با دقّت در گفتگوها و محاورات بین دو لشگر نیز در می یابیم که یکی از مسائلی که در کربلا از مسلّمات بوده، مساله عطش و تشنگی می باشد.

از سوی سپاه امام حسین(ع) و شخص ایشان گفتگوهایی مبنی بر درخواست آب، با سپاه مقابل انجام شده که از باب اتمام حجّت بوده است. هر چند برخی از بزرگان آنرا جزء تحریفات دانسته اند. از سوی دشمن نیز سخنان زیادی مطرح شده تا سبب شود آرامش روانی لشگریان مقابل را بهم بریزد و به یک موج روانی دامن بزند تا امام حسین(ع) را وادار به تسلیم کند. به همین منظور حتّی عمر سعد علاوه بر اینکه عمرو بن حجّاج زبیدی را نگهبان آب کرد،(18) شخصی را نیز مامور نمود تا فریاد زده و بر مساله منع آب تاکید کند.(19) علاوه بر این مورد، می توان به زخم زبان عبدالله بن ابی حصین الازدی و تمیم بن حصین، یا زخم زبان شمر به امام حسین(ع) اشاره کرد.

در مورد عبدالله بن ابی حصین الازدی، نقل شده است که امام حسین(ع) را خطاب کرد و فریاد زد: «ای حسین آیا این آب را می بینی که مانند قلب آسمان صاف است تو یک قطره از آن را نخواهی چشید تا آنکه از تشنگی بمیری».(20) امام حسین(ع) گفت: «خدایا او را از تشنگی بکش و هرگز او را نبخش». از حمید بن مسلم نقل شده است که: «به خدا بعدها هنگامی که بیمار بود عیادتش کردم به خدایی که جز او خدایی نیست دیدمش آب می خورد تا شکمش پر می شد و قی می کرد، آنگاه باز آب می خورد تا شکمش پر می شد و قی می کرد امّا سیراب نمی شد و چنین بود تا جان داد»(21)

علّامه مجلسی هم در ضمن گزارشاتش به ریشخند یکی از لشگریان عمر سعد به نام تمیم بن حصین خزاری اشاره کرده که گفت: «ای حسین و ای یاران حسین! آیا به آب فرات نمی نگرید که چگونه همانند شکم مار می درخشد، به خدا سوگند از آن قطره ای نخواهید آشامید تا آنکه مرگ را دریابید! ».(22) در ادامه، علّامه مجلسی به ریشخند شمر اشاره کرده که پس از آن امام(ع) او را نفرین کرد.(23) اینها همه حاکی از این است که دشمن از بستن آب به عنوان یک حربه استفاده کرده است.

از یاران امام حسین(ع) نیز عدّه ای درباره بستن آب سخن گفته اند. در مورد حُرّ(24) و بُرَیر بن حضیر همدانى نیز نقل شده است که در حمایت از ابا عبدالله الحسین(ع) در خطاب به لشگریان دشمن گفتند: «او (امام حسین(ع)) را با زنان و کودکان و اصحابش از آب فرات که یهودى و مجوسى و نصرانى از آن مى نوشند، و خوک ها و سگ های روستا در آن مى غلطند منع داشته اید. تا جاییکه، از تشنگى از پا درآمده اند».(25) 

یزید بن الحصین نیز که از یاران امام حسین(ع) است، به نیروهای عمر بن سعد گفت: «ای مردم، این آب فرات است. سگها و خوکها از آن می خورند و شما مانع شده اید تا فرزند پیامبر از آن بنوشد. آیا این انسانیّت است؟ گفتند: سوگند به خدا، حسین باید تشنه بمیرد.»(26)

مویّد دیگری که می توان بیان کرد گفتگوی نافع بن هلال با عمرو بن حجاج است. لحظه ای که آب در خیمه ها کمیاب شد؛ امام(ع) حضرت عبّاس(ع) را به همراه نافع و عدّه ای دیگر، مامور فراهم کردن آب کرد. هنگامی که به نزدیکی نهر رسیدند، عـمـرو بـن حجّاج پرسید، کیستى؟ هلال بن نافع که در پیشاپیش پیادگان حرکت مى کرد گفت: من هلال بن نافعم. عمرو گفت :می توانی از آب بنوشی. ولى ما ماموریم نگذاریم حسین به آب دست یابد. هـلال گفت: «واى بر تو! چگونه من آب بنوشم وقتی که حسین و یارانش تشنه اند».(27) و پس از این جنگ و درگیری میانشان رخ داد.

سیره و بیان اهل بیت(ع)

دیگر از شواهدی که یقین انسان را در مساله عطش در کربلا مضاعف می کند، اشاره ای است که در سخنان و رفتار اهل بیت(ع) نسبت به حادثه کربلا دیده می شود. نه تنها اهل بیت(ع) در سخنانشان به این مساله اشاره کرده اند که جبرئیل نیز در در ضمن نقل حادثه عاشورا برای برخی از انبیای الهی آن را بازگو کرده است. نقل شده است که جبرئیل پس از ترک اولای حضرت آدم(ع) و توبه ایشان به مساله عطش اشاره کرده است. او به حضرت آدم(ع) می فرماید: «یُقتَل عَطْشَاناً غَریباً وَحیداً فَریداً ، لَیسَ لَهُ نَاصِرٌ وَ لَا مُعینٌ وَ لَوْ تَرَاهُ یا آدَمُ وَ هُوَ یَقُولُ وَا عَطَشَاهْ وَا قِلَّةَ ناصِراه حَتّی یَحُول الْعَطَشُ بَینَهُ وَ بَینَ السَّمَاءِ کَالدُّخان فَلَمْ یُجِِبهُ أحَدٌ الَّا بالسُّیوفِ وَ شُربِ الْحُتُوف: کشته می شود در حالتی که تشنه باشد و بی کس باشد و تنها و فرید باشد و او را ناصری و معینی نباشد. ای آدم، اگر او را ببینی در حالتی که می گوید: (وا عطشاه، وا قله ناصراه) تا گاهی که از تشنگی چشمش چنان تاریک می شود که آسمان را نتواند دید و هیچ کس او را جواب نگوید الا با زبان شمشیر و شراب مرگ».

در جایی دیگر نیز، جبرئیل برای پیامبر اسلام(ص) حادثه کربلا را نقل می کند و به مساله عطش نیز اشاره می کند. 

در بیان رسول اکرم(ص)

 قبل از همه، شخص پیامبر اسلام(ص) از این مطلب سخن گفته است؛ که بازتاب آنرا می توان در سخنان امام حسین(ع) در شب عاشورا مشاهده کرد. در کتاب «الدمعة الساکبة» به نقل از کتاب «نور العین» آمده که از حضرت سکینه(س) نقل شده است در دل شب دیدم پدرم در محفلی که اصحابش گرد او نشسته بودند فرمود: «قَدْ قالَ جَدِّی رَسُولُ اللّهِ(ص): وَلَدی حُسَیْنٌ یُقْتَلُ بِطَفِّ کَرْبَلاَءَ غَریباً وَحیداً عَطْشاناً فَریداً: جدّم پیامبر خدا(ص) فرموده است: فرزندم حسین(ع) در کربلا غریب و تنها و تشنه شهید خواهد شد». گویا نبی مکرّم اسلام(ص) از عالم غیب بر این مساله واقف بوده و آن را برای امام حسین(ع) بازگو کرده است.

از پیامبر اکرم(ص) روایت شده است که به دخترش فاطمه(س) فرمود: «أَتَانِی جَبْرَئِیلُ فَبَشَّرَنِی بِفَرَحَینِ یَکُونَانِ لَکَ ثُمَّ عَزِیَّتُ بِأَحَدِهِمَا وَ عَرَفَتُ اَنَّهُ یُقْتَلُ غَرِیباً عَطْشَاناً ، فَبَکَتْ فَاطِمَةُ حَتّی عَلَا بُکاؤُها ، ثُمَّ قَالَتْ : یَا اَبَه لِمَ یَقْتُلُوهُ وَ أَنْتَ جَدُّه وَ أَبُوهُ عَلیٌّ وَ أَنَا أُمُّهُ ؟ ! قَالَ(ص) : یَا بُنَیَّةُ لِطَلَبِهِم الْمُلکَ أَمَّا إِنَّهُ سَیَظْهَرُ عَلَیْهِمْ سَیْفٌ لَا یَغمِدُ الَّا عَلی یَدِ الْمَهْدِی مِنْ وُلدِکَ: جبرئیل بر من وارد شد و من را به دو فرزند که از تو متولّد می شوند بشارت داد، سپس تعزیت گفته شدم به یکی از آنها و دانستم که او تشنه و غریب کشته می شود. پس فاطمه چنان گریه کرد که صدایش بلند شد، سپس گفت: ای پدر چرا او را می کشند در حالی که تو جدّش و علی پدرش و من مادرش هستم؟! پیامبر فرمود: دخترم آنها حکومت می خواهند. اما بزودی شمشیری علیه آنان بیرون می آید که غلاف نمی شود مگر به دست مهدی که از فرزندان توست.»(28)

از ابن عباس نیز نقل شده است که در مدینه کم آبی سبب شد تا مردم با تشنگی شدیدی رو برو شوند. تا جاییکه حضرت فاطمه(س) امام حسن و حسین(علیهما السلام) را به نزد پیامبر(ص) آورد و فرمود: پدر جان حسن و حسین(علیهما السلام) تحمّل عطش را ندارند. پیامبر(ص) با گذاشتن زبان مبارک در دهانشان رفع عطش کرد. سپس پیامبر(ص) آنان را بر زانو نشاند ... در این هنگام جبرئیل حاضر شد و گفت: «إِنَّ هذا وَلَدَکَ الْحَسَن یَمُوتُ مَسْمُوماً مَظْلُوماً ، وَ هَذَا وَلَدُکَ الْحُسَیْنُ یَمُوتُ عَطْشَاناً مَذْبُوحاً: این فرزندت حسن(ع) مسموم و مظلومانه از دنیا می رود و این فرزندت حسین(ع) در حالی دنیا را وداع می گوید که تشنه و سر بریده است».(29)

در بیان امیر المومنین(ع)

گفته شده است که در نبرد صفین، چون ابو ایوب اعور سلمی آب را بر مردم بست، صدای مردم به العطش بلند شد. سپس امام(ع) عدّه ای از اسب سواران را فرستاد تا آب را باز کنند ولی موفق نشدند. تا اینکه امام حسین(ع) با اذن پدر گرامیش رفت تا آب تهیه کند. هنگامی که خبر موفقیّت امام حسین(ع) به امیر المومنین(ع) رسید، آن حضرت گریست. چون علّت گریستن حضرت را جویا شدند، ایشان فرمودند: «ذَکَرتُ أَنَّهُ سَیُقْتَلُ عَطْشَاناً بِطَفِّ کَربَلا، حَتَّى یَنْفَرَّ فَرَسُهُ وَ یُحَمحِم: به یاد آوردم که (فرزندم) حسین(ع) در سرزمین کربلا عطشان کشته خواهد شد در حالی که اسبش می گریزد و صیحه می زند».(30)

در بیان امام حسین(ع)

ابو حمزه ثمالی در روایتی از امام سجّاد(ع)، ماجرای وفاداری یاران و خاندان امام حسین(ع) را در شب عاشورا بازگو می کند. پس از اینکه امام(ع) خبر شهادت همه یارانش را داد، قاسم از شهادت عبدالله شیرخوار سوال می کند. امام(ع) در این هنگام می فرماید:«فِداکَ عَمُّکَ یُقْتَلُ عَبْدُاللّهِ اِذْ جَفَّتْ رُوحی عَطَشاً وَ صِرْتُ اِلى خِیَمِنا فَطَلَبْتُ ماءً وَ لَبَنَاً فَلا أَجِدُ قَطُّ: عمویت به فداى تو باد! عبدالله هنگامى کشته خواهد شد که من از تشنگى زیاد بى تابم و در خیمه ها دنبال آب یا شیر مى گردم ولى چیزى نمى یابم».(31) در روز عاشورا نیز هنگامی که علی اصغر(ع) را بر دستان گرفت، فریاد زد: «یا قومُ، قَتَلْتُم شِیعَتی و أهلَ بَیْتِی و قَد بَقِیَ هَذا الطِفلُ یَتَلَظَّى عَطَشاً فاسقُوه شَربةً مِنَ المَاء: اى قوم! شیعیان و اهل بیتم را کشتید و فقط این طفل باقى مانده که از عطش بخود مى پیچد، او را با جرعه ای آب سیراب کنید».(32)

در بیان امام سجّاد(ع)

امام سجّاد(ع) که خود شاهد صحنه هولناک کربلا بود، در موارد زیادی به مساله عطش اشاره کرده است. پس از حادثه کربلا، در بیان چگونگی دفن پیکر شهدای کربلا نقل شده است که امام سجاد(ع) نیز؛ هنگامی که بدن مطهّر امام حسین(ع) را دفن کرد، با انگشت خویش بر روی قبر چنین نوشت: «هذا قَبْرُ الحُسَیْنِ بنِ عَلِیِّ بنِ أبی طالِب اَلَّذِی قَتَلُوهُ عَطْشاناً غَریباً: این قبر حسین بن على(ع) است که او را با لب تشنه و غریب کشتند».(33) همچنین، هنگامی که خبر بازگشت اهل بیت(ع) ـ از اسارت ـ به محمّد حنفیه رسید، ایشان به استقبال کاروان آمدند. وقتی محمّد حنفیه در مورد امام حسین(ع) از امام سجّاد(ع) سوال می کند، ایشان می فرماید: «یا عَمّاهُ! قَتَلُوهُ عَطشاناً و کُلُّ الحَیواناتِ رَیّانٌ: یا عموجان! پدر ما را با لب تشنه کشتند در حالی که همه حیوانات را سیراب می کردند».(34)

در بیان امام باقر(ع)

در سخنی که راوی آن را از امام باقر(ع) نقل می کند نیز به مساله عطش اشاره شده است: «عن محمد بن مسلم، عن أبی جعفر(ع) قال: إنَّ الْحسینَ صاحِبَ کَرْبَلاءَ قُتِلَ مَظْلوما مَکْروبا عَطْشانا لَهْفانا وَحَقٌّ عَلى اللّه ـ عَزّوجلَّ ـ أَنْ لایَأتِیَه لَهْفانٌ وَلا مَکْروبٌ ولا مُذْنبٌ وَلا مَغْمومٌ وَلا عَطْشانٌ وَلا ذُو عاهَةٍ ثُمَّ دَعا عِنْدَهُ وَتَقَرّبَ بِالْحسینِ علیه السلام إلى اللّه ـ عَزَّوجَلَّ ـ إلاّ نَفَّسَ اللّه کُرْبتَهُ وَأعطاهُ مَسْأَلتَهُ وَغَفَرَ ذُنوبَهُ وَمَدَّ فِی عُمْرِهِ وَبَسَطَ فی رِزْقِه. فَاعْتَبِرُوا یا أولِی الأبْصارِ:(35) حضرت امام محمد باقر(ع) مى فرمایند: امام حسین(ع) همان که در کربلا است در حالى که مظلوم و اندوهگین و تشنه و غصه دار بود، شهید شد. و (کسی) غصه دار و اندوهگین و گناهکار و تشنه و بیمارى به زیارت آن حضرت نیاید و دعا نکند و به واسطه ى آن حضرت به خدا تقرب نجوید، مگر اینکه بر خداست که حزن و اندوه او را برطرف ساخته و نیازش را برآورده سازد و گناهش را بیامرزد و عمرش را طولانى کند و رزق و روزى اش را وسعت دهد؛ پس اى بصیرتمندان عبرت بگیرید». 

در بیان امام صادق(ع)

امام صادق(ع) نیز مساله عطش را از زبان امام سجّاد(ع) نقل کرده و می فرماید: «اِنَّ زَیْنَ الْعَابِدِینَ بَکَى عَلَى أَبِیهِ أَربَعِینَ سَنَةً، صَائِماً نَهَارَهِ، قَائِماً لَیْلَهُ، فاذا حَضَرَ الاِفطارُ جَاءَ غُلَامُهُ بِطَعَامِهِ وَ شَرَابِهِ فَیَضَعُهُ بَیْنَ یَدَیْهِ فَیَقُولُ: کُلْ یَا مولاىَ، فَیَقُولُ(ع): قُتِلَ اِبْنَ رَسُولِ اللَّهِ(ص) جَائِعاً ، قُتِلَ ابْنُ رَسُولِ اللَّهِ(ص) عَطْشَاناً، فَلَا یَزَالُ یُکَرِّرُ ذَلِکَ وَ یَبْکِى حَتَّى یَبِلَّ طَعَامُهُ بِدُمُوعِهِ ، وَ یُمْزَجُ شَرَابُهُ بِدُمُوعِهِ فَلَمْ یَزَلْ کَذَلِکَ حَتَّى لَحِقَ بِاللَّهِ عَزَّوجَلَّ: (امام) زین العابدین (ع) چهل سال براى پدر بزرگوارش گریه کرد، در حالى که روزش، روزه دار بود و شبش، شب زنده دارى مى کرد. هنگامى که وقت افطار مى شد غلامش غذا و نوشیدنى براى او مى آورد و جلویش مى گذاشت و مى گفت: بخور، ایشان مى فرمود: فرزند رسول خدا(ع) گرسنه و تشنه شهید شد. این جمله را تکرار مى کرد و گریه سر مى داد تا اینکه غذایش با اشک چشمش مخلوط مى شد. او همواره اینطور بود، تا این که به جوار رحمت حقّ شتافت».(36) 

در جای دیگر نیز امام(ع) در سخنش به شخصی به نام کرّام بن عمرو به مساله عطش اشاره کرده اند: «قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ(ع) لِکَرَّامٍ إِذَا أَرَدْتَ أَنْتَ قَبْرَ الْحُسَیْنِ(ع) فَزُرْهُ وَ أَنْتَ کَئِیبٌ حَزِینٌ شَعِثٌ مُغْبَرٌّ فَإِنَّ الْحُسَیْنَ(ع) قُتِلَ وَ هُوَ کَئِیبٌ حَزِینٌ شَعِثٌ مُغْبَرٌّ جَائِعٌ عَطْشَانُ:(37) و با اسناد حدیث قبل از سعد بن عبد اللّه، از موسى بن عمر، از صالح بن سندى جمّال از کسى که ذکرش نموده از کرام بن عمرو، وى گفت: حضرت ابو عبد اللّه(ع) فرمودند: اى کرام! هر گاه اراده نمودى قبر حضرت حسین بن على(ع) را زیارت کنى پس آن حضرت را با حالى غمگین و ناراحت ،و ژولیده و گرفته زیارت نما، زیرا او کشته شد در حالى که غمگین و ناراحت و ژولیده و گرفته و گرسنه و تشنه بودند». همچنین در سخنی دیگر از آن حضرت(ع) نقل شده است که: «مَنْ أَرَادَ أَنْ یَکُونَ فِی کَرَامَةِ اللَّهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ فِی شَفَاعَةِ مُحَمَّدٍ ص فَلْیَکُنْ لِلْحُسَیْنِ زَائِراً یَنَالُ مِنَ اللَّهِ الْفَضْلَ وَ الْکَرَامَةَ (أَفْضَلَ الْکَرَامَةِ) وَ حُسْنَ الثَّوَابِ وَ لَا یَسْأَلُهُ عَنْ ذَنْبٍ عَمِلَهُ فِی حَیَاةِ الدُّنْیَا وَ لَوْ کَانَتْ ذُنُوبُهُ عَدَدَ رَمْلِ عَالِجٍ وَ جِبَالِ تِهَامَةَ وَ زَبَدِ الْبَحْرِ إِنَّ الْحُسَیْنَ ع قُتِلَ مَظْلُوماً مُضْطَهَداً نَفْسُهُ عَطْشَاناً هُوَ وَ أَهْلُ بَیْتِهِ وَ أَصْحَابُهُ:(38) کسی که اراده کرده در کرامت الهی در روز قیامت قرار گیرد و در شفاعت محمد(ص) جای داشته باشد، پس زیارت کننده ابا عبد الله الحسین(ع) باشد!، با فضیلت ترین کرامتها و بهترین ثوابها از طرف خداوند به او هدیه می شود و در زندگی دنیا، از گناه کردار او سوال نمی شود! اگر چه عدد گناهان او به تعداد ریگهای انبوه وکوههای مکه و کفهای دریا باشد. بدرستی که حسین بن علی(ع) مظلوم کشته شد، و ستم شده بر او در حالی که او و خانواده اش تشنه بودند».

در بیان امام رضا(ع)

 امام رضا(ع) نیز با اشکهایی که بر قصیده «مدارس آیات» دعبل، از چشمان مبارک روان کرده؛ مهر تاییدی بر مساله عطش زده است. این هنگامی بود که دعبل در حضور امام رضا(ع) ابیاتی را زمزمه کرد، که بیت زیر در این میان بود: 

أَفاطِمُ لَوْ خِلْتِ الْحُسَیْنَ مُجَدَّلا                  وَ قَدْ ماتَ عَطْشاناً بِشَطِّ فُراتِ(39)

«اى فاطمه! کاش با حسینت در کربلا بودى، که در کنار نهر فرات تشنه جان داد».

در بیان امام زمان(ع)

امام زمان(ع) نیز با قلبی که مملوّ از غم و اندوه است، با ندای: «فَمَنَعُوکَ المَاءَ وَ وُرودَهُ: پس آب و ورود بر آن را از تو منع کردند»(40) در عزای جدّش به سوگ نشسته است.

در بیان حضرت زینب(س)

حضرت زینب(س) نیز ـ هنگامی که اسراء را از کنار قتلگاه عبور می دادند ـ این چنین فریاد و ناله سر داد: «بِأَبِی مَنْ نَفْسی لَهُ الْفِداءُ، بِأبِی الْمَهْمُومَ حَتّى قَضى، بِأبی الْعَطْشانَ حَتّى مَضى، بِأَبِی مَنْ شَیْبَتُهُ تَقْطُرُ بِالدِّماءِ: پدرم فداى آن کس که جانم فداى او باد. پدرم فداى آن کس که با دل پرغصّه جان سپرد، پدرم فداى آن کس که با لب تشنه شهید شد، پدرم فداى آن کس که از محاسنش خون مى چکد».(41)

در بیان حضرت عبّاس(ع)

هنگامی که عبّاس بن علی(ع) از امام حسین(ع) اجازه میدان خواست، امام(ع) به ایشان فرمود: «إِذا غَدَوْتَ إِلَى الْجِهادِ فَاطْلُبْ لِهؤُلاءِ الاَْطْفالِ قَلیلا مِنَ الْماءِ: هم اینک که قصد رفتن به میدان داری، برای این کودکان آبی مهیّا کن». عباس(ع) که صدای ناله و العطش طفلان و کودکان حرم به گوشش رسید، بی درنگ مشک را برداشت و سوار بر اسب شد و در ضمن درگیری با سربازان دشمن خود را به شریعه رساند. «هنگامى که خواست مقدارى آب بیاشامد تشنگى امام حسین(ع) و اهل بیتش را به خاطر آورد، آب را روى آب ریخت، مشکش را پر کرد: فَلَمّا أَرادَ أَنْ یَشْرَبَ غُرْفَةً مِنَ الْماءِ ذَکَرَ عَطَشَ الْحُسَیْنِ وَأَهْلِ بَیْتِهِ فَرَضَّ الْماءَ وَمَلاََ الْقِرْبَةَ» آنگاه مشک را بر دوش راست خود انداخت و به سوی خیمه رهسپار شد ...(42) .

در بیان حضرت علی اکبر(ع)

حضرت علی اکبر(ع) در حالی که رجزهای حماسی می خواند به سپاه اموی حمله کرد. چون بسیاری از آنان را به هلاکت رساند، تشنگی بر آن حضرت چیره شد. نزد پدر آمد و عرض کرد: «یا أبَهْ! ألْعَطَشُ قَدْ قَتَلَنی، وَ ثِقْلُ الْحَدیدِ أَجْهَدَنی، فَهَلْ إِلى شَرْبَة مِنْ ماء سَبِیلٌ أَتَقَوّى بِها عَلَى الاَْعْداءِ:(43) پدر جان! تشنگى مرا از پاى درآورد و سنگینى سلاح ناتوانم ساخت. آیا جرعه آبى هست که بتوانم بنوشم و به جنگ ادامه دهم؟!». 

آمده است که امام(ع) با شنیدن این سخن امّ کلثوم در مورد تشنگی علی اصغر(ع) طفلش را گرفت و به سوى دشمن روانه شد و فرمود: «یا قَوْمِ قَدْ قَتَلْتُمْ أَخی وَ أَوْلادی وَ أَنْصارِی وَ ما بَقِی غَیْرُ هذَا الطِّفْلِ، وَ هُوَ یَتَلَظّى عَطَشَاً مِنْ غَیْرِ ذَنْب اَتاهُ إِلَیْکُمْ، فَاسْقُوهُ شَرْبَةً مِنَ الْماءِ: اى مردم! شما برادر و فرزندان و یارانم را کشتید و کسى جز این طفل که بى هیچ گناهى از تشنگى مى سوزد، نمانده است، او را با جرعه آبى سیراب کنید».(44)

تلاش برای رفع عطش در کربلا

برخی گفته اند که اگر در کربلا آب را بر کاروان حسینی بسته بودند؛ چرا امام حسین(ع) و یارانش اقدامی برای تهیّه آب نکردند، مگر اطفال و زنان؛ همراه کاروان نبودند؟ چرا پس از منع آب، چاهی حفر نکردند تا آب مورد نیازشان را تامین کنند؟ مگر کربلا سرزمینی جلگه ای نیست که بتوان با حفر چند متر به آب رسید؟ یا اینکه، چرا ذخیره آبی خود را تنظیم نکردند تا با بی آبی مواجه نشوند؟ چرا برای نظافت و غسل، و شستشوی لباس هایشان در شب و صبح عاشورا آب را هدر دادند؟ مگر نمی دانستند عطش در پیش است؟ یا چرا به سمت نهر آب حمله نکردند تا آب تهیّه کنند، مگر تمام شریعه توسّط دشمنان محاصره شده بود؟

تردیدی نیست که امام و یارانشان برای رفع تشنگی کاروان حسینی از هیچ تلاشی دریغ نکردند.

کندن چاه

امّا اینکه برخی می گویند: «چرا امام حسین(ع) و یارانش پس از تحریم آب، چاهی حفر نکردند تا آب مورد نیازشان را تامین کنند؟ مگر سرزمین کربلا یک سرزمین جلگه ای نیست؟ مگر در چنین سرزمینی با حفر چند متر نمی توان به آب رسید!؟ بخصوص اینکه این سرزمین در نزدیک نهری پر از آب بوده است. پس اگر تلاش می کردند با کمبود آب مواجه نمی شدند».

 هر چند بنا بر آنچه از ابن اعثم و ابن شهر آشوب نقل شده است، امام حسین(ع) به سمت خیمه زنان رفت و در جهت قبله نوزده قدم برداشت. سپس شروع به کندن زمین کرد. چشمه ای ظاهر شد که آبی گوارا داشت. امام(ع)، یاران و اصحاب را امر کرد تا از این آب بنوشند و مشک ها را پر کنند.(45)

 ولی آن گونه که از ظاهر امر پیدا است، این امر بیشتر به معجزه و امتحانی شبیه است که هدف از آن تقویتِ باور یاران بوده است.

زیرا قبل از اینکه سخن از کندن چاه و رسیدن به آب باشد؛ سخن از جوشش چشمه ای از دل زمین است، آن هم با آبی گوارا! در همین نقل آمده است که پس از نوشیدن آب و پر کردن مشک ها این چشمه خشکیده و پنهان شد.(46)

و شاید آنچه در مورد شب عاشورا نقل شده مربوط به همین چشمه آب بوده است که، امام حسین(ع) رو به یاران کرد و فرمود: «قُومُوا فَاشْرَبُوا مِنَ الْماءِ یَکُنْ آخِرَ زادِکُمْ، وَ تَوَضَّأُوا وَاغْتَسِلُوا وَ اغْسِلُوا ثِیابَکُمْ لِتَکُونَ أَکْفانَکُمْ:(47) برخیزید و آب بنوشید که این آخرین توشه شماست و وضو گرفته و غسل کنید و لباسهای خود را بشویید تا کفن های شما باشد». با دقّت در سخن امام حسین(ع) در می یابید که ایشان، یاران را به آب قابل نوشیدن امر کرده که با «الف و لام عهد» مورد اشاره امام(ع) واقع شده است(فاشربوا من الماء). و در دنباله همین عبارت، می فرماید:(یکن آخر زادکم) یعنی آبی که برای نوشیدن است آخرین جرعه های آن را بنوشید. و پس از این، امر شده که غسل کرده و لباس هایتان را بشوئید.

امّا این شبهه که کربلا سرزمینی جلگه ای می باشد و با حفر چند متر به آب می رسد نادرست است. چرا که با توجه به علم زمین شناسی همه جلگه ها سرسبز و آبخیز نیستند. بلکه یکی از اقسام جلگه ها، جلگه هایی است که آب و هوایی گرم و خشک دارند و به آنها دشت هم می گویند.(48) امروزه جلگه ها و دشت های جنوب و جنوب باختری ایران در نواحی خوزستان از این قسم می باشند. ولی با وجود داشتن آب و هوایی گرم و خشک، به علت عبور رودخانه های پر آب و دایمی؛ از امکانات زیستی، کشاورزی و اقتصادی نسبتا مساعدی برخوردار است.(49) بنابراین، جلگه ای بودن یک سرزمین با داشتن آب و هوایی گرم و خشک منافاتی ندارد. کربلا نیز از این قسم سرزمین ها است.

 علاوه بر این، یکی از نام های سرزمین کربلا، طفّ می باشد. امام حسین(ع) در سخنی می فرمایند:«قال جدّی رسول الله: ولدی حسین یقتل بطفّ کربلا غریبا وحیدا عطشانا ...»(50) همچنین در احادیث دیگری(51) سرزمین کربلا با نام طفّ خوانده شده است.

در کتب لغت در تبیین معنای واژه طفّ عباراتی آمده است مثل: «الشاطىء: کناره یا ساحل»(52)« المَکَانُ المُرْتفِعُ: مکان بلند»(53)، «طفّفت بفلانٍ موضعَ کذا، أی رفعتُهُ إلیه: ... یعنی ترفیع دادم فلانی را به فلان مقام»(54) . پس طفّ می تواند به معنای کناره، ساحل یا مکان مرتفع باشد. اگر به سرزمین کربلا هم «طفّ» گفته می شود، بخاطر اینست که از یک سو در کنار شریعه واقع شده و از سوی دیگر تمام سطح آن یا مواضعی از آن مرتفع می باشد، چنانکه از عبارت تاج العروس فی من جواهر القاموس این معنا به ذهن می رسد. «طَفُّ الفُراتِ: ما ارْتَفَع منه من الجانِبِ»(55)

پس در صورتی که وجه تسمیّه کربلا به طفّ بخاطر ارتفاع آن از سطح آب باشد، ممکن نیست با کندن چند متر به آب رسید. علاوه بر این، خیام اهل بیت(ع) نیز در مکانی بوده که از سطح قتلگاه مرتفع تر است. و در صورتی که وجه تسمیّه کربلا به طفّ بخاطر ساحلی بودن آن باشد، نزدیک بودن نهر علقمه که انشعاب کوچکی از فرات است تاثیر چندانی بر این وضعیّت ندارد. 

نتیجه اینکه، بر فرض کندن چاه رسیدن به آب قطعی و آسان نبوده است. چنانکه یاران امام حسین(ع) خندقی را پشت خیمه ها کنده و داخل آن را پر از هیزم کردند، تا در صورت حمله دشمن ـ خندق و آتش آن، ـ مانع دشمن شود.(56) امّا کسی نقل نکرده که با حفر این خندق آبی جاری شده باشد. اگر زمین کربلا، جلگه ای و آبخیز بوده است ـ آنطور که اشکال کنندگان توصیف می کنند ـ باید آب، گودی خندق را فرا می گرفت و دیگر امکان جمع هیزم و آتش افروختن نبود.

 با این حال، بنا بر فرض اینکه: آنها چاهی حفر کردند و به آب هم دست یافتند، آیا آبی که تهیه کرده بودند قابل شرب بوده است؟ با توجّه به اینکه در چند کیلومتری کربلا دریاچه نمکی عظیم قرار گرفته است، بعید است

آب آن چاه قابل شرب باشد. «بحیرة الملح»، که در نزدیکی کربلاست سبب شده تا منابع آبی آن منطقه را شور کند و نوشیدن آب شور مفید نیست و منفعتی جز تشنگی مضاعف ندارد. لذا، اگر یاران امام حسین(ع) از طریق چاه به آب دستیافتند ـ به دلیل شور یا تلخ بودن، گل آلود بودن و یا هر دلیل دیگری ـ فقط برای مصارفی غیر از آشامیدن از آن بهره می گرفتند. 

در نتیجه یکی از راه هایی که امام(ع) و یارانش برای تهیّه آب انتخاب کرده و تلاش کردند، کندن چاه بود امّا این تنها انتخاب نبود. این راه هم از سوی دشمن مورد منع واقع شد و یا شرایط آن فراهم نشد.

آب آوردن از نهر

یکی از راه های دیگری که امام(ع) و یارانش برای تهیّه آب مورد نیاز انتخاب کردند، رفتن به شریعه و پر کردن مشک ها بود. پس از تحریم آب، یک مرتبه حضرت علی اکبر(ع) با تعدادی از اصحاب به سمت شریعه حرکت کردند و آب آوردند.(57) یک بار دیگر هم، حضرت ابالفضل(ع) با نافع بن هلال که سی سوار و بیست پیاده همراه ایشان بود به سمت شریعه رفتند آنها در پی نبردی با لشگریان عمرو بن حجّاج توانستند بیست مشک را پر از آب کرده به نزد امام حسین(ع) باز گردند.(58)

طبری این ماجرا را اینگونه نقل می کند: چون یاران نافع نزدیک رسیدند به پیادگان گفت: «مشکها را پر کنید.» پیادگان هجوم بردند و مشکها را پر کردند. عمرو بن حجاج و یارانش پیش دویدند. عباس بن على بن ابى طالب و نافع بن هلال به آنها حمله بردند و پسشان زدند که به جاى خویش بازگشتند، آنگاه گفتند: «برویم.» اما راهشان را گرفتند. عمرو بن حجاج سوى آنها آمد و درگیرى اندکى شد، یکى از یاران عمرو بن حجاج، که از طایفه صداء بود، زخم خورد، نافع بن هلال زخمش زده بود، مى پنداشت چیزى نیست اما پس از آن بدتر شد و از همان زخم بمرد. گوید: یاران حسین با مشکها بیامدند و آب را پیش وى بردند:(59) «فلما دنا منه اصحابه قال لرجاله: املئوا قربکم، فشد الرجاله فملئوا قربهم، و ثار الیهم عمرو بن الحجاج و اصحابه، فحمل علیهم العباس بن على و نافع بن هلال فکفوهم، ثم انصرفوا الى رحالهم، فقالوا: امضوا، و وقفوا دونهم، فعطف سنه 61 علیهم عمرو بن الحجاج و اصحابه و اطردوا قلیلا ثم ان رجلا من صداء طعن من اصحاب عمرو بن الحجاج، طعنه نافع بن هلال، فظن انها لیست بشی ء، ثم انها انتقضت بعد ذلک، فمات منها، و جاء اصحاب حسین بالقرب فادخلوها علیه».(60)

دعا و امداد الهی

شاید این سوال پیش آید که چرا امام حسین(ع) با توجّه به امامتشان از کرامتی برای تهیّه آب استفاده نکردند؟

پاسخ آن اینست که پیشوایان دینی مجاز نیستند که در همه جا از معجزه و کرامت بهره گیرند، مگر در مواردی خاصّ مثل مواردی که پیامبران الهی(ع) برای اثبات حقانیّت دین و نبوّت خویش به معجزه تمسّک می جسته اند. علاوه بر این، این امور به اراده الهی تحقّق می یابد و پیشوایان الهی(ع) اختیاری در آن ندارند. 

در آیه 109 سوره انعام خداوند به پیامبر(ص) می گوید: «قُلْ إِنَّمَا الْآیاتُ عِنْدَ اللهِ: بگو: معجزات فقط به اراده خداست (و در اختیار من نیست)».  با این وجود روشن می شود که چرا امام حسین(ع) از راه معجزه به دنبال تهیه آب نبودند.

باید توجّه داشت که: در کربلا با شهادت امام حسین(ع) و یارانشان، امّت اسلامی بیدار می شدند. اتفاقا مساله عطش خود در جهت نشان دادن چهره خبیث دشمنان و بیداری مردم نقش زیادی دارد که راه مبارزه با ظلم را هموارتر می کند. دغدغه شهدای کربلا نیز با توجّه به اینکه امام حسین(ع) جایگاه بهشتیشان را برایشان نمایان کرده بود، چیزی جز مبارزه با ظلم نبود. چرا که امام حسین(ع) به آنها وعده شهادت داده بود و برایشان تفاوتی نداشت که لب تشنه به مقام شهادت برسند یا سیراب.

نتیجه

آری، مساله عطش در کربلا و تحریم آب واقعیّتی تلخ است که پرده از چهره منحوس دشمنان اهل بیت(ع) برداشته است. امام حسین(ع) و یارانش، در برخورد با این مساله از هیچ کوششی فروگذار نکردند، امّا در نهایت با لب تشنه به شهادت رسیدند. با این حال عطش برای ما مساله ایست غم انگیز، امّا برای شهدای کربلا مساله مهمّ در آن زمان، مبارزه با ظلم و ستم بوده است که با لب عطشان هم محقّق می شد. 

بُد تشــــــنه عدالت و آزادى بشــر                 آن العطش که از دل پر سوز مى کشید(61)

پی نوشت ها:

(1) - تفسیر صافی ج1، چاپ دو جلدی، ص640 در تفسیر آیه 12 سوره انفال.

(2) - ناسخ التواریخ ،ج2،ص299 .

(3) - الامامة و السیاسة، ج 1، ص 40 و الجمل، ص 72 و تاریخ طبرى، ج 3، ص 416 و انساب الاشراف، ج 5، ص 71 و الفتوح ابن اعثم، ج 1، ص 415 و الکامل فى التاریخ، ج 3، ص 87.

(4) - الامامة و السیاسة، ج 1، ص 38.

(5) - تاریخ طبرى، ج 3، ص 434.

(6) - تاریخ طبرى، ج 3، صص 416 - 417; تاریخ المدینة المنورة، ج 4، ص 1303; انساب الاشراف، ج 5، صص 68 - 69.

(7) - تاریخ طبرى، ج 3، صص 416 - 417.

(8) - تاریخ طبرى، ج 3، ص 417 و الکامل فى التاریخ، ج 3، ص 87 و البدایة و النهایة، ج 7، ص 187.

(9) - شرح نهج البلاغة، ج 3، ص 25.

(10) - شرح الاخبار، ج 2، ص 78.

(11) - البدایة و النهایة، ج 7، ص 187.

(12) - شرح نهج البلاغة، ج 4، ص 67.

(13) - تاریخ طبری، ج 5، ص401.

(14) - دایرة المعارف تشیّع، ج12، ص18 . و سالوه ان ینزلوا بنینوی و الغاضریه فابی ذلک علیهم. انساب الاشراف. انساب الاشراف، الجزء الثالث، خروج الحسین بن علی. من مکه الی الکوفه.

(15) - انساب الاشراف، الجزء الثالث، خروج الحسین بن علی من مکه الی الکوفه.

(16) - تاریخ طبری، ج 5، ص:413. تاریخ طبری، (هشت جلد) ج 4، ص 311. منتهی الامال ، ج 1، ص 625، چاپ هجرت.

(17) - الفتوح، ج 5، ص 91.

(18) - منتهی الامال ، ج 1، ص 625، چاپ هجرت، و تاریخ طبری (هشت جلدی) ج 4، ص 311.

(19) - ابن اعثم کوفى، ابومحمد احمد بن على، الفتوح، ص 83.

(20) - ابن اثیر، عزالدین على، کامل تاریخ بزرگ اسلام و ایران، ج 5، ص 158 و طبرى، محمد بن جریر، تاریخ طبرى، ج 7، ص 3006 و بلاذرى، احمد بن یحیى بن جابر، انساب الاشراف، ج 2، جزء 3، ص 181 و ابو الفرج اصفهانى، مقاتل الطالبیین، مصحح على اکبر غفارى، مترجم سیّدهاشم رسولى محلاتى، نشر صدوق، چاپ تابش، بى تا، ص 118 و مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد، ج 2، ص 88. بحار، ج 44، ص 389.

(21) - ارشاد شیخ مفید، ج 2، ص 86. 

(22) - بحارالانوار، ج 44، ص 317.

(23) - اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص86، به نقل از:بحارالانوار، ج 45، ص 51.

(24) -  تاریخ طبری، ج 4، ص 325.

(25) - طبرى، محمد بن جریر، همان، ج 7، ص 3029 و ابن اثیر، عزالدین على همان، ج 5، ص 173 و بلاذرى، احمد بن یحیى بن جابر، انساب الاشراف، ج 2، جزء 3، ص 189، ابن اعثم کوفى، ابو محمد احمد بن على، الفتوح، ص 902 و مفید، محمد بن نعمان، الارشاد، ج 2، ص 104.

(26) - بحار ج 44، ص 318.

(27) - مقتل خوارزمى، ج 1، ص 244 و 245.

(28) - دلائل الامامة، ص 102؛ نوادر المعجزات، ص 96؛ ابن عقده کوفى، احمد بن محمد، فضائل أمیر المؤمنین علی(ع)، 1جلد، ص108، دلیل ما - ایران ، قم، چاپ: اول، 1424 ق؛ ریاض الأبرار فی مناقب الأئمة الأطهار، ج 1، ص174.

(29) - بحارالانوار ، علّامه مجلسی، جلد43، ص283، (با عبارت رُوی عن علی (ع)؛ و مناقب، ابن شهر آشوب، ج3، ص 156(با عبارت قال الربیع بن خیثم)؛ المنتخب، ص 187و188.

(30) - بحار الانوار، علّامه مجلسی، ج 44، ص 266؛ مدینة معاجز الأئمة الإثنی عشر، ج 3، ص 14. 

(31) - مدینة المعاجز، سیّد هاشم بحرانى، ج 4، ص 214-216، حدیث 295. همچنین رجوع کنید به : نفس المهموم، ص 116.

(32) - به نقل از: لهوف، ابن طاووس، ترجمه میر ابو طالبى؛ شجرة طوبى، الشیخ محمد مهدی الحائری، ج2، ص403.

(33) - رجوع شود به: ارشاد مفید، ص470 و 471، و مقتل الحسین مقرّم، ص320.

(34) - ناسخ التواریخ، ج3، ص178.

(35) - کامل الزیارات، باب 69، ص 313؛ مستدرک الوسائل، ج 10، ص 239.

(36) - مراجعه کنید به: ملهوف (لهوف)، ص233.

(37) - وسائل الشیعة، ج10، ص 414؛ و کامل الزیارات.

(38) - کامل الزیارات، ابن قولویه، ص 153، دار المرتضویة - نجف اشرف، چاپ: اوّل، 1356ش؛ بحالارانوار، ج 98، ص 27.

(39) - بحارالانوار، ج 45، ص 257.

(40) - زیارت ناحیه مقدسه.

(41) - بحارالانوار، ج 45، ص 58 و اعیان الشیعة، ج7، ص 138 و ملهوف (لهوف)، ص 181.

(42) - مقتل الحسین أبى مخنف، ص 179 .

(43) - اعیان الشیعة، ج 1، ص 607، و فتوح ابن اعثم، ج 5، ص 207، 208، و بحارالانوار، ج 45، ص 42، 43.

(44) - معالى السبطین، ج 1، ص 418.

(45) - ابن شهرآشوب، ابى جعفر رشیدالدین محمد بن على، مناقب آل ابى طالب، ج 4، ص 50 و ابن اعثم کوفى، ابو محمد احمد بن على، الفتوح، ص 893. و مجلسى، محمد باقر، بحارالانوار، ج 44، ص 337. ابن اعثم کوفی، کتاب الفتوح، مصحح: طباطبایی مجد، مترجم: مستوفی هروی، آموزش و پرورش، تهران، 1372ش، ص 893. ابن شهراشوب، مناقب آل ابی طالب، مصحح: رسولی محلاتی، موسسه انتشارات علامه، بی‌تا، ج4، ص50.

(46) - ابن اعثم کوفى، ابو محمد احمد بن على، الفتوح، ص 893. و مجلسى، محمد باقر، بحارالانوار، ج 44، ص 337.

(47) - بحارالانوار، ج 44، ص 316.

(48) - ویکی پدیا، واژه جلگه.

(49) - ژئوتوریسم خوزستان، مریم السادات میرکاظمیان، ص8.

(50) - عاشورا، ریشه ها، انگیزه ها، رویدادها، پیامدها، ص394. به نقل از کتاب الدمعة الساکبة، به نقل از کتاب نور العین.

(51) - ابن عباس می گوید:«ما کنّا نشکّ اهل البیت و هم متوافرون انّ الحسین بن علی(ع) یقتل بالطفّ: ما اهل بیت همگی تردیدی نداشتیم که امام حسین(ع) در سرزمین طفّ به شهادت خواهد رسید»(مقتل خوارزمی، ج1، ص160).

(52) - تهذیب اللغة، أبو منصور محمد بن أحمد الأزهری، دار إحیاء التراث العربی، ذیل واژه طفّ.

(53) -  المحیط فی اللغة، الصاحب بن عباد، ذیل واژه طفّ.

(54) - مقاییس الغة، أبی الحسین أحمد بن فارِس بن زکَرِیّا، اتحاد الکتاب العرب، ذیل واژه طفّ.

(55) - تاج العروس من جواهر القاموس، ط ف ف .

(56) - امالى صدوق، مجلس 30 و بحارالانوار، ج 44، ص316.

(57) - امالی شیخ صدوق، مجلس 30.

(58) - وقعة الطف، ص 152. 

(59) - تاریخ الطبری، ترجمه، ج 7، ص3007.

(60) - تاریخ الطبری، ج 5، ص413.

(61) - خوشدل تهرانى.

محقق: حسین الادری