حكمت در قرآن‏ و روایات

منابع مقاله:

کتاب  : عرفان اسلامى جلد ششم

نوشته: حضرت آیت الله حسین انصاریان

حكمت در قرآن‏

قرآن مجيد در سوره مباركه لقمان آيات 12 تا 19 مسئله عطاى حكمت به لقمان و توضيح حكمت را بدينگونه بيان مى‏دارد:

ما به لقمان مقام حكمت عطا كرديم و دستور داديم به شكر خدا برخيز كه هر كس شكر حق گويد به سود خود اوست و هر كس ناسپاسى كند به زيان اوست كه خدا بى‏نياز و ستوده صفات است.

قسمتى از حكمت‏هاى لقمان دستورها و پندهايى بود كه به فرزندش داد، آن مرد حكيم به فرزندش فرمود:

فرزند عزيزم! هرگز به خداوند شرك مياور كه شرك ستم بزرگى است، از سفارش‏هاى حضرت حق به انسان است كه در حق پدر و مادر نيكى كن، خصوصاً مادر كه چون بار حمل فرزند برداشته تا مدت دو سال كه طفل را از شير باز گيرد، هر روز بر رنج و ناتوانيش افزوده شده است به همين خاطر به مادر بسيار نيكى كن، نخست شكر مرا كه خالق تو و پدر و مادر و جهان هستى هستم به جاى آر، آنگه از پدر و مادر تشكر كن كه بازگشت همه به سوى من است.

و اگر پدر و مادر، تو را به شرك به خدا وادار كنند، در اين زمينه از آنان اطاعت مكن، اما در زندگى دنيا با آنان با حسن خلق مصاحبت نما و از راه آن كس كه به درگاه ما رجوع و انابه‏اش بسيار است پيروى كن كه پس از مرگ رجوع شما به سوى من است و من شما را به تمام اعمالتان آگاه خواهم كرد.

اى فرزند عزيزم! بدان كه خداوند اعمال بد و نيك خلق را اگر چه به مقدار خردلى باشد در ميان سنگى يا در طبقات آسمان‏ها يا زمين پنهان باشد، همه را در روز محاسبه مى‏آورد كه خدا بر همه چيز دانا و آگاه است.

فرزند عزيزم! نماز را به پاى دار و امر به معروف و نهى از منكر كن و در اين زمينه از مردم نادان هر آزارى بينى صبر پيشه كن و استقامت نما كه اين حوصله و استقامت و صبر و پايدارى در راه تربيت مردم و هدايت آنان نشانه‏اى از عزم ثابت مردم بلند همت در امور لازم عالم است. هرگز با تكبر و ناز از مردم رخ متاب و در زمين با غرور و تبختر قدم برمدار كه خداوند مردم متكبر خودستا را دوست ندارد.

در كليه شؤون حيات ميانه‏روى اختيار كن و سخن آرام بگو نه با فرياد بلند كه منكر و زشت‏ترين صداها صداى الاغ است «شايد مراد از صداى الاغ در اين حكمت هياهو و جنجال و ياوه‏گويى‏هاى مردم نادان و مغالطه كار باشد».

حكمت در روايات‏

از انبياى خدا و ائمه طاهرين عليهم السلام دريايى از حكمت نقل شده كه از باب نمونه به گوشه‏اى از آن درياهاى بى‏پايان اشاره مى‏رود:

قالَ عَلِىٌّ عليه السلام: أيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا اللّهَ الَّذى إنْ قُلْتُمْ سَمِعَ وَإنْ أضْمَرْتُمْ عَلِمَ وَبادِروُا الْمَوْتَ الَّذى إنْ هَرَبْتُمْ مِنْهُ أدْرَكَكُمْ وَإنْ أقَمْتُمْ أخَذَكُمْ وَإنْ نَسيتُمُوهُ ذَكَرَكُمْ‏ «1».

امام على عليه السلام فرمود: اى مردم! تقوا پيشه كنيد خدايى را كه اگر بگوييد مى‏شنود و اگر پنهان نماييد مى‏داند و بر مرگ پيشى گيريد كه اگر بگريزيد شما را دريابد و اگر بايستيد شما را مى‏گيرد و اگر فراموشش كنيد او شما را ياد مى‏آورد.

وَقالَ عليه السلام: إتَّقُوا اللّهَ تَقِيَّةً مَنْ شَمَّرَ تَجْريداً وَجَدَ تَشميراً وَأكْمَشَ فى مُهَلٍ وَبادَرَ عَنْ وَجَلٍ وَنظَرَ فى كَرَّةِ الْمَوْئِلِ وَعاقِبَةِ الْمَصْدَرِ وَمَغَبَّةِ الْمَرْجَعِ‏ «2».

و نيز فرمود: از خدا بترسيد ترسيدن كسى كه دامن به كمر زده و خود را مجرد و تنها ساخته و كوشش و تلاش نموده و خويش را چست و چالاك كرده است و در مهلت عمرش به نيكوكارى شتاب كرده و از ترس از دست دادن فرصت پيش دستى به انجام برنامه‏هاى لازم نموده، در رو آوردن به قرارگاهش انديشه كرده و در پايان آمد و رفتش فكر نموده است.

امام على عليه السلام مى‏فرمايد:

بِكَثْرَةِ الصَّمْتِ تَكُونُ الْهَيْبَةُ وَبِالنَّصَفَةِ يَكْثُرُ الْمُواصِلُونَ وَبِالْافْضالِ تَعْظُمُ الْأقْدارُ وَبِالتَّواضُعِ تَتِمُّ النِّعْمَةُ وَبِاحْتِمالِ الْمؤنِ يَجِبُ السُّودَدُ وَبِالسِّيرَةِ الْعادِلَةِ يُقْهَرُ الْمُنادى وَبِالْحِلْمِ عَنِ السَّفيهِ تَكْثُرُ الْأنْصارُ عَلَيهِ‏ «3».

به خاموشى و سكوت از هر حرف لغو و بيهوده و باطلى هيبت و بزرگى پديد آيد كه خاموشى از لغو نشانه عقل و خردمندى است.

و با انصاف و برابرى، پيوستگان و دوستان بسيار گردند و با نيكى كردن منزلت‏ها بزرگ شود و با فروتنى و تواضع نعمت حق بر انسان تمام شود و با تحمل رنج‏ها و سختى‏ها، بزرگى لازم و واجب گردد و با رفتار خوب و پسنديده دشمن شكست مى‏خورد و با حلم و بردبارى در برابر سفيه و نادان، ياوران انسان بسيار مى‏شوند.

حضرت على عليه السلام بر پيامبر صلى الله عليه و آله وارد شد عرضه داشت:

پدر و مادرم فدايت، بر مجلسى كه مربوط به قريش بود گذر كردم چنين بودند، سپس بر مجلسى كه مربوط به اوس و خزرج بود گذر كردم چنين بودند، همه آنان هم مؤمن هستند، اى رسول خدا! مرا به اوصاف مؤمن آگاهى ده.

پيامبر سر برداشت و فرمود:

بيست خصلت در مؤمن است، اگر در او نباشد ايمانش كامل نيست:

1- يا على از اخلاق مؤمنان آن است در نماز حضور پيدا كنند.

2- در اداى زكات سرعت بخرج دهند.

3- مساكين را اطعام نمايند.

4- مهرورزى و عاطفه نسبت به يتيم داشته باشند.

5- پاكيزگى در لباس را رعايت كنند.

6- كمر براى كار خير و انجام دستورهاى حق محكم بندند.

7- به هنگام سخن دروغ نگويند.

8- خلف وعده ننمايند.

9- خائن در امانت نباشند.

10- در كلام راستى و درستى را مراعات كنند.

11- راهبان و عابدان شب‏اند.

12- شيران پيكار در روزند.

13- روزه‏دار روزند.

14- قائم به عبادت در شبند.

15- آزاردهنده به همسايه نيستند.

16- همسايه از آنان راحت است و در جنب آنان خوش است و خلاصه بى‏تفاوت نسبت به امور همسايه نيستند.

17- راه رفتن آنان در زمين متواضعانه و آسان است.

18- به خانه بيچارگان جهت رسيدگى قدم مى‏گذارند.

19- به تشييع جنازه حاضر مى‏شوند.

20- اهل تقوا هستند، خدا ما و شما را در زمره پرهيزكاران قرار دهد «4».

عَنِ السَّجَّادِ عليه السلام: لِلْعَبْدِ أرْبَعُ أعْيُنٍ: عَيْنانِ يَبْصُرُ بِهِما أمْرَ دينِهِ وَدُنْياهُ وَعَيْنانِ يَبْصُرُ بِهِما أمْرَ آخِرَتِهِ فَإذا أرادَ اللّهُ بِعَبْدٍ خَيْراً فَتَحَ لَهُ العَيْنَينِ اللَّتَينِ فِى قَلْبِهِ فَأبْصَرَ بِهِما الْغَيْبَ وَامْرَ آخِرَتِهِ‏ «5».

حضرت سجاد امام زين‏العابدين عليه السلام فرمود: براى عبد چهار چشم است، دو چشم كه به وسيله آن دو دين و دنيايش را مى‏نگرد و دو چشم كه به وسيله آن دو آخرتش را نظر مى‏كند، پس وقتى خداوند خيرى را براى بنده‏اش بخواهد، دو چشم دلش را باز مى‏كند تا با آن دو غيب و امر آخرتش را ببيند.

مِنْ كَلِماتِ مَوْلينا السَّجَّادُ عليه السلام قالَ: ثَلاثٌ مَنْ كُنَّ فيهِ مِنَ الْمُؤمِنينَ كانَ فِى كَنَفِ اللّهِ وَأظَلَّهُ اللّهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ فى ظِلِّ عَرشِهِ وَآمَنَهُ مِنْ فَزَعِ اليَوْمِ الْأكْبَرِ: مَنْ أعْطَى النَّاسَ مِنْ نَفْسِهِ ما هُوَ سائِلُهُمْ لِنَفْسِهِ، وَرَجُلٌ لَمْ يُقَدِّمْ يَداً وَلا رِجْلًا حَتّى‏ يَعْلَمَ أنَّهُ فى طاعَةِ اللّهِ قَدَّمَها أو فى مَعْصيَتِهِ وَرَجُلٌ لَمْ يَعِبْ أخاهُ بِعَيْبٍ حَتّى‏ يَتْرُكَ ذلِكَ الْعَيْبَ مِنْ نَفْسِهِ‏ «6».

از فرمايش‏هاى مولاى ما حضرت سجاد عليه السلام: سه چيز است در هر مؤمنى باشد در پناه خداست و در قيامت حضرت حق سايه بر سرش افكند و از فزع روز بزرگ امانش دهد:

كسى‏كه به مردم عطا كند آنچه را خود از مردم براى رفع حوائج و نيازمندى‏هايش مى‏خواهد و مردى كه دست و پا حركت ندهد مگر اين كه بداند در طاعت يا معصيت خداست و مردى كه برادرش را عيب نگويد تا آن عيب را از خودش دور كند.

خلاصه اين حكمت‏ها اين بود كه انسان ظرف كرامت، درستى، فضيلت، علم، هدايت و حقايق و فيوضات الهيه است و بايد خود را با تصفيه از گناه و آلودگى تجلى‏گاه اين واقعيات كند و اين چند روزه محدود عمر را به فساد و تباهى و آلودگى و عيش و نوش و غفلت و جهل از دست ندهد.

عارف بزرگوار، خواجوى كرمانى مى‏گويد:

براى يافتن حكمت‏هاى روايى به كتاب‏هاى «الشافى»، «محجة البيضاء»، جلد دوم «اصول كافى»، باب عشرت «بحار الأنوار»، جلد يازدهم «وسائل الشيعة»، «مكارم الاخلاق» طبرسى، «حكمت الهى» قمشه‏اى، مكارم و راغب اصفهانى مراجعه كنيد.

خداوندا! ما را براى فهم حكمت و آراسته شدن به حكمت عملى توفيق رفيق راه كن كه اگر فيض و عنايتت در اين راه دستگير بندگان نباشد، ذره‏اى از حكمت را نخواهند چشيد و در آن صورت بدبخت دنيا و آخرت خواهند شد.

حكمت در كلام پيامبر صلى الله عليه و آله‏

در حكمت‏هاى قدسى از قول پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله آمده است:

ما مِنْ يَوْمٍ يَمُرُّ إلّاوَالْبارى عَزَّوَجَلَّ يُنادى: عَبْدى ما أنْصَفْتَنى أذْكُرُكَ و تَنْسى‏ ذِكْرى وَأدْعُوكَ إلى‏ عِبادَتى وَتَذْهَبُ إلى‏ غَيْرى وَارْزُقُكَ مِنْ خَزانتى وَآمُرُكَ لِتَتَصَدَّقَ لِوَجْهى فَلا تُطيعُنى وَأفْتَحُ عَلَيكَ أبْوأبَ الرِّزْقِ وَأسْتَقْرِضُكَ مِنْ مالى‏فَتَجْبَهُنى وَأذْهَبُ عَلَيْكَ الْبَلاءَ وَأنْتَ مُعْتَكِفٌ عَلى‏ فِعْلِ الْخَطايا يَابْنَ آدَمَ ما يَكُونُ جُوابُكَ لى غَداً إذا أجَبْتَنى‏ «7».

روزى نمى‏گذرد مگر اين كه خداوند عزوجل ندا مى‏كند، بنده من با من از در انصاف نيامدى، يادت كردم ولى تو مرا از ياد بردى، به بندگيم دعوتت كردم به سوى غير من رفتى، از خزائنم روزيت دادم و تو را امر كردم از آنچه در اختيار نهاده‏ام در راه من صدقه بده گوش نكردى، درهاى روزى را به رويت باز كردم و از مال خودم از تو قرض خواستم «در جهت رفع حوائج مؤمنان» كراهت نشان دادى، بلا را از تو دفع كردم، تو مقيم خانه گناه شدى، اى فرزند آدم! روزى كه بخواهى در دادگاه عدالت جوابم را بدهى چه مى‏گويى؟!

حكمت در كلام داود عليه السلام‏

به حضرت داود خطاب فرمود:

پنج چيز را در پنج چيز قرار داده‏ام مردم آن را در پنج چيز ديگر مى‏جويند اما نمى‏يابند.

علم را در گرسنگى و سختى قرار داده‏ام اينان در سيرى و راحت مى‏طلبند ولى نمى‏يابند، عزت را در طاعتم قرار داده‏ام اينان در خدمت به شاه مى‏جويند اما نمى‏يابند، بى‏نيازى را در قناعت قرار داده‏ام اينان در كثرت مال مى‏خواهند، نمى‏يابند، رضا و خشنوديم را در غضب مردم قرار داده‏ام اينان در رضاى نفس مى‏طلبند نمى‏جويند، راحت را در بهشت قرار داده‏ام اينان در دنيا مى‏جويند پيدا نمى‏كنند «8».

آرى، آنچه هست پيش خدا است و نزد غير او چيزى نيست، جسم و جان و فكر و قلب و روح و دل را صرف غير او نكنيد كه چيزى تحصيل نخواهند كرد، وجود خود را خرج معرفت و كسب عشق حق كنيد تا سعادت دنيا و آخرت نصيب شما شود كه جز عشق و معرفت و رياضت و عمل، آن‏هم بر حول محور حضرت او هيچ عمل و فكرى سود ندهد و هيچ موجودى به محصول شيرين نرسد.

حكمت در معرفى انسان كامل‏

پوشيده نماند كه انسان كامل را به اسامى مختلفه مى‏خوانند و از وجهى و مناسبتى مسمى به اسمى مى‏نمايند.

چون از عالم حقايق خبر مى‏رساند جبرئيلش گويند و چون از معارف و مكارم به طالبان رزق‏بخش است ميكائيلش نامند و چون مريدان را از معاد و بازگشت آگاه مى‏كند اسرافيلش خوانند و چون قطع تعلق نفس اماره از شهوات جسمانى نمايد عزرائيلش دانند.

آدمش گويند كه معلم طالبان راه هداست و نوحش گويند كه نجات دهنده از طوفان بلاست، ابراهيمش خوانند چرا كه از نار هستى گذشته و نمرود خويش را كشته و خليل حضرت حق گشته.

او را موسى نيز گفته‏اند كه فرعون هستى را به نيل نيستى غرق نموده و در طور قربت اللّه در مناجات است.

و نيز خضر نام كرده‏اند كه آب حيوان عالم لدنى خورده و به حيات جاودانى پى برده و نيز الياس لقب نهاده‏اند كه غريق بحر ضلالت را به ساحل نجات دلالت مى‏نمايد.

داود زمان نيز مى‏گويند كه جالوت نفس را به قتل رسانيده و خليفة اللّه شده، لقمان نيز گويند زيرا كه حكيم الهى است و او را بر حقيقت اشيا آگاهى است.

افلاطون نيز نامند زيرا كه طبيب نفوس و در تشخيص امراض باطنى مانند جالينوس است.

سليمان‏وار زبان مرغان داند، عيسى كردار مرده را زنده گرداند، امامش نيز گويند زيرا كه پيشواى مقتديان طريقت است و اهل طاعت و عبادت حقيقت، مقلد آن و پيروان اويند.

جام جهان نمايش نيز خوانند، چرا كه اسرار هستى در او پيدا و عالم كون و فساد بر رأى صائبش هديه است.

و اكسير اعظمش گويند، چرا كه اكسيروار وجودش كمياب و نحاس قلب اهل حواس از مساسش زرناب است.

گوگرد احمرش نيز خوانند كه وجدان وجودش مشكل و طالبان كيمياى معرفت را از عدم تحصيلش خون در دل است.

هاديش لقب كرده‏اند كه گم گشته‏گان در بى‏خبرى و غفلت را به شهرستان دانايى و آگاهى هدايت مى‏كند.

مهديش نام نهاده‏اند كه دجّال جهل و شهوت را گردن مى‏زند «1»، اين است موقعيت و مقام انسان كه حكما و عرفا در مقام بيانش برآمده‏اند و چه پر ارزش گوشى كه اين مقامات را بشنود و صاحبش براى آراسته شدن به اين حقايق با تمام وجود بكوشد و در اين راه از سر و جان بگذرد.

جامع علوم عقليه و نقليه اميرحسين بن عالم بن الحسن الحسينى الهروى در بيان مقام با عظمت انسان فرموده:

پی نوشت ها:

______________________________
(1)- نهج البلاغة: حكمت 203؛ بحار الأنوار: 67/ 283، باب 56، حديث 6.

(2)- نهج البلاغة: حكمت 210؛ بحار الأنوار: 67/ 284، باب 56، حديث 6.

(3)- نهج البلاغة: حكمت 224؛ بحار الأنوار: 66/ 410، باب 38، حديث 126.

(4)- بحار الأنوار: 64/ 276، حديث 4.

(5)- الخصال: 1/ 240، حديث 90؛ بحار الأنوار: 67/ 53، باب 44، حديث 16.

(6)- تحف العقول: 282؛ بحار الأنوار: 75/ 140، باب 21، حديث 3.

(7)- ارشاد القلوب: 1/ 53، الباب الثالث عشر.

(8)- عدة الداعى: 179، الحادى عشر الإعتراف بالذنب؛ بحار الأنوار: 75/ 453، باب 33، حديث 21.

(9)- تذكره رياض العارفين: 24.