تأسف و حسرت بزرگ‏

منابع مقاله:

کتاب : تفسير و شرح صحيفه سجاديه جلد ششم

نوشته: حضرت آیت الله حسین انصاریان

الهى، به تو پناه مى برم از بزرگترين حسرت كه حسرت روز قيامت است به خاطر خالى بودن دست از اعمال صالحه و اخلاق حسنه و خيرات و مبرّات و از بزرگترين مصيبت كه مصيبت در دين است و از بدترين بدبختى كه افتادن در آتش جهنّم است و از بدى بازگشت و نوميدى از ثواب و رسيدن به كيفر و عذاب.

الهى، بر محمّد و آل محمّد درود فرست و مرا و همه مردان و زنان با ايمان را به رحمتت پناه ده، اى مهربان ترين مهربانان.

عقايد و اوصاف و اعمال انسان در زندگى داراى صورت هاى خاصى هستند.

بين آنها يك سلسله ارتباط و نسبت هايى وجود دارد كه شخصيت درونى را مى سازد. انسان در محدوده اعتقادات و افكار انتخابى خود قرار گرفته و زير سلطه آنهاست. و به مرور در سيطره اوصاف و اخلاق اكتسابى قرار مى گيرد. و با تكرار آنها اعمال و رفتار شكل مى گيرد و به روش عملى و دايره شخصيّتى تبديل مى شود. اين ارتباط و نسبت ها در عالم آخرت هم ادامه دارد. در قيامت كبرى اين عقايد و اوصاف و اعمال داراى صورت هايى متناسب با هر فردى بروز مى كند. و امور مسلط دنيايى بر انسان در آن عالم هم مسلط است. پس از باب آنچه خداوند فرمود:

كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ رَهِينَةٌ» «1»

هر كسى در گرو دست آورده هاى خويش است.

يعنى انسان درگير آنچه گردآورده، مى باشد. بهشتيان و دوزخيان آنچه را آورده اند، مى بينند. اصحاب يمين و صالحان كه حب حضرت حق بر آنها حاكم بوده است؛ در آزادى مطلق قرار مى گيرند ولى مجرمان و كافران كه در اسارت نفس و شيطان بوده اند؛ در فشار عذاب و آتش گرفتار مى شوند و اين بازتاب اوصاف و اعمال آنان در دنياست.

حسرت در لغت از ماده حسر به معنى برهنه كردن و كنار زدن لباس است ولى مقصود در اينجا اين است كه با ندامت پرده جهل كنار مى رود، ندامت و اندوه شديد بر آنچه از دست رفته باشد و امكان بازگشت نباشد.

در قرآن مجيد هر جا سخن از قيامت و حشر و نشر انسان هاست به كلماتى كه نشان از تأسف و حسرت بزرگ است؛ مانند اى كاش، افسوس، واى بر من، متأسفانه، بازگشت به دنيا و ... اشاره مى كند؛ زيرا انسان با مشاهده آيات حق و نعمت ها و كيفرهاى آخرت و كوتاهى در كسب اعمال نيك و معرفت حقيقت، به اندوهى بزرگ دچار مى شود. خداوند به بندگان اين وضعيت جانسوز را هشدارمى فرمايد:

أَن تَقُولَ نَفْسٌ يحَسْرَتَى عَلَى مَا فَرَّطتُ فِى جَنبِ اللَّهِ وَ إِن كُنتُ لَمِنَ السخِرِينَ* أَوْ تَقُولَ لَوْ أَنَّ اللَّهَ هَدانِى لَكُنتُ مِنَ الْمُتَّقِينَ* أَوْ تَقُولَ حِينَ تَرَى الْعَذَابَ لَوْ أَنَّ لِى كَرَّةً فَأَكُونَ مِنَ الْمُحْسِنِينَ» «2»

تا مبادا آن كه كسى بگويد: دريغ و افسوس بر اهمال كارى و تقصيرى كه درباره خدا كردم، و بى ترديد [نسبت به احكام الهى و آيات ربّانى ] از مسخره كنندگان بودم.* يا بگويد: اگر خدا هدايتم مى كرد، بى ترديد از پرهيزكاران بودم،* يا چون عذاب را ببيند، بگويد: اى كاش مرا [به دنيا] بازگشتى بود تا از نيكوكاران مى شدم.

وَ أَنذِرْهُمْ يَوْمَ الْحَسْرَةِ إِذْ قُضِىَ الْأَمْرُ وَ هُمْ فِى غَفْلَةٍ وَ هُمْ لَايُؤْمِنُونَ» «3»

و آنان را از روز حسرت- آن گاه كه كار از كار بگذرد- بترسان، در حالى كه آنان در بى خبرى [شديدى ] هستند و ايمان نمى آورند.

از آيات فوق استفاده مى شود كه انسان وارد عرصه محشر مى شود و نتيجه كوتاهى ها و مسامحه كارى ها و خلاف كارى ها و شوخى گرفتن دستورها را در برابر چشم خود مى بيند؛ فريادش به واحسرتا بلند مى شود. اندوهى سنگين همراه با ندامتى عميق بر قلب او سايه مى افكند و اين حالت درونى خود را بر زبان مى آورد.

حالت هاى گوناگون مجرمان در قيامت

بنابراين مجرمان در سه جايگاه، حالت هاى گوناگونى از خود نشان مى دهند:

1- با ورود به محشر اظهار حسرت و تأسف مى كنند.

2- با مشاهده پاداش پرهيزكاران، آرزوى سرنوشت آنان را مى نمايند.

3- با مشاهده عذاب الهى، آرزوى بازگشت به دنيا و جبران گذشته مى كند.

رسول اللّه صلى الله عليه و آله در اين زمينه مى فرمايد:

به راستى كه فرزند آدم از آنچه بر آن خلق شده غافل است ... وقتى قيامت فرا رسد فرشته مأمور ثبت خوبى ها و فرشته مأمور ثبت بدى ها بر وى فرود مى آيند و نامه اى را كه به گردنش بسته شده است مى گشايند. سپس با او به صحنه محشر مى آيند در حالى كه يكى او را به جلو مى راند و ديگرى به كارهايى كرده است گواهى مى دهد. سپس پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود: همانا شما امرى عظيم پيش رو داريد كه طاقت آن را نداريد؛ پس از خداى بزرگ كمك بطلبيد. «4» در روايات ما قيامت نام هاى ديگرى مانند يوم الحسرة، يوم الندامة، يوم المحاسبه دارد و درباره يوم الحسرة آمده است:

حضرت رسول اللّه صلى الله عليه و آله فرمود:

هر گاه اهل بهشت وارد بهشت شوند و اهل جهنم وارد آتش شوند. مى نوشند و مى نگرند و در اين حال مرگ را به صورت گوسفندى سياه و سفيد مى آورند و به آنان مى گويند: مرگ را مى شناسيد، پاسخ مى دهند: بله، اين طور و آن طور بود و همه آن را مى شناسند، پس در پيش همگان او را سر مى برند، سپس ندا مى شود، اى اهل بهشت! جاويد بمانيد مرگ نداريد و اى اهل دوزخ! جاويد بمانيد مرگ نداريد. «5» در روايت ديگر است:

اهل بهشت بسيار خوشحال مى شوند كه اگر كسى آن روز مرگى بود؛ از شادى مى مرد و اهل جهنم با حسرت فرياد بلند مى كشند؛ كه اگر كسى مى مرد، از حزن و اندوه مى مرد. «6» پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در ذيل آيه يحَسْرَتَنَا عَلَى مَا فَرَّطْنَا فِيهَا» «7» «دريغا كه كوتاهى كرديم.» فرمود:

افسوس آنان كه آيات حق را تكذيب مى كردند؛ از اينروست كه دوزخيان جايگاه بهشتى خود را در بهشت مى بينند و اين موجب حسرت مى گردد. «8» و همگان جاى خود را در بهشت و جهنم ابدى خواهند ديد و بازگشتى در كار نيست.

تفسير جنب اللّه

در برخى روايات از جنب اللّه به ائمه اطهار عليهم السلام تفسير شده است.

امام موسى بن جعفر صلى الله عليه و آله در تفسير آيه:

يحَسْرَتَى عَلَى مَا فَرَّطتُ فِى جَنبِ اللَّهِ» «9» فرموده است:

جنب اللّه اميرمؤمنان عليه السلام است و همچنين اوصياى بعد از او هستند كه مقام والايى دارند تا آخرين نفر آنان. «10» افسوس شان بر اين است كه در كنار مكتب امامان و اهل بيت بوده اند ولى پيروى نكرده اند؛ و اطاعت خدا را ناديده گرفتند.

در حديثى معتبر، مصداق روشن حسرت خواران روز قيامت را عالمان بى عمل معرفى مى كند كه حقّى را بيان مى كنند ولى در عمل عكس آن را مى پيمايند.

امام باقر عليه السلام مى فرمايد:

إِنَّ أَشَدَّ النَّاسِ حَسْرَةً يَوْمَ القِيامَةِ الَّذينَ وَصَفُوا الْعَدْلَ ثُمّ خالَفُوه .... «11»

بيشترين افسوس را در روز قيامت مردمى دارند كه سخن از عدالت بگويند و خود با ديگران به عدالت رفتار نكند.

از اينرو حجت اللّه، امير عارفان، در خطبه ارزشمند خود آن روز را يادآورى مى فرمايد:

فَيالَها حَسْرَةً عَلى ذى غَفْلَةٍ انْ يَكُونَ عُمُرُهُ عَلَيْهِ حُجَّةً، وَ أَنْ تُؤَدِيَّهُ أَيَّامُهُ إِلى شِقْوَةٍ! نَسْأَلُ اللَّهَ سُبْحانَهُ أَنْ يَجْعَلَنا وَ إِيَّاكُمْ مِمَّنْ لاتُبْطِرُهُ نِعْمَةً وَ لاتُقَصِّرُ بِهِ عَنْ طاعَةِ رَبِّهِ غايَةٌ وَ لاتَحُلُّ بِهِ بَعْدَ الْمَوْتِ نَدامَةً وَ لاكآبَةٌ. «21»

حسرت و اندوه بر آن بى خبرى كه عمر نابوده شده اش بر او حجّت است و پايان زندگيش شقاوت! از خدا درخواست دارم ما و شما را از كسانى قرار دهد كه نعمت آنان را به طغيان نيندازد و هدفى آنان را در عبادت پروردگار خود مقصّر نسازد و پس از مرگ، ندامت و اندوه بر او فرود نيايد.

بنابراين بايد از موقعيت اندوهناك آن روز به خداوند پناه برد؛ روزى كه پناهگاهى غير از رحمت الهى نيست.

رسول اللّه صلى الله عليه و آله مى فرمايد:

كسى كه به خودش ستم كرده باشد، در آن روزى كه اندازه آن پنجاه هزار سال نگهداشته مى شود، چندان كه خداوند اندوه را به درون او مى برد سپس به او رحم مى كند و به بهشت مى رود. فرمود: سپاس خدا را كه اندوه از ما بزدود، خدايى كه در طول مدت محشر، اندوه و حسرت به درون آنها وارد مى كند. «13» از جمله حسرات آخرت اين است كه:

كسى مالى را نابجا مصرف كرده يا از راه حرام گردآورده و در غير طاعت خدا قرار داده است و وارثان او آن را در راه خدا خرج كنند؛ اينان به بهشت مى رود و او به دوزخ راه يابد.

يا كسى كه از عدالت سخن مى گويد ولى خودش خلاف عقايدش رفتار مى كند.

و يا كسى از دانش و بينش خود بهره نگيرد و ديگران هم از او سودى نبرند. اينها خسارت ها و حرمان هاى روز قيامت است.

پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله مى فرمايد:

أَرْبَعٌ مَنْ كُنَّ فيه أَمِنَ يَوْمَ الفَزَعِ الأَكبَرِ: إذا اعْطِىَ شَيْئاً قالَ: الْحَمْدُلِلّهِ وَ إِذا أَذْنَبَ ذَنْباً قالَ: اسْتَغْفِرُاللَّهَ وَ إِذا أَصابَتْهُ مُصِيبَةٌ قالَ: إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ وَ إِذا كانَتْ لَهُ حاجَةٌ سَأَلَ رَبَّهُ وَ إِذا خافَ شَيْئاً لَجَأَ إِلى رَبِّهِ. «14»

چهار چيز است كه در هر كسى باشد از آن روز وحشت بزرگ در امان است:

هر گاه چيزى به او داده شود بگويد: «الحمدللّه»، هر گاه گناهى كند بگويد:

«أستغفراللّه»، هر گاه مصيبتى به او برسد بگويد: «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ» و هر گاه نيازى داشته باشد آن را از پروردگارش بخواهد و هر گاه از چيزى بترسد به پروردگارش پناه برد.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- مدّثّر (74): 38.

(2)- زمر (39): 56- 58.

(3)- مريم (19): 39.

(4)- كشف الغمة: 2/ 347؛ تفسير الميزان: 18/ 357، ذيل آيه 24 سوره ق.

(5)- بحار الأنوار: 8/ 345، باب 26؛ مسند احمد بن حنبل: 3/ 9؛ كنز العمال: 14/ 514، حديث 39449. (6)- بحار الأنوار: 8/ 345، باب 26؛ الدرّ المنثور: 4/ 272؛ مجمع البيان فى تفسير القرآن: 6/ 424، ذيل آيه 39 سوره مريم.

(7)- أنعام (6): 31.

(8)- الدرّ المنثور: 3/ 9، ذيل آيه 31 سوره أنعام.

(9)- زمر (39): 56.

(10)- الكافى: 1/ 145، حديث 9؛ بحار الأنوار: 24/ 193، باب 53، حديث 10.

(11)- المحاسن: 1/ 120، باب 64، حديث 134؛ بحار الأنوار: 2/ 30، باب 9، حديث 15.

(21)- نهج البلاغه: خطبه 63.

(13)- بحار الأنوار: 7/ 128، باب 6، حديث 8؛ تفسير فرات الكوفى: 350، ذيل حديث 349.

(14)- مجموعة ورّام: 2/ 237.