خمس؛ خالص ترین و اساسی ترین مالیات اسلامی

خمس یكی از واجبات مالی اسلام بوده و از نظر قرآن و روایات دارای اهمیّت خاصی می باشد و یكی از مسائل حیاتی جامعه به شمار می رود كه بر هر مسلمانی آشنائی به ماهیّت و مقررات آن ضروری است، لذا در این نوشتار پیرامون آن توضیحات كوتاهی می دهیم.
خمس از نظر لغت به معنای یك پنجم است و در شرع خمس عبارت است از اینكه هر مسلمانی كه بالغ و عاقل باشد با شرایط و تفصیلی كه بعداً بیان خواهیم كرد بر او لازم است كه خمس هفت چیز را به عنوان حق واجب الهی بدهد و به طور كلی خمس دو قسمت می شود یك قسمت از آن خدا و پیامبر و اولی الامر (امام) است كه با وجود امام معصوم سهم خدا و پیامبر نیز حق امام می باشد كه از آن به سهم امام تعبیر می شود و قسمت دیگر آن حق سادات مستمند و درمانده است كه به آن سهم سادات گفته می شود.
خداوند در آیه زیر وجوب خمس و مصارف آن را به طور فشرده بیان نموده و اهمیّت آن را گوشزد كرده است. «وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبى وَ الْیَتامی وَ الْمَساكِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلى عَبْدِنا»[1] (یعنی ای مؤمنان) بدانید كه آنچه به شما غنیمت و فایده رسد (كم یا زیاد) خمس (یك پنجم) آن مخصوص خدا و رسول و خویشان او و یتیمان و فقیران و در راه ماندگان است اگر یتیمان به خدا و آنچه بر بنده خود نازل كرده ایم دارید. اگر چه متعارف از غنیمت چیزی است كه در جنگ از دشمن به دست می آید ولی با توجه به گفتار اهل لغت كه غنیمت را مطلق سود گرفته اند و بر حسب روایات فراوانی كه از پیغمبر اكرم و ائمه ـ علیهم السّلام ـ رسیده آیه خمس شامل فوائد و سودهای دیگر نیز می گردد چنانكه پیغمبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمود: «وَ اخراجُ الخُمسِ مِنْ كلِّ مایَملِكُهُ اَحَدٌ مِنَ‌ النّاس»[2] یعنی خمس از هر چه انسان مالك شود اخراج می گردد. و شخصی از موسی ابن جعفر ـ علیهما السلام ـ پرسید از چه چیز خمس باید داده شود؟ فرمود«فی كُلِّ ما اَفادَ النّاسُ مِنْ قَلیلٍ اَوْ كَثیرٍ»[3] یعنی در هر چیزی كه مردم فائده برند كم باشد یا زیاد (باید خمس آن داده شود). با در نظر گرفتن روش رسول اكرم و امامان معصوم ـ علیهم السّلام ـ كه خمس را از امور دیگری غیر از غنیمت های جنگی نیز می گرفته اند و موارد فراوانی كه نقل شده رسول اكرم ـ صلی الله علیه و آله ـ به دادن خمس امر می كرد از جمله آن حضرت به طایفه بنی قیس نوشت «فَاَنتُم اِنْ اَقَمْتُمُ الصَّلوهَ و آتَیتُم الزَّكوهَ و اَعطَیتُم سهمَ اللهِ و الصفِی فَاَنتُمْ آمِنونَ»[4] یعنی اگر شما نماز را به پا دارید و زكات و خمس بدهید در امانید. و آن حضرت همچنان كه افرادی را برای جمع آوری زكات می فرستاد برای گرفتن خمس نیز مأمورینی را اعزام می فرمود چنانكه علی ـ علیه السلام ـ را به یمن اعزام داشت و دستور داد خمس را از آنها بگیرد.[5] و مردی از بنی اسد را نیز مأمور گرفتن خمس كرد.[6] لذا جای تردید باقی نمی ماند كه مقصود از آیه خمس لزوم خمس در موارد دیگری از سود علاوه بر غنائم جنگی نیزخواهد بود و با توجه به آنچه ذكر شد و بسیاری از مدارك و روایات دیگر علمای شیعه فتوا داده اند كه آیه مزبور شامل سودهای دیگری نیز می شود و علاوه بر لزوم دادن خمس غنیمتهای جنگی در شش مورد دیگر (كه بعداً بیان می شود) نیز دادن خمس را واجب دانسته اند. و نكته قابل توجهی كه آیه مزبور به آن اشاره كرده است اهمیّت خمس می باشد كه می فرماید: «باید خمس سودی كه می برید بدهید اگر به خدا و آنچه بر بنده خود نازل كرده ایم ایمان دارید» و می رساند كه اگر بر كسی خمس واجب شده و از دادن آن خودداری می كند به خدا و آنچه بر پیامبر نازل شده ایمان و اعتقاد ندارد.
روایات فراوانی در وجوب دادن خمس و حرمت تصرف در مالی كه خمس آن داده نشده و نكوهش از خوردن حق آل پیغمبر ـ صلوات الله علیهم ـ و خودداری از دادن خمس وارد شده كه قسمتی از آنها را نقل می كنیم.
1 . قالَ‌الباقِر: «لایحلُّ لاَحدٍ ان یَشْتَرِیَ منَ الخُمسِ شَیْئاً حَتّی یَصِلَ الَینا حَقَّنا»[7]
ابوبصیر می گوید امام باقر ـ علیه السلام ـ فرمود برای هیچ كس حلال نیست كه چیزی از خمس (مالی كه خمس آن داده نشده) بخرد تا اینكه حق ما را به ما برساند.
2 . ابوبصیر نیز از آن حضرت نقل می كند كه فرمود: «مَنْ اِشْتَری شَیْئاً مِنَ الخُمسِ لَمْ یَعذِرهُ اللهُ اِشْتَری ما لا یحّلُ لَهُ»[8] یعنی كسی كه چیزی از خمس (مالی كه خمس آن داده نشده) بخرد كه عذر الهی نداشته باشد چیزی خریده كه برای او (تصرف در آن) حلال نیست.
3 . امام صادق ـ علیه السلام ـ می فرماید: براستی خداوندی كه خدائی جز او نیست چون زكات را برای ما حرام كرده خمس را برای ما قرار داده است پس زكات را بر ما حرام كرده و خمس را برای ما (دادن خمس بما) واجب كرده است و كرامت برای ما حلال است»[9]
4 . ابوبصیر می گوید: به امام صادق ـ علیه السلام ـ عرض كردم كوچكترین چیزی كه بنده را داخل آتش می كند چیست؟ فرمود این است كه كسی یك درهم مال یتیم را بخورد و ما یتیم هستیم.»[10]
5 . امام زمان ـ علیه السلام ـ در نامه ای كه برای محمد ابن عثمان (دومین نایب خاص خود) فرستاد در آن نوشته بود به نام خداوند رحمن و رحیم لعنت خدا و فرشتگان و تمام مردم بر كسی كه یك درهم بدون مجوز مال ما را بخورد.[11]
6 . و در نامه دیگری كه آن حضرت در پاسخ محمد بن عثمان فرستاد نوشت (و اما آنچه پرسیده بودی از عمل كسی كه مالی از (خمس) مالهای ما در دست او است و آن را برای خود حلال دانسته و بدون دستور ما مانند مال خود در آن تصرف می كند هر كس چنین كاری كند ملعون بوده و ما دشمن او هستیم چنانكه پیغمبر ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمود هر كس چیزی از حق اهل بیت مرا حلال شمرد به زبان من و به زبان هر پیغمبر مستجاب الدعوه ملعون خواهد بود. پس هر كس به ما (در ندادن حق) ستم كند از جمله ستمگران به ما خواهد بود ولعنت خداوند بر او است كه خداوند می فرماید لعنت خدا بر ستمگران.[12]
7 . محمد بن زید طبری می گوید جمعی از مردم خراسان خدمت امام رضا ـ علیه السلام ـ رسیدند و از آن حضرت خواستند كه خمس را برای آنها حلال كند آن حضرت فرمود حلال نمی كنم شما به زبان خود را دوست خالص ما معرفی می كنید ولی حقی كه خدا برای ما قرار داده و ما را برای آن قرار داده كه آن خمس است از ما باز می دارید و سه بار فرمود نه برای هیچ یك از شما حلال نمی كنم.[13]
در هفت چیز خمس واجب است كه بهتر می دانیم درباره هر كدام عین فتوای امام خمینی مدظله را از توضیح المسائل معظم له، با ذكر شماره مسأله نقل كنیم كه برای خوانندگان قابل عمل و باعث اعتماد بیشتری باشد.
1 . منفعت كسب: هر گاه انسان از تجارت یا صنعت یا كسبهای دیگر مالی به دست آورد اگر چه مثلاً نماز و روزه میتی را به جا آورد و از اجرت آن مالی تهیه كند چنانچه از مخارج سال خود و عیالاتش زیاد بیاید (باید) خمس یعنی یك پنجم آن را به دستوری كه بعداً گفته می شود بدهد (مسأله 1752).
2 . معدن: اگر (كسی) از معدن «طلا، نقره، سرب، مس، آهن، نفت، ذغال سنگ، فیروزه، عقیق، زاج»، نمك و معدنهای دیگر چیزی به دست آورد در صورتی كه به مقدار نصاب (پس از كسر مخارج به اندازه 105 مثقال نقره سكه دار یا 15 مثقال طلای سكه دار قیمت آن) باشد باید خمس آن را بدهد. (مسأله 1798 و 1799).
3 . گنج: گنج مالی است كه در زمین یا درخت یا كوه یا دیوار پنهان باشد و كسی آن را پیدا كند (و صاحب آن معلوم نباشد و خلاصه) طوری باشد كه به آن گنج بگویند (باید خمس آن را بدهد) (مسأله 1806) و در صورتی خمس گنج را باید داد كه پس از كسر مخارجی كه برای آن شده قیمت آن به 105 مثقال نقره سكه دار یا 15 مثقال طلای سكه دار برسد (مسأله 1809).
4 . مال حلال مخلوط به حرام: اگر مال حلال با مال حرام به طوری مخلوط شود كه انسان نتواند آنها را از یكدیگر تشخیص دهد و صاحب مال و مقدار آن هیچكدام معلوم نباشد باید خمس تمام مال را بدهد (اگر معلوم نباشد كه حرام بیش از یك پنجم است وگرنه هر چه یقین به حرمت آن دارد باید بدهد و بعد از دادن خمس حلال می شود).(مسأله 1813)
5 . جواهری كه به واسطه فرو رفتن در دریا به دست می آید: اگر كسی به واسطه فرو رفتن در دریا لؤلؤ یا مرجان یا جواهر دیگر روئیدنی باشد یا معدنی، كه با فرو رفتن در دریا به دست می آید اگر بعد از كم كردن مخارجی كه برای بیرون آوردن آن كرده قیمت آن به هجده نخود طلا برسد باید خمس آن را بدهد چه در یك دفعه آن را بیرون آورده باشد یا چند دفعه و چه از یك جنس باشد و چه از چند جنس مختلف ولی اگر چند نفر با هم آن را بیرون آورده باشند در صورتی خمس آن واجب است كه سهم هر كدام به قیمت هجده نخود طلا برسد (مسأله 1819).
6 . غنیمت: اگر مسلمانان به امر امام معصوم ـ علیه السلام ـ با كفار جنگ كنند چیزهائی در جنگ به دست آورند به آنها غنیمت گفته می شود و مخارجی كه برای غنیمت كرده اند مانند مخارج نگهداری و حمل و نقل آن و نیز مقداری كه امام ـ علیه السلام ـ صلاح می داند به مصرفی برساند و چیزهائی كه مخصوص به امام است، باید از غنیمت كنار بگذارند و خمس بقیه آن را بدهند (مسأله 1828) و نیز غنیمتهای جنگی كه در حال غیبت امام (معصوم) گرفته می شود كه امكان اجازه از امام نیست باید خمس آن داده شود مخصوصاً اگر جنگ برای دعوت به اسلام باشد و همچنین آنچه در دفاع از دشمنی كه به مسلمانان و كشور اسلامی حمله كرده گرفته می شود غنیمت است و باید خمس آن داده شود هر چند در حال غیبت باشد.[14]

[1] . سوره انفال، آیه 41.
[2] . جامع الاحادیث، ج 8، ص 546.
[3] .وسائل، ج 6، باب 8،‌ص 350، ح 6.
[4] . اسدالغابه، ج 1، ص 328.
[5] . بحارالانوار، ج 21، ص 360.
[6] . تفسیر عیاشی، ج 2، ص 93.
[7] . وسائل، ج 6، ص 337، ح 4.
[8] . وسائل، ج 6، ص 338، ح 5.
[9] . وسائل، ج 6، ص 337، ح 2.
[10] . وسائل، ج 6، ص 337، ح 1.
[11] . وسائل، ج 6، ص 337، ح 7.
[12] . وسائل، ج 6، ص 376، ح 6.
[13] . وسائل، ج 6، ص 376، ح 3.
[14] . تحریرالوسیله، ج 1، ص 352.