عدالت

عدل و ظلم از جمله واژه هایی هستند كه بحث درباره آنها، دامنه ای وسیع دارد. رفتار انسان، از وظایفی كه نسبت به خداوند دارد، تا جزئی ترین فعلی كه از او در ارتباط با خود با دیگران سر می زند، می تواند مصداق عمل عادلانه و یا ظالمانه باشد. با این وجود علمای اخلاق بیش از آنكه پیرامون ابعاد نفسانی و آثار فردی این دو صفت بحث كنند، درباره آثار اجتماعی آنها سخن گفته اند. چرا كه این دو از اوصاف اولیه نظامهای حكومتی و بیانگر وضع امنیت و آسایش مردم در روزگار سیستم اجتماعی و حكومتی عادلانه و یا ظالمانه است. روایاتی نیز كه از ائمه معصومین ـ علیهم السّلام ـ نقل شده، نشانگر اهمیت اجرای عدل و پرهیز از ظلم از جانب حكّام و متصدیان امور و مردم است. در این درس به سیری گذرا در آیات و روایات می پردازیم. به امید آنكه قدمی هر چند كوتاه در راه آراستن هر چه بیشتر فرد و جامعه به زیور عدل باشد.
معنای عدالت
عدل در لغت و اصطلاح، معانی مختلفی دارد كه به برخی از آنها اشاره می شود: «نهادن هر چیزی به جای خود»، «حد متوسط میان افراط و تفریط در قوای درونی»[1]، «به تساوی تقسیم كردن»[2] ، «رعایت برابری در پاداش و كیفر دادن به دیگران، اگر عمل نیك است پاداش، و اگر بد است است كیفر داده شود.»[3]
شهید مطهری (ره) از واژه عدالت و ظلم، كه درباره انسان به كار می رود، چنین ترسیمی ارائه داده است:
«ما افراد بشر، فردی از نوع خود را كه نسبت به دیگران قصد سوئی ندارد، به حقوق آنها تجاوز نمی كند، هیچ گونه تبعیضی میان افراد قائل نمی گردد، در آنچه مربوط به حوزه حكومت و اداره او است، با نهایت بی طرفی، به همه به یك چشم نگاه می كند، در مناقشات و اختلافات افراد دیگر، طرفدار مظلوم و دشمن ظالم است؛ چنین كسی را دارای نوعی از كمال (یعنی عدالت) می دانیم و روش او را قابل «تحسین» می شماریم و خود او را «عادل» می دانیم.» در مقابل، فردی را كه نسبت به حقوق دیگران تجاوز می كند، در حوزه قدرت و اداره خود میان افراد تبعیض قائل می شود، طرفدار ستمگران و ستمكشان «بی تفاوت» است، چنین كسی را دارای نوعی نقص به نام «ظلم» و ستمگری می دانیم و خود او را «ظالم» می خوانیم و روش او را لایق «تقبیح» می شماریم.»[4]
ارزش عدالت
عدل دارای جاذبه ای فطری است و نزد وجدان عمومی بشریت، ارزش گرانقدر دارد، زیرا در سایه عدل، هر كسی به حق خویش می رسد، تعدّی و تجاوز از جامعه رخت بر می بندد و امنیت و آرامش بر همه جا حاكم می شود. به همین جهت مردم، بی عدالتی را نكوهش می كنند و عدالت را می ستایند.
امام صادق ـ علیه السلام ـ درباره این حقیقت كه بی عدالتی عیب، و عدالت خوشایند همگان است فرموده است:
«اِتَّقُوا اللهَ وَ اعْدِلوُا فَأنَّكُمْ تْعیبونَ عَلی قومٍ لایَعْدلونَ»[5] از خداوند پروا كنید و به عدالت رفتار كنید، چرا كه شما به قومی كه عدالت نكند خرده می گیرید. همچنین فرموده است: «العَدْلُ أَحلی مِنَ الشَّهْدِ وَ‌ أَلْیَنُ مِنَ‌ الزبدِ و أطیَبُ ریحاً مِنَ الْمِشْكِ»[6] عدل از عسل شیرین تر، از كره نرمتر و از مشك خوشبوتر است.
آری همچنان كه عسل به كام هر كسی شیرین و بوی خوش مشك خوشایند همگان است، رایحه عدل نیز نزد همگان پسندیده و خوشایند است. این سخن اشاره به این است كه مردم تشنه عدالتند و انجام یك كار عادلانه، هر چند قلیل، موجب گشایش كارهای بسیار می شود.
آثار اجتماعی عدالت
الف ـ پایداری اجتماع
انسانها به دلیل داشتن، منافع مشترك و نیازهای متقابل همگانی برای زیست سالم و انسانی، نیازمند روابط عادلانه اند. عدالت از جمله اصولی است كه به كار بستن آن سبب قوام و پایداری اجتماع است، و با اجرای آن حق هر كس ادا شده و راه تعدّی و تجاوز به حقوق دیگران بسته می شود. تنظیم روابط سالم اجتماعی و حفظ حاكمیّت ضوابط و قوانین الهی در جامعه اسلامی، تنها در سایه عدالت میسر است.
امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ می فرماید: «جَعَلَ اللهُ الْعَدْلَ قِواماً لِلْاَنامِ وَ تَنْزیهاً مِنَ الْمَظالِمِ وَ الْآثامِ وَ تَسْنِیهً لِلْاِسْلامِ»[7] خداوند عدالت را برای استواری مردم و پاكیزگی از ستم و گناهان و وسیله علوّ و سربلندی اسلام قرار داده است.
ب ـ اصلاح مردم
امام علی ـ علیه السلام ـ فرمود:
«بِالْعَدلِ تَصْلَحُ الرَّعِیَّهُ»[8]
ملت با عدل اصلاح می شود.
این سخن بیانگر این حقیقت است كه با حاكمیت عدل، امور مختلف زندگی مردم، سامان می یابد و زمینه رشد فضایل اخلاقی فراهم می شود.
ج ـ پایداری و قدرت دولت
امام علی ـ علیه السلام ـ می فرماید:
«ثُباتُ الدُّوَلِ بِاقامَهِ سُنَنِ العَدلِ»[9]
پایداری دولتها با برپایی سنتهای عادلانه است.
د ـ آبادی و بركت
این دو اثر ارزنده نیز در دو جمله از امیرمؤمنان ـ علیه السلام ـ بیان شده است.
«بِالْعَدْلِ تَتَضاعَفُ الْبَرَكاتُ»[10] با عدالت بركتها فزونی می یابد.
«ما عُمّرت البلدان بمثل العدل»[11] شهرها به هیچ چیز همانند دادگری آباد نمی شود.
عوامل انحراف از مسیر عدالت
با فطری بودن جاذبه عدل، این سؤال مطرح است كه عامل انحراف بشر از مسیر عدل چیست؟ از برخی آیات قرآن استفاده می شود كه «امیال نفسانی» و نیز «حب و بغض»های بیجا از جمله انگیزه های بشر در سرپیچی از اجرای عدل است: «یا أَیُّها الّذینَ آمَنوُا كونُوا قَوّامینَ بِالقِسطِ شُهَداءَ لِلّهِ وَلَو عَلَی أَنْفُسِكُمْ أَوِ الوالدیْنِ و الاَقربینَ إِن یَكُنْ غَنیّاً أَوْ فقیرَاً فالله أَولَی بِهِما فَلَاتتَّبِعُوا الهَوی أَن تَعْدِلوا»[12]
ای كسانی كه ایمان آورده اید، كاملاً قیام به عدالت كنید، برای خدا گواهی دهید؛ اگرچه بر ضرر خود یا پدر و مادر و خویشان شما باشد، چه فقیر باشند و یا توانگر، پس (در هر حال) خداوند سزاوارتر است (كه جانب او را مراعات كنید) پس پیروی هوای نفس مكنید كه از حق منحرف خواهید شد.
آری پیروی از هوا و هوس، روحیه عدالتخواهی را تضعیف می كند. دیده خدابین را كور می نماید و روزنه خودبینی را می گشاید و سرانجام انسان را وا می دارد تا به ملاحظه پدر و مادر و خویشان و اقوام، پا روی حقیقت بگذارد و از اجرای عدل سرباز زند. كینه با دشمنان نیز از دیگر عواملی است كه فرد را وا می دارد تا عدالت را نادیده انگارد. از این رو قرآن كریم تأكید فرموده است تا مؤمنان از بازگو كردن سخن حق در هیچ شرایطی خودداری نكنند و رعایت عدالت را بر هر چیز دیگر مقدم دارند:
«یَا اَیُّها الَّذینَ آمَنوا كونُوا قَوّامینَ لِلّهِ شُهداءَ بِالقِسطِ وَ لا یَجْرِمَنَّكُمْ شَنآنُ قَوْمٍ علَی أَلّا تَعْدِلو إِعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتقوی»[13] ای مؤمنان، برای خدا قیام كنید و به عدالت گواهی دهید و دشمنی قومی، شما را وادار نكند كه عدالت نكنید، عدالت كنید كه به تقوا نزدیكتر است.
كاربردهای عدالت
در این بخش به برخی از كاربردهای عدل كه به طور معمول در زندگی روزمرّه با آنها رو به رو هستیم،‌ اشاره می كنیم؛
1 . شهادت به حق: عدالت ایجاب می كند كه یك فرد مسلمان در داوریهای رسمی و خودمانی همواره طرفدار «حق» و «اهل حق» باشد و اگر او را به گواهی دادن طلبیدند، صادقانه گواهی دهد، گرچه به زیان خودش باشد، چنانكه آیه 135 سوره نساء، كه پیشتر آمد، بر این مطلب تصریح دارد و حضرت صادق ـ علیه السلام ـ نیز آن را از حقیقت ایمان شمرده است:
«اِنَّ مِنَ حَقیقَهِ الایمانِ اَنْ تُؤَثِّرَ الحَقَّ وَ اِنْ ضَرَّكَ، عَلَی الباطِلِ وَ اِنْ نَفَعَكَ...»[14]
از حقیقت ایمان (این) است كه حق را ـ گرچه به زیانت باشد ـ بر باطل ـ گرچه به سودت باشد ـ مقدم بداری.
2 . قضاوت به حق: ممكن است كسانی گاه و بیگاه ما را به داوری بخوانند مانند داوری میان دو همسایه، دو همكار، دو فرزند، زن و شوهر و... در این گونه موارد، عدالت حكم می كند كه آنچه را حق تشخیص می دهیم، اظهار كنیم و ملاحظه و رودربایستی سبب حق كشی ما نشود، چنین كاری ممكن است در ابتدا برای ما آسان بنماید، ولی هنگام عمل خواهیم دید كه چندان هم آسان نیست، بویژه اگر یك طرف دعوا دوست، و طرف مقابل، دشمن باشد. در این گونه موارد خواهیم یافت كه حق گویی و داوری به حق، سخت و سنگین است. چنانكه رسول اكرم ـ صلی الله علیه و آله ـ می فرماید: «الحق ثَقیلٌ مُرٌّ وَ الباطِلُ خَفیفٌ حُلْوٌ...»[15] حق سنگین و تلخ، و باطل سبك و شیرین است! و اگر كسی این سنگینی را تحمل كند و آن تلخی را بچشد، شایسته آن است كه امام علی ـ علیه السلام ـ درباره اش بفرماید:
«اَفْضلُ الْخَلقِ اقضاهُمْ بِالْحَقَّ»[16]
بهترین مردم كسی است كه بیش از دیگران به حق، داوری كند.
3 . حق طلبی و حق دهی: گرفتن حق و دادن حق نیز از لوازم عدالت است. حال، این حق، كوچك باشد یا بزرگ، فردی باشد یا اجتماعی، دینی باشد یا سیاسی، اقتصادی باشد یا فرهنگی و...
شخص عادل، هم درصدد احقاق حقوق خود و دیگران برمی آید، (حق طلبی) و هم حقوق دیگران را به آنان باز می گرداند. (حق دهی) امیرمؤمنان ـ علیه السلام ـ ضمن نامه ای به سران سپاه خود، از حق رهبر و رهروان، سخن به میان می آورد و گوشه ای از آن را شرح می دهد، سپس به آنان سفارش می كند كه هم حق خود را از رده بالاتر دریافت كنند و هم، حقوق آنان را بپردازند.[17]
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . فرهنگ معین، واژه عدل.
[2] . المنجد، ماده عدل.
[3] . المفردات، راغب اصفهانی، واژه عدل.
[4] . عدل الهی، ص 47، صدرا.
[5] . فروع كافی، ج 3، ص 217.
[6] . همان.
[7] . غرر الحكم و دررالكلم، ج 3، ص 374.
[8] . همان، ص 206.
[9] . همان، ص 353.
[10] . شرح غررالحكم، ج 2، ص 205.
[11] . همان، ج 6، ص 68.
[12] . نساء، آیه 135.
[13] . مائده، آیه 8.
[14] . بحارالانوار، ج 70، ص 107،اسلامیه.
[15] . بحارالانوار، ج 77، ص 82.
[16] . شرح غررالحكم، ج 2، ص 467.
[17] . ر.ك: نهج‌البلاغه، فیض الاسلام، نامه 50.