ارزشها و لغزشهاى نفس - جلسه بیست و دوم – (متن کامل + عناوین)

 گذران عمر، همراه با هدايت

 تهـران، حسينيه هدايت رمضان 1382

 الحمدلله رب العالمين و صلّى الله على جميع الانبياء والمرسلين و صلّ على محمد و آله الطاهرين.

در آيات سوره مباركه يوسف، از دو عمر بحث به ميان آمده است : عمرى كه صاحب آن، به علت بصيرت، عاقبت‏انديشى و اتصال به فرهنگ پاك حق، آن را به عبادت خالصانه و خدمت مخلصانه تبديل كرد. او در تبديل آن، به اندازه‏اى استوار بود كه هيچ چيز نتوانست مانع حركت او شود. روزى هم كه ناجوانمردانه او را محكوم كردند و در كمال بى‏گناهى به زندان افتاد، از آيات قرآن استفاده مى‏شود كه زندان را براى هم‏زندانى‏هاى خود، به كلاس معرفت تبديل كرد. ظاهر محل، براى او مهم نبود كه اين جا زندان و جايى است كه بايد حوصله‏اش سر برود، دلش تنگ شود و التماس كند. اين ملاحظات براى او نبود؛ از اين رو، آن را به كلاس معرفت تبديل كرد.

پاداش عابدان

قرآن بخشى از درس‏هاى الهى و ملكوتى او را نقل مى‏كند. اين يك عمر بود كه به عبادت و خدمت ماندگار تبديل شد. قرآن كريم پاداش عابدان را با كلمه «ابد» يا «خالد» بيان كرده است. پاداش بندگان پاك را كه بيان مى‏كند، آن را خالد و ابدى توصيف مى‏كند. خداوند چه لطفى به انسان دارد كه زمان كوتاهى را در اختيار او 
قرار مى‏دهد و او آن را سرمايه قرار مى‏دهد تا نتيجه ابدى و دائمى بدهد.[1]

آرزوى گنهكار در قيامت

يكى از آرزوهاى گناهكاران حرفه‏اى در قيامت، بازگشت به دنيا است كه اين عمر كم را به سرمايه جاودانى تبديل كنند ، اما پاسخ ايشان اين است كه بازگشتى براى شما نيست.[2]

 
يك عمر هم عمر خانمى بود كه به فرهنگ مادى آلوده بود كه با اختيار خود، زمان محدود را به موج شهوات حرام و مجالس لغو و بازى‏گرى و بطالت تبديل كرد. خداوند از اين مجالس، كه قاتل عمر است، اسم مى‏برد :

« فِى جَنَّـتٍ يَتَسَآءَلُونَ * عَنِ الْمجْرِمِينَ »[3]

اشراف بهشتيان بر جهنّميان

وقتى بهشتى‏ها در بهشت قرار مى‏گيرند، خداوند به ايشان اشرافى بر جهنمى‏ها مى‏دهد كه بدانند و لمس كنند از چه تنگنايى رها شده‏اند و با بيدارى از چه چاه عميقى رد شده‏اند! خداوند به آنان اجازه مى‏دهد كه با جهنمى‏ها سخن بگويند :

« مَا سَلَكَكُمْ فِى سَقَرَ »[4]

چه چيزى شما را به اين‏جا كشيد؟ آنان چهار جواب‏مى‏دهند : يكى اين‏كه

 
« و كُنَّا نَخُوضُ مَعَ الْخَآئِضِينَ »[5]

ما در مجالس گناه و باطل و لغو و بيهوده شركت داشتيم.

اولين سؤل در روز محشر

روايتى را شيعه و سنى نقل كرده اند كه رسول خدا  صلى‏الله‏عليه‏و‏آله مى‏فرمايد : اولين بار كه مردم وارد محشر مى‏شوند، چهار سؤال از ايشان مى‏شود. اولين سؤالى كه از انسان دارند، اين است :«عَنْ عُمُرِكَ فيما أَفْنَيْتَهُ»[6] ؛ زمانى را كه در اختيار تو گذاشتيم، به عشق چه كسى تمام كردى؟ در كدام مجلس و در چه راه و هدفى مصرف كردى؟ عمر سرمايه كمى نيست.

گردش فلك، موجب تداوم عمر

آن گونه كه در ذهن دارم، نزديك بيست كتاب هست كه بايد بخوانيد و محاسبه كنيد كه براى يك دقيقه عمر، خداوند بايد چند ميليارد چرخ را با نظم خاص، در هستى بچرخاند، اگر در يكى از آن‏ها اختلالى صورت گيرد، رشته عمر پاره مى‏شود؛ براى مثال همين لحظه كه خورشيد در نيمكره غربى در حال تابش است، اگر براى خورشيد اختلالى پيش بيايد، مثلاً فاصله‏اش از زمين بيش‏تر يا كم‏تر شود، همه 
موجودات زنده منظومه شمسى مى‏ميرند. فعل و انفعالات زمين و گردش آن به دور خورشيد يا هوايى كه دور كره زمين است، اگر پنج متر بالاتر برود، به دقيقه نمى‏رسد كه همه موجودات مى‏ميرند.

در قيامت از تو مى‏پرسند گوهرى كه به تو داديم، كه از گرداندن ميلياردها چرخ به وجود آمده بود، در كجا معامله كردى؟ انبيا با بيش از قيمت خودش آن را معامله كردند :

« قُلْ إِنَّ صَلاَتِى وَنُسُكِى وَمَحْيَاىَ وَمَمَاتِى لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ »[7]

همه سلطنت در مقابل عمر

من از تصور اين دادو ستد عاجزم. ظاهرا اين داستان از مرحوم حاج شيخ جعفر شوشترى[8] نقل شده است كه:

 
پادشاهى در شكارگاه، چشمش به آهويى افتاد و آن را دنبال كرد. اسب پادشاه توان اين را كه به آهو برسد، نداشت. آهو شاه را در بيابان بسيار دواند تا اين كه راه را گم كرد. از دور ديوارهاى گلى به نظرش آمد. در خانه‏اى را زد. پيرزنى بيرون آمد. پادشاه گفت: تشنه‏ام. پيرزن آب خنك آورد و شكارچى از مرگ نجات يافت. نشانى خود را به او داد و گفت: اگر روزى گذر تو به اين منطقه افتاد، نزد من بيا.

 
روزى پيرزن به اميدى اين راه را پيمود و به كاخ، نزد شاه آمد. شاه رو به درباريان كرد و گفت اين زن، مرا از مرگ حتمى نجات داده است. درباريان گفتند : اگر همه سلطنت خود را به او بدهى، مساوى مى‏شود.

آن گاه مرحوم آقا شيخ مى‏گويد : امام حسين  عليه‏السلام هر چه داشت، به سلطان اصلى پرداخت. چه چيزى به او بدهد كه از مساوى بيش‏تر شود؟ عاقل‏تر از انبيا و ائمه، كسى در اين دنيا زندگى نكرده است كه اين عمر را كه محصول چرخش ميلياردها چرخ بوده است، تقديم بندگان خدا كردند.

كسانى كه عمر را به گناه و خواب اضافه و همراهى بازيگران گذراندند، اگر فردا نتوانند اولين سؤال را جواب بدهند، نوبت به سؤال دوم نمى‏رسد. يك روايت بسيار جالبى از پيامبر و اهل بيت رسيده است كه براى انسان، در شبانه روز، شش ساعت خواب، كافى است.

تقسيم بندى ساعات عمر

رسول خدا  صلى‏الله‏عليه‏و‏آله مى فرمايد :

«عَلى العاقلِ أَن يَكونَ لَهُ ساعاتٌ»

بر عهده انسان انديشمند است كه خالى از ساعاتى نباشد.

«سَاعَةٌ يُناجى فِيها رَبَّه»

يك بخش را با خدا سر و سرّ داشته باشد، سود و منفعتى دارد كه خدا مى‏داند.

«وَسَاعَةٌ يُحاسِبُ فِيها نَفْسَهُ»

در يك بخش، حساب‏گر خود باشد كه عمرم در چه راهى گذشت.

 
«وَسَاعَةٌ يتفَكُر فِيما صَنَع اللّه‏ُ عَزَّوَجَلَّ»[9]

ساعتى هم حساب كند كه خداوند عالم تاكنون چگونه با او معامله كرده است.

«كَمْ مِنْ قَبِيحٍ سَتَرتَهُ»

من پرده‏درى كردم ، اما تو پوشاندى. پنجاه سال است كه پرده‏پوشى مى‏كنى. چه زمانى پرده از كار من برمى‏دارى؟ حوصله من از بنده‏ام سر نمى‏رود.

«وَكَمِ من فادِحٍ مِنَ البلاءِ أَقلتَهُ»

خودت سفارش كردى كه اگر با كسى معامله كرديد، اقاله كنيد و پس بگيريد. چه بلاها و گناهانى كه تو اقاله كردى.

«وَكَمِ مِن عِثارٍ وَقَيتَهُ»

در طول عمرم چه قدر مى‏خواستم در گناهان زشت بيفتم ، ولى تو مرا حفظ كردى.

«وَكَم مِن مَكْروهٍ دفَعْتَهُ»

 
صدها بار بنا بود حادثه براى تو پيش بيايد و من دفع كردم.

«وَكَم مِن ثَناءٍ جَمِيلٍ لَستُ أَهلاً لَهُ نَشَرتَهُ»

هر جا مى‏روى تعريف تو را مى كنند. نمى‏دانند كه باطن من با تو، چگونه است. يك ساعت هم بنشينيد خوبى‏هاى خدا را در حق خودتان مرور كنيد. تو عجب خداى خوبى هستى! يك مقدار هم تو به ما بگو كه تو چه بنده بدى هستى :

مجلس تمام شد و به آخر رسيد عمر

 ما هنوز اندر اول وصف تو مانده‏ايم

والسلام عليكم و رحمة الله و بركاته

 پی نوشت ها:

[1] ـ عيون أخبار الرضا  عليه‏السلام: 1/275 ـ 274؛ «قيل للصادق  عليه‏السلام صف لنا الموت قال للمؤن كأطيب ريح يشمه فينعس لطيبه و ينقطع التعب و الألم كله عنه ... قيل فما بالنا نرى كافرا يسهل عليه النزع فينطفى و هو يحدث و يضحك و يتكلم و في المؤنين أيضا من يكون كذلك و في المؤنين و الكافرين من يقاسي عند سكرات الموت هذه الشدائد فقال ما كان من راحة للمؤن هناك فهو تعجيل ثواب و ما كان من شديد فتمحيصه‏من ذنوبه ليرد الآخرة نقيا نظيفا مستحقا للثواب الأبد لا مانع له دونه و ما كان من سهولة هناك على الكافر فليوفى أجر حسناته في الدنيا ليرد الآخرة و ليس له إلا ما يوجب عليه العذاب و ما كان من شدة على الكافر هناك فهو ابتداء عذاب الله له.»

و نيز در تفسير نمونه: 11/95 ـ 96، ذيل آيؤ 45 ـ 48 سوره حجر در زمينه پاداش آمده: پاداش و ثواب در صورتى كامل مى‏شود كه چهار شرط در آن جمع گردد: منفعت قابل ملاحظه‏اى باشد ـ با احترام مقرون باشد ـ از هر گونه ناراحتى خالى باشد ـ و جاودانى و هميشگى باشد.

در آيات ذيل، در زمينه نعمتهاى بهشتى به هر چهار قسمت اشاره شده است.

جمله إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي جَنَّاتٍ وَ عُيُونٍ اشاره به قسمت اول است.

جمله ادْخُلُوها بِسَلامٍ آمِنِينَ دليل بر احترام و تعظيم است.

جمله وَ نَزَعْنا ما فِي صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ إِخْواناً عَلى سُرُرٍ مُتَقابِلِينَ، اشاره به نفى هر گونه ناراحتى و ضررهاى روحانى، و جمله لا يَمَسُّهُمْ فِيها نَصَبٌ، اشاره به نفى زيانهاى جسمانى است.

اما جمله وَ ما هُمْ مِنْها بِمُخْرَجِينَ بيانگر آخرين شرط، يعنى دوام و بقاء اين نعمتهاست و به اين ترتيب، اين پاداش از هر نظر كامل خواهد بود.»

[2] ـ مومنون 23 : 99 ـ 100؛ «حَتّى إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ *لَعَلِّي أَعْمَلُ صالِحاً فيما تَرَكْتُ كَلاّ إِنَّها كَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى يَوْمِ يُبْعَثُون»

و نيز در روايت آمده: الأمالي، شيخ صدوق: 290، حديث 12؛ «عن موسى بن جعفر عن أبيه الصادق جعفر بن محمد  عليه‏السلام ... قال إذا مات الكافر شيعه سبعون ألفا من الزبانية إلى قبره و إنه ليناشد حامليه بصوت يسمعه كل شيء إلا الثقلان و يقول لو أن لي كرة فأكون من المؤنين و يقول ارجعوني لعلي أعمل صالحا فيما تركت فتجيبه الزبانية كلا إنها كلمة أنت قائلها و يناديهم ملك لو رد لعاد لما نهى عنه فإذا أدخل قبره و فارقه الناس أتاه منكر و نكير في أهول صورة فيقيمانه ثم يقولان له من ربك و ما دينك و من نبيك فيتلجلج لسانه و لا يقدر على الجواب فيضربانه ضربة من عذاب الله يذعر لها كل شيء ثم يقولان له من ربك و ما دينك و من نبيك فيقول لا أدري فيقولان له لا دريت و لا هديت و لا أفلحت ثم يفتحان له بابا إلى النار و ينزلان إليه الحميم من جهنم و ذلك قول الله  عز و جل وَ أَمّا إِنْ كانَ مِنَ الْمُكَذِّبِينَ الضّالِّينَ فَنُزُلٌ مِنْ حَمِيمٍ يعني في القبر وَ تَصْلِيَةُ جَحِيمٍ يعني في الآخرة.»

[3] ـ مدثر 74 : 40 ـ 41؛ «در بهشت‏ها از يك‏ديگر مى‏پرسند. * از روز و حال گنهكاران.»

[4] ـ مدثر 74 : 42؛ «[ به آنان رو كرده  ]مى‏گويند : چه چيز شما را به دوزخ وارد كرد؟»

[5] مدثر 74 : 45؛ «و با فرورفتگان [ در گفتار و كردار باطل ]فرومى‏رفتيم.»

[6] ـ كنزالعمال، المتقى الهندي: 14/379؛ «يا ابن آدم ! لا تزول قدماك يوم القيامة بين يدي الله  عز و جلحتى تسئل عن أربع: عن عمرك فيما أفنيته، وجسدك فيما أبليته، ومالك من أين اكتسبته، وأين أنفقته.»

و در كتب شيعه به اين عبارت آمده: مشكاة الأنوار: 171؛ «و قال لا تزول قدما العبد يوم القيامة حتى يسأل عن أربع عن عمره فيما أفناه و عن شبابه فيما أبلاه و عن علمه كيف عمل به و عن ماله من أين اكتسبه و فيما أنفقه.»

[7] ـ انعام 6 : 162؛ «بگو: مسلّماً نماز و عبادتم و زندگى كردن و مرگم براى خدا، پروردگار جهانيان است .»

[8] ـ جعفر شوشترى شوشتر 1227 ت نجف 1303 ق فرزند حسين، فقيه و خطيب شيعى ايرانى.

مقدمات علوم را در زادگاهش فراگرفت. در هشت سالگى با پدرش به عتبات عراق رفت و در كاظمين نشيمن گزيد. در كربلا به مجلس درس محمد حسين اصفهانى، معروف به صاحب فصول و شريف العلماى مازندرانى و در نجف به مجلس درس حاج محمد حسن نجفى، معروف به صاحب جواهر پيوستند. شيخ جعفر در 1255 ق به شوشتر بازگشت. اما ديرى نگذشت كه دوباره به نجف رفت و اين بار در مجلس درس شيخ مرتضى انصارى حضور يافت و در عين حال به مجالس درس شيخ حسن آل كاشف الغطاء و شيخ راضى نجفى نيز آمد و شد مى‏كرد.

دو سال پس از آن كه ديگر مرجع تقليدى بلند آوازه بود و رساله‏اى عمليه براى مقلدان خود نوشته بود به زاد و بومش بازگشت. وى حسينيه‏اى در شوشتر بنياد كرد كه پناهگاه مردم بود و مردم از مظالم دولتيان در آنجا پناه مى‏جستند.

شيخ به خواهش يحيى خان مشير الدوله در مدرسه نوبنياد سپهسالار به اقامه نماز جماعت و ايراد خطبه پرداخت. گويند هر بار كه وى نماز جماعت مى‏گزارد بيش از چهل هزار تن به او اقتدا مى‏كردند و شيخ پس از پايان نماز خطبه‏هايى بليغ ايراد مى‏كرد. وى در بازگشت به نجف در كرند نزديك كرمانشاه بيمار گرديد و در همانجا درگذشت، اما پيكرش را به نجف بردند و با مشايعت انبوه مردمى كه سوگوار مرگ او بودند در صحن علوى به خاك سپردند.

شيخ جعفر فقيهى فاضل و خطيبى زبان آور بود. اعتماد السلطنه كه از شيخ به صفتهاى «زاهد زمانه و عابد يگانه» ياد مى‏كند مى‏گويد كه در ميان معاصران «در تقوى و قدس و ورع و زهد» كسى چون او ديده و شنيده نشده است. مردم به شيخ جعفر كراماتى نسبت مى‏دادند و بنابر معروف در شبى كه او درگذشت در آسمان تناثر نجوم ستاره باران پيش آمد و مردم آن را به واقعه مرگ شيخ جعفر نسبت دادند.

از آثارش: منهج الرشاد به فارسى در اصول دين و مسائل عمليه طهارت و نماز كه رساله عمليه او است و آن را پس از پايان بردن دوره شاگردى در خدمت شيخ انصارى نوشته است. (بمبئى، 1298 ق)؛ اصول الدين يا الحدائق فى اصول الدين به فارسى كه مقام اول از مقامات ششگانه مقدمه منهج الرشاد است، اما شيخ جعفر آن را از رساله جدا كرده و كتاب مستقلى ساخته است؛ خصائص حُسينيه به عربى در مصيبت، مقتل و خصايص امام حسين  عليه‏السلام بر اين كتاب شروح فراوانى نوشته شده و ميرزا محمد حسين شهرستانى آن را با نام دمع العين به فارسى ترجمه كرده است؛ فوائد المشاهد و نتائج المقاصد كه مجموعه مواعظ او در شهرهاى نجف، كربلا و كاظمين است و گه گاه از آن به نام مجالس المواعظ نيز ياد مى‏كنند؛ رساله‏اى درباره واجبات نماز. (دائرة المعارف تشيع: 5/392 ـ 393)

[9] ـ بحار الأنوار: 67/64، باب 5، حديث 2؛ «قال النبى  صلى‏الله‏عليه‏و‏آله: عَلى العاقلِ أَن يَكونَ لَهُ ساعاتٌ سَاعَةٌ يُناجى فِيها رَبَّه وَسَاعَةٌ يُحاسِبُ فِيها نَفْسَهُ وَسَاعَةٌ يتفَكُر فِيما صَنَع اللّه‏ُ  عز و جل.»

الكافي: 2/55، حديث 3؛ «عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ  عليه‏السلامقَالَ أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ إِدْمَانُ التَّفَكُّرِ فِي اللَّهِ وَ فِي قُدْرَتِهِ.»

الكافي: 2/55، حديث 4؛ «عَنْ مُعَمَّرِ بْنِ خَلاَّدٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا  عليه‏السلام يَقُولُ لَيْسَ الْعِبَادَةُ كَثْرَةَ الصَّلاَةِ وَ الصَّوْمِ إِنَّمَا الْعِبَادَةُ التَّفَكُّرُ فِي أَمْرِ اللَّهِ  عز و جل.»

مستدرك الوسائل: 11/183، حديث 12689؛ «عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ  عليه‏السلام قَالَ تَفَكُّرُ سَاعَةٍ خَيْرٌ مِنْ عِبَادَةِ سَنَةٍ [ قَالَ اللَّهُ ] إِنَّما يَتَذَكَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ.»