توحيد ذات و صفات‏

ذات حضرت حقيقتى است كه مطلقاً كثرت و تعدد و اجزائى براى او متصور نيست، ذاتى است كه تجزيه به اين جزء و آن جزء و به ذات و اسم و ذات و صفات نمى شود.

در صفت الوهيت يعنى معبود بودن واحد است و كسى شريك او نيست، در ساير صفات هم مانند قدرت، علم، حيات و احد است و شريكى ندارد، علم او مانند ديگر علوم و قدرت و حياتش مانند ساير قدرت ها و حيات ها نيست، صفات گوناگونى كه براى حضرتش تصور مى شود فقط از نظر مفهوم با هم متفاوت است ولى در خارج تعدد و كثرتى ندارد، در حقيقت همه صفات يك چيزند و آن ذات بى بديل اوست، وحدتى كه شايسته ساحت مقدس اوست از قبيل وحدت عددى و نوعى و جنسى نيست، بلكه وحدت حقه حقيقيه است، آيه شريفه اين وحدت را مطرح مى كند و با لفظ واحد مى خواهد بگويد مقام الوهيت يعنى مقامى كه سزاوار عبادت و بندگى است فقط اوست نه آنچه را شما به عنوان اله انتخاب كرده ايد، كه اله انتخاب شما از هر نوع جنسى باشد مخلوق ضعيف است و هيچ گونه استحقاقى براى عبادت ندارد.

لا در آيه شريفه لاى نفى جنس است كه ذات هر چيزى را به عنوان ذات نفى مى كند نه وصفى از اوصاف آن را، و از نظر تركيب ادبى خبر لا در آيه موجود يا كائن يا امثال آن است و چون ضمير هو ضمير رفع است نه ضمير نصب لفظ إِلَّا براى استثناء نيست بلكه بايد صفت براى اله و به معنى غير باشد و در حقيقت جمله مزبور به اين صورت است.

«لا اله غير الله بموجود»

معبود حقى كه غير خدا كه لايق پرستش وجود ندارد، جمله مزبور فقط براى نفى معبودهاى خيالى است كه مشركين براى خود انتخاب كردند نه اين كه دو مطلب را در برداشته باشد: يكى نفى آن معبودها و ديگر اثبات وجود خدا چون گفته شد إِلَّا در اينجا براى استثناء نيست تا دلالت بر نفى و اثبات كند، چرا كه قرآن مجيد اصل وجود خدا را از بديهيات دانسته و محتاج به استدلال نمى بيند و تمام توجهش به اثبات صفات مانند يگانگى، خالقيت، علم، قدرت و امثال آن است. آرى حضرتش در ذات و صفات مثل و كفوى ندارد، در استحقاق عبادت يعنى در الهيت فرداست، تبعيض و تجزيه بر ذاتش روا نيست، در ازليت و ابديت ذات يگانه است.

«ايمان به الوهيت واحد است كه از هر عبوديت ديگر و كفر و كتمان مى رهاند و استعدادها را براى كمال و به سوى تكامل برمى انگيزد، عبادت هر معبودى جز كمال و قدرت مطلق چون هم سطح انسان يا پست تر است موجب انحطاط و توقف مى گردد و استعدادها را خاموش و مكتوم و حقايق را مسخ و محرّف مى نمايد.

آن بت پرستى كه سنگ و چوب را مى پرستد، تا ماده پرست و شهوت پرستى كه به مظاهر آنها سر فرود مى آورد، و احكام خدا و هدايت را براى تقرب به آنان تأويل و كتمان مى نمايد، تا عقيده و مرام پرست جامدى كه همه حقايق بسيط را در راه افكار ساخته و محدود خود شكل مى دهد و تحريف مى نمايد، تا علم و فرمول پرستى كه مى كوشد تا هر حقيقت و واقعيت آزادى را با دريافت هاى محدود خود منطبق سازد، چون انسان به هر مقام فكرى و علمى برسد باز خود را مخلوق و مألوه ومحكوم مى بيند ناچار بايد معبودى براى خود بسازد و منتهاى عشق و كشش خود را به آن برساند و چون نمى خواهد يا نمى تواند انديشه خود را از هر قيد و محدوديتى آزاد نمايد و از ميان قشرهاى اوهام و تقاليد و ديوارهاى علمى بيرون آيد و به معبود مطلق و واحد برسد، معبودها و الوهيت هائى براى خود مى سازد كه با خاموشى و تنبلى ذهنش سازگار و نزديك باشد.

لا إِلهَ إِلَّا هُوَ تأكيد وحدت و نفى هر گونه الوهيت و نمودار بسط و برگشت نمودها و نورها و نيروها به همان هستى واحد و مطلق است.

همه از او و به او برمى گردند و همه از او هستى و حركت و كمال و جمال و پيوستگى دارند، عبادت و پيوستگى به او پيوستگى و هماهنگى با همه اجزاء جهان و در مسير آن است.

آن رحمت و نوازشى كه انسان گمراه از غير او مى جويد، و چشم ميدوزد و كمر خم مى نمايد، بايد از آن سرچشمه بى دريغ رحمت بجويد تا چشمش باز و قامتش راست گردد شرح و توضيح رحمن و رحيم به طور مفصل در سوره حمد گذشت.