منابع مقاله:
کتاب : تفسير و شرح صحيفه سجاديه جلد پنجم
نوشته: حضرت آیت الله حسین انصاریان
قرار شب و روز به صورتى است كه زمين استعداد پرورش انواع حبّه ها و دانه ها و خوراكى ها را براى انسان دارد.
اندازه شب و حدود روز، گرما و سرماى معيّن، نور و ظلمت كافى، آب و هوا و عوامل ديگر به طور مجموع زمينه اى براى رشد ما يحتاج انسان و پاسخگويى به نيازهاى مادّى آدمى است.
قرآن مجيد به طور مكرّر به مسأله مواد غذايى و تناسب آنها با بدن و عوامل مؤثّر رشد و پرورش و تداوم حيات اشاره فرموده و از انواع مواد غذايى به عنوان نعمت حق ياد كرده و از استفاده كنندگان اين سفره پرنعمت خواسته است كه شكر منعم را بجاى آورده و هر نعمتى را در همان جايى كه صاحب نعمت دستور داده خرج كنند:
نعمت غذا در قرآن
«وَ أنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ فَأسْكَنّاهُ فِى الاْرْضِ وَ انّا عَلى ذَهابٍ بِهِ لَقادِرُونَ* فَأنْشَأْنا لَكُمْ بِهِ جَنّاتٍ مِنْ نَخيلٍ وَ أعْنابٍ لَكُمْ فيها فَواكِهُ كَثيرَةٌ وَ مِنْها تَأكُلُونَ» «1»
و از آسمان، آبى به اندازه نازل كرديم و آن را در زمين جاى داديم؛ و بى ترديد به از بين بردن آن كاملًا توانمنديم.* پس به وسيله آن براى شما باغ هايى از درختان خرما و انگور پديد آورديم كه براى شما در آنها ميوه هاى فراوانى است [كه از فروش آنها زندگى خود را اداره مى كنيد] و [نيز] از آنها مى خوريد.
اللَّهُ الَّذى خَلَقَ السَّماواتِ وَ الأْرْضَ وَ أنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمراتِ رِزْقاً لَكُمْ وَ سَخَّرَ لَكُمُ الْفُلْكَ لِتَجْرِىَ فِى الْبَحْرِ بِأمْرِهِ وَ سَخَّرَ لَكُمُ الأْنْهارَ» «2»
خداست كه آسمان ها و زمين را آفريد، و از آسمان آبى نازل كرد، و براى شما به وسيله آن از محصولات و ميوه هاى گوناگون روزى بيرون آورد، و كِشتى ها را مسخّر شما قرار داد تا به فرمان او در دريا روان شوند، و نيز نهرها را مسخّر شما كرد.
هُوَ الَّذى أنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً لَكُمْ مِنْهُ شَرابٌ وَ مِنْهُ شَجَرٌ فِيهِ تُسيمُونَ* يُنْبِتُ لَكُمْ بِهِ الزَّرْعَ وَ الزَّيْتُونَ وَ النَّخيلَ وَ الأعنابَ وَ مِنْ كُلِّ الثِّمَراتِ إنَّ فى ذلِكَ لآيَةً لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ» «3»
اوست كه از آسمان، آبى براى شما نازل كرد كه بخشى از آن نوشيدنى است و از بخشى از آن درخت و گياه مى رويد كه [دام هايتان ] را در آن مى چرانيد.* براى شما به وسيله آن آب، زراعت و زيتون و خرما و انگور و از همه محصولات مى روياند؛ يقيناً در اين [واقعيت ها شگفت انگيز طبيعى ] نشانه اى است [بر توحيد، و ربوبيّت وقدرت خدا] براى گروهى كه مى انديشند.
إنَّ اللَّهَ فالِقُ الْحَبِّ وَ النَّوى يُخْرِجُ الْحَىَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَ مُخْرِجُ الْمَيِّتِ مِنَ الْحَىِّ ذلِكُمُ اللَّهُ فَانّى تُؤْفَكُونَ» «4»
بى ترديد خدا شكافنده دانه و هسته است؛ زنده را از مرده بيرون مى آورد، و بيرون آورنده مرده از زنده است؛ اين است خدا، پس چگونه [از حق ] منصرفتان مى كنند؟
انديشه در غذا و تفسير آن
فَلْيَنْظُرِ الاْنْسانُ إلى طَعامِهِ* أنّا صَبَبْنَا الْماءَ صَبّاً* ثُمَّ شَقَقْنَا الأْرْضَ شقّاً* فَأنْبَتْنا فيها حَبّاً* وَ عِنَباً وَ قَضْباً* وَ زَيْتُوناً وَ نَخْلًا* وَ حَدائِقَ غُلْباً* وَ فاكِهَةً وَ أبّاً» «5»
پس انسان بايد به خوراكش با تأمل بنگرد* كه ما [از آسمان ] آب فراوانى فرو ريختيم.* سپس زمين را [به صورتى سودمند] از هم شكافتيم.* پس در آن دانه هاى فراوانى رويانديم،* و انگور و سبزيجات* و زيتون و درخت خرما* و بوستان هاى پر از درخت تناور و بزرگ* و ميوه و چراگاه.
«فَلْيَنْظُرِ اين انسان كفر پيشه و ناسپاس اكنون كه از آفرينش و تحوّلات خود ناآگاه است، يا از عالم نشر خود بى خبر است و آن را باور ندارد، يا براى آن كه اندكى تصور و باور كند كه چه قدرتى در آفريدن و به راه انداختن و آسان كردن راه او به كار رفته و چه سرمايه ها و استعدادها به وى داده شده و او حق نعمت و امر خدا را در انجام تكليف و مسؤوليت خود انجام نداده، پس نظر و انديشه در غذاى خود نمايد، همين غذايى كه پيوسته به دست و كامش مى رسد و در برابر چشمش مى باشد، چه اندازه قدرت و قوا و عوامل طبيعت در فراهم ساختن و در دسترس قرار دادن آن به كار رفته و چگونه آماده و ساخته شده است.
در قرآن كريم، امر و دعوت به نظر و تفكّر در آيات آفرينش با تعبيرات مختلف براى برانگيختن فكر و تحكيم ايمان به مبدأ و معاد آمده است. بيشتر سوره هاى كوتاه كه در آغاز وحى و در مكه نازل شده متضمّن اين گونه آيات است، تا اذهان و نفوسى كه به جاهليت و شرك آلوده و پست شده بود برانگيخته شود و پاك و روشن گردد و از راه تفكر در آيات زمين و آسمان از واژگونى پرستش بت ها و هواهاى پست رها بشوند و به جهان و جهان دار و حكمت و فرمان او بپيوندند.
همين آيات بود كه در زمان كوتاهى اذهان را روشن نمود، سپس آن همه علما و محققان و عرفا در سرزمين هاى اسلامى پديد آورد. اين اوامر و دعوت هاى قرآن حكيم بر طبق فطرت و طبيعت حواس و ادراكات بشرى است كه بايد از طريق حس و شهود و تحقيق، با اسرار كاينات و قوانين طبيعت آشنا شود، آنگاه مى تواند همين محسوسات و مشهودات را پايه تفكّر و استدلال گرداند.
تا حكمت و قدرت و صفات پروردگار را در آيينه جهان بنگرد و مقصود نهايى را دريابد و با تعالى فكرى و اخلاقى و گشودن اسرار طبيعت مى تواند زندگى دنيايى و معاش خود را سامان دهد و هر چه بيشتر از نيروها و بهره هاى نهفته در موجودات بهره گيرد.
اين تحرّك فكرى را كه بر اساس تفكّر در عالم مشهود است نخست قرآن پديد آورد، سپس با برخورد به اساس فلسفه هاى يونانى و انديشه هاى حكما و انديشمندان شرقى مسيرش برگشت و نظر بيشتر علماى اسلامى يكسره از تفكّر در مشهودات بريد و به انديشه در ماوراى مشهود پرداختند و پايه استدلال و فلسفه عمومى و اسلامى بر مقدمات عقلى محض بنا شد و از آن مايه گرفت.
اين پايه و مايه هر اندازه محكم و درست باشد در همه مطالب و براى همه اهل نظر راست نمى آيد. از اينرو آميخته با تخيّلات و اوهام و فرضيه هاى بى اساس گرديد و حالتى شبيه به احلام، سپس خواب و جمود براى عالم و جاهل كه همه تحت تأثير اين گونه انديشه ها قرار گرفته بودند، پيش آمد.
در اين ميان فقط طبقه فقها بودند كه در حدود محدود آيات و رواياتى كه درباره تكاليف و احكام است ماندند و از اين آيات و اصول احكام، صدها اصول و هزارها فروع حكمى و قانونى استنباط كردند و اصول فقهى و حقوقى پيوسته كامل تر و سرشارتر گرديد و هزارها كتاب در فقه و اصول آن نوشته شد، با آن كه راجع به تكاليف و احكام عملى مختلف حدود پانصد آيه در قرآن مى باشد.
درباره نظر و تفكّر در كاينات بيش از هفتصد و پنجاه آيه به صورت امر و دعوت صريح آمده و بيشتر سوره هاى قرآنى با اشاره و صريح، آياتى از اين جهان مشهود و نظامات آن را نمايانده است.
اگر با همان روش مستقل فقها كه آن همه قواعد و فروع در احكام تعبّدى و عملى از آيات و سنّت استنباط كردند، ديگر متفكران اسلامى نيز با اين اوامر صريح و هدايت و روش قرآن، درباره جهان و خلقت به بحث و تحقيق مى پرداختند، هم انديشه و افكار و در نتيجه زندگى مسلمانان بالا مى رفت و هم پايه هاى ايمان آنها محكم مى شد و هم استقلال روحى و حريم زندگى مسلمانان حفظ مى گرديد.
اگر فقها اوامر صريح قرآن را درباره نظر و تفكّر مانند اوامر و نواهى عملى به عنوان واجب عينى به حسب توانايى مسلمانان يا واجب كفايى يا مستحب بيان مى كردند و بابى در فقه راجع به اين آيات مى گشودند، وضع مسلمانان غير از اين بود.
فقه عملى، بيان احكام و روابط عبادى و حقوقى است و فقه نظرى، حدود و تكليف فكر و نظر در اسرار عالم را مى نماياند و اصول ايمان و استقلال فكر و اجتماع مسلمانان را تأمين مى نمايد.
انّا صَبَبْنا المَاء اشاره به آب باران يا نوع آب است. صبّ، چنانكه از موارد استعمال آن استفاده مى شود فرو ريختن سرشار و فراگيرنده از بالاست. صبّاً مبيّن نوعى خاص و شگفت انگيز ريزش است.
ثُمَّ شَقَقْنَا ... سپس زمين را پس از پيوستگى، از هم شكافتيم نوعى شكافتن خاص و شگفت انگيز است.
اين دو آيه و آيه بعد، ظهور در اين مطلب دارد كه نخست آبى سرشار و غير عادى فرو ريخته شده و سپس با فاصله زمانى و در اثر آن زمين با وضع شگفت انگيزى از هم باز و شكافته شده، پس از آن گياه روييده شده است.
اين لغات و اين گونه تعبير و ترتيب در ديگر آيات مكرّرى كه درباره فرو ريختن باران و روياندن گياه است ديده نمى شود. اين تعبير و ترتيب خاص با ظهور فعل ماضى در زمان گذشته، مى رساند كه آيات از اطوار و اوضاع گذشته زمين تا زمانى كه انواع گياه در آن پديد آمده خبر مى دهد.
فَأنْبَتْنا ... پس از زمانى كه آب را سرشار و با شدت و قدرت از بالا فرو ريختيم و زمين را از هم شكافتيم و آن چنان آن را زير و زبر كرديم، زمين آماده و شكفته شد و از آن حبّ و انگور و ميوه هاى بوته اى- يا انواع سبزى هاى دست چين- را رويانديم.
وَ زَيْتُوناً ... چنين به نظر مى رسد كه هر يك از روييدنى هاى بر شمرده در اين آيات، نمونه نوعى از مواد اصلى غذاى انسان مى باشد و ترتيب ذكر هر يك گويا اشاره به ترتيب در اهميّت و احتياج، يا ترتيب پيدايش و تكامل اين انواع دارد:
نخست انواع حبوبات مانند گندم، جو، عدس و ميوه هاى ساقه خفته و كوتاه و بوته اى: انگور، كدو، خيار، خربزه، سپس درخت هاى بلند و تنومند: زيتون و نخل و باغ هاى انبوهى كه از اين گونه درخت ها تشكيل مى شود.
وَ فاكِهَةً وَ أبّاً»: مقصود از فاكهه، ميوه هاى فرعى و تفنّنى است كه بيشتر از جهت طعم و مزه مصرف مى شود.
أبّ ، مراتع طبيعى تهيه شده براى تغذيه حيوانات است كه خود غذاى انسان مى شوند.
با نظرى كه قرآن به آن امر كرده و دانشمندان ناآشناى به قرآن به آن رسيده اند، هر دانه گياه ريز و درشت، سراپا دستگاه فعّال و كارخانه زنده اى است كه پيوسته با ريشه هايى كه در زمين خلانده، عناصر اصلى و آماده آن را پس از تحليل و تذويب، جذب مى كند. و از سوى ديگر برگ هاى گشوده خود را چون دست نيازمندان به سوى آسمان برمى آورد تا از فيض بى دريغ نور و هوا فراخور استعدادش برگيرد.
آنچه از عناصر تذويب شده زمين و فيض نور و هوا مى گيرد در درون برگ ها تركيب شده و به صورت غذاى متناسب به اعضاى مختلف آن مى رسد و در نهايت ميوه هايى برمى آورد كه با رنگ ها و طعم ها و بوها، مواد غذايى متنوع انسان مى گردد و بالاى دست هاى خود در دسترس مى گذارد.
اين همه بهره ها و ميوه هايى كه از جهت كمّيّت و رنگ و طعم و مواد غذايى متنوّع است چنان با دقت و كم و بيش نمودن عناصر محدود زمين و هوا تركيب و صورت بندى شده كه هر نوع آن داراى مواد غذايى و رنگ و طعم مخصوص به خود مى باشد.
با آن كه اصول ساختمان گياهان يكسان است، اعضاى خاصّ جذب كننده عناصر و تركيب كننده و نگاهدارنده آب و هوا و ديگر عناصر، در سرزمين ها و آب و هواى خاص متفاوت مى باشد.
گياهان و درختان بيش از آن كه دستگاه شيميايى زنده و حكيمانه براى تهيه غذاى بدن حيوان و انسان است، جمال و رنگ آميزى و خط و خال منقّش و منظم شكوفه و گل ها و سبزى و خرّمى و عطرانگيزى آنها، روح انسانى را برمى انگيزد وچون آيينه، جمال مطلق را منعكس مى نمايد و هر ورق و برگشان دفترى است از حكمت پروردگار.
منظور قرآن از نظر؛ همين است: نظر در حكمت و جمال، نظر در حيات و پيدايش و اطوار آن، نظر در مواد و عناصرى كه به اين صورت ها برآمده و غذاى جسم و جان و بنيه ايمان شده است.» «6»
پی نوشت ها:
______________________________
(1)- مؤمنون (23): 18- 19.
(2)- ابراهيم (14): 32.
(3)- نحل (16): 10- 11.
(4)- أنعام (6): 95.
(5)- عبس (80): 24-/ 31.
(6)- پرتوى از قرآن: 152، قسمت اول از جزء 30.
منبع : پایگاه عرفان
