نماز شب در قرآن و روایات

 منابع مقاله:

کتاب  : تفسير و شرح صحيفه سجاديه، جلد دهم

نوشته: حضرت استاد حسین انصاریان

نماز شب

از عبادات بسيار مهمى كه نور چشم عاشقان حضرت حق، و چراغ قلب عارفان واله، و نيروى جان اولياى الهى است نافله شب مى باشد.

بيداران راه محبوب، و سالكان مجذوب گفته اند: اگر سحر نبود، براى حيات انسان منفعتى تصور نمى شد. مشتاقان لقاى دوست، و شيفتگان حضرت محبوب براى نيمه شب تا سحر ارزش فوق العاده قائلند.

آنان آن وقت را وقت خاص مى دانند، و خواب را در آن زمان بر خويش حرام مى كنند.

قسمت اول شب را مى خوابند، تا در آن وقت نورانى نخوابند، و اول شب را از هر شغلى دست بر مى دارند، تا در آن زمان به عبادت و طاعت، و مناجات و راز و نياز مشغول باشند.

آنان حاضر نيستند راز و نياز با خدا را در نيمه شب، و مناجات با حضرت معبود را در وقت سحر، با چيزى در اين معركه هستى معاوضه كنند.

(فيض كاشانى)

نماز شب در قرآن

بسيارى از مفسّران بزرگ با كمك احاديث اهل بيت عليهم السلام، و شواهد و قرائن شرعيه برنامه نماز شب را از آيات قرآن مجيد استفاده كرده اند:

وَ مِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَكَ عَسى انْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقاماً مَحْمُوداً» «1»

و پاسى از شب را براى عبادت و بندگى بيدار باش كه اين افزون [بر واجب،] ويژه توست، اميد است پروردگارت تو را [به سبب اين عبادت ويژه ] به جايگاهى ستوده برانگيزد.

يا ايُّهَا الْمُزَّمِّلُ* قُمِ اللَّيْلَ الَّا قَليلًا» «2»

اى جامه بر خود پيچيده!* شب را جز اندكى [كه ويژه استراحت است، براى عبادت ] برخيز.

تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ* فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما اخْفِىَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ اعْيُنٍ جَزاءً بِما كانُوا يَعْمَلُونَ» «3»

[ملازم بستر استراحت و خواب نيستند، بلكه ] پهلوهايشان از خوابگاه هايشان دور مى شود در حالى كه همواره پروردگارشان را به علت بيم [از عذاب ] و اميد [به رحمت و پاداش ] مى خوانند و از آنچه آنان را روزى داده ايم، انفاق مى كنند.* پس هيچ كس نمى داند چه چيزهايى كه مايه شادمانى و خوشحالى آنان است به پاداش اعمالى كه همواره انجام مى داده اند، براى آنان پنهان داشته اند.

نماز شب در روايات

در حديثى از قول رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل شده كه آن حضرت فرمود: پروردگار مى فرمايد:

اعْدَدْتُ لِعِبادِىَ الصّالِحينَ ما لا عَيْنٌ رَأَتْ وَ لا اذُنٌ سَمِعَتْ وَ لا خَطَرَ عَلى قَلْبِ بَشَرٍ. «4»

من براى بندگان شايسته ام نعمت هائى فراهم كرده ام كه هيچ چشمى نديده، و هيچ گوشى نشنيده و بر فكر كسى نگذشته است.

كسى كه مى خواهد از اين فيض عظيم و اين نعمت معنوى بى نظير فايده ببرد، به ناچار بايد با استراحت زياد و عافيت طلبى و كثرت خواب مبارزه كند، كه خواب زياد و استراحت بيش از اندازه نابود كننده عمر و محروم كننده انسان از فيوضات الهيه است.

رسول خدا صلى الله عليه و آله مى فرمايد: مادر حضرت سليمان به فرزندش فرمود:

يا بُنَىَّ ايّاكَ وَ كَثْرَةَ النَّوْمِ بِاللَّيلِ، فَانَّ كَثْرَةَ النَّوْمِ بِاللَّيْلِ تَدَعُ الرَّجُلَ فَقيراً يَوْمَ الْقِيامَةِ. «5»

فرزندم از زياد خوابيدن در شب خوددارى كن، كه زيادى خواب به وقت شب انسان را در روز قيامت فقير و تهيدست مى گذارد.

امام صادق عليه السلام به سليمان ديلمى فرمود:

يا سُلَيْمانُ لا تَدَعْ قِيامَ اللَّيْلِ، فَانَّ الْمَغْبُونَ مَنْ حُرِمَ قِيامَ اللَّيْلِ. «6»

اى سليمان! دست از شب خيزى بر مدار، كه مغبون آن انسانى است كه از قيام به هنگام شب محروم بماند.

و نيز آن حضرت فرمود:

ابْغَضُ الْخَلْقِ الَى اللَّهِ جيفَةٌ بِاللَّيْلِ، بَطّالٌ بِالنَّهارِ. «7»

مبغوض ترين مردم به نزد خداوند آن كسى است كه مردار در شب و تبهكار در روز باشد.

لقمان به فرزندش فرمود:

يا بُنَىَّ لايَكُنِ الدِّيْكُ اكْيَسَ مِنْكَ وَ اكْثَرَ مُحافَظَةً عَلَى الصَّلَواتِ، الا تَراهُ عِنْدَ كُلِّ صَلاةٍ يُؤَذِّنُ لَها، وَ بِالاْسحارِ يُعْلِنُ بِصَوْتِهِ وَ انْتَ نائِمٌ. «8»

فرزندم! مبادا كه خروس صبح از تو هوشيارتر و به اوقات نماز از تو مراقب تر باشد، آيا نبينى كه به هنگام هر نماز اعلام دخول وقت نمايد، و سحرگاهان ندا به آواى بلند سر مى دهد در حالى كه تو در خوابى؟!

وجود مقدّس حضرت حق در خطاب به موسى بن عمران فرمود:

اى پسر عمران! دروغ مى گويد آن كه گمان مى كند مرا دوست دارد، در حالى كه چون شب فرا مى رسد از من چشم مى پوشد و به خواب مى رود. مگر چنين نيست كه هر عاشقى خلوت با معشوقش را دوست مى دارد؟

هان اى پسر عمران! اين منم كه بر حال دوستانم آگاهم، چون شب آنان را فراگيرد چشم دلشان را دگرگون مى سازم، و عقوبتم را در مقابل ديدگانش مجسم مى كنم آن گونه كه از راه شهود و رويارويى با من به مخاطبه مى پردازند و در حضور با من به گفتگو مى نشينند.

اى پسر عمران! در دل شب هاى تار از دلت خشوع، و از بدنت خضوع، و از چشمانت اشك نثار من كن و مرا بخوان كه مرا به خود نزديك و اجابت كننده دعوتت خواهى يافت. «9» «الهى» آن بلبل شيداى گلستان عشق مى فرمايد:

(مهدى الهى قمشه اى)

گفتار عبداللّه بن يعفور با امام صادق عليه السلام

در حديث بسيار مهمى، عبداللَّه بن يعفور اين انسان والا وكم نظير به حضرت صادق عليه السلام عرضه داشت: فدايت شوم، به من بگوييد آن ساعتى كه نزديكترين لحظه هاى انسان به خداست و خدا به او نزديك است كدام ساعت است؟

فرمود: چون آخر شب برخيزد در حالى كه چشم ها در خوابند، وضويى شاداب گرفته و در عبادتگاه خود بايستد و با حضور قلب و توجّه دل به خدا، تكبير نماز گفته و با تلاوت قسمت هايى از قرآن دو ركعت نماز بجاى آورده و آنگاه برخيزد براى ادامه نماز، در اين موقع از جانب عرش اين ندا برخيزد:

اى بنده اى كه در حال خواندن خدائى، احسان و خير از جانب عالم ملكوت بر سرت در حال پخش و ريزش است، و فرشتگان در كنار قدم هايت تا اوج آسمان اطرافت را گرفته و خداى مهربان ندا مى كند:

اى بنده من! اگر بدانى با كه در حال گفتگو و راز و نيازى انفتال از خود نشان نمى دهى.

گفتم: اى پسر پيامبر! فدايت گردم مقصود از انفتال چيست؟

امام عليه السلام در حالى كه صورت خود را به سمت پشت سر مى چرخانيد فرمود:

انفتال اين است كه صورت و بدنت را برگردانى. «10»

گفتار مفضّل بن عمران با امام صادق عليه السلام

مفضّل بن عمر از حضرت صادق عليه السلام و آن حضرت از پدرانش روايت مى فرمايد كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:

خداوند به دنيا وحى كرد: هر كس كه در خدمت تو باشد، تو او را به رنج و تعب بينداز، و هر كس كه تو را رها كند تو در خدمت او باش.

و هرگاه عبد در دل شب تار با مولاى خويش خلوت نموده با او به راز و نياز بپردازد، خداوند نور را در دل وى جايگزين سازد، و چون بگويد: اى ربّ من و اى ربّ من، خداوند جليل ندايش داده و گويد: لبَّيك اى بنده من، بخواه از من تا عطايت كنم، به من توكل نماى تا كفايتت نمايم. سپس حضرت حق به ملائكه فرمايد:

اى فرشتگان من، بنده ام را بنگريد در دل شب با من خلوت كرده در حالى كه بطالت پيشگان به لهو و لعب مشغولند، و غفلت زدگان در بستر خواب آرميده اند، اينك گواه باشيد كه من به طور حتم او را آمرزيدم. «11»

رواياتى ديگر در باب نماز شب

از رسول خدا صلى الله عليه و آله روايت شده:

صَلاةُ اللَّيْلِ سِراجٌ لِصاحِبِها فِى ظُلْمَةِ الْقَبْرِ. «12»

نماز شب براى صاحبش در تاريكى برزخ چراغ است.

به موسى عليه السلام وحى فرمود:

قُمْ فِى ظُلمَةِ اللَّيْلِ اجْعَلُ قَبْرَكَ رَوْضَةً مِنْ رِياضِ الْجِنانِ. «13»

در ظلمت شب به عبادت برخيز كه به پاداش آن، قبرت را باغى از باغ هاى بهشت سازم.

رسول اللّه صلى الله عليه و آله فرمود:

سَبَبُ النُّورِ فِى الْقِيامَةِ الصَّلاةُ فِى جَوْفِ اللَّيْلِ. «14»

آنچه در قيامت براى عبد موجب نور است نماز در دل شب مى باشد.

حضرت امام حسن عسگرى عليه السلام فرمود:

انَّ الْوُصُولَ الَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ سَفَرٌ لا يُدْرَكُ الّا بِامْتِطاءِ اللَّيْلِ. «15»

رسيدن به حضرت اللَّه سفر و سيرى است كه جز با مركبِ شب پيمودن راه، نيل به آن ممكن نيست.

انس بن مالك از رسول خدا صلى الله عليه و آله روايت مى كند:

الرَّكْعَتانِ فِى جَوْفِ اللَّيْلِ احَبُّ الَىَّ مِنَ الدُّنْيا وَ ما فِيها. «16»

دو ركعت نماز در دل شب پيش من محبوب تر است از دنيا و آنچه در آن است.

حضرت صادق عليه السلام فرمود:

ما مِنْ عَمَلٍ حَسَنٍ يَعْمَلُهُ الْعَبْدُ الّا وَلَهُ ثَوابٌ فِى الْقُرآنِ الّا صَلاةَ اللَّيْلِ، فَانَّ اللَّهَ لَمْ يُبَيِّنْ ثَوابَها لِعَظيمِ خَطَرِها عِنْدَهُ. «17»

هر كار نيكى كه عبد انجام مى دهد در قرآن از براى آن پاداشى گفته شده مگر نماز شب، كه چون پاداشش بسيار بزرگ بوده خداوند آن را بيان نفرموده است.

شب زنده دارى و زيبايى چهره

اسماعيل بن موسى از برادر بزرگوارش حضرت رضا عليه السلام روايت مى كند كه از حضرت زين العابدين عليه السلام پرسيدند: چگونه است كه شب زنده داران از ميان مردم به زيبائى چهره و خوش صورتى ممتازند؟

فرمود: از آن جهت است كه آنان با پروردگار خود خلوت كرده اند و خداوند مهربان آنان را با جامه اى از نور خود پوشانده است. «18» شب به خاطر اين كه چشم و گوش از ديدنى ها و شنيدنى ها به دور است، دل از هر جهت فارغ و پس حضور قلب و طمأنينه نفس بيشتر است و همگامى دل با زبان در ذكر و دعا و تلاوت قرآن صادق تر و به نشاط و اخلاص در عمل نزديكتر است.

قرآن مى فرمايد:

انَّ ناشِئَةَ اللَّيْلِ هِىَ اشَدُّ وَطْاً وَ اقْوَمُ قِيلًا» «19»

بى ترديد عبادت [ى كه در دل ] شب [انجام مى گيرد] محكم تر و پايدارتر و گفتار در آن استوارتر و درست تر است.

آخوند ملا حسينقلى همدانى آن عارف بزرگ و سالك كم نظير فرموده است:

كسانى كه در مقامات دين به جائى رسيده اند همه از شب خيزها بوده اند، از غير آنها رسيدن به كمالات معنوى ديده نشده است.

داستانى در رابطه با نماز شب

شيخ جعفر كبير معروف به كاشف الغطاء در يكى از شب ها براى تهجّد برخاست، فرزند جوانش را از خواب بيدار كرد و به او فرمود: بيا به حرم مطهّر حضرت امير عليه السلام رفته در آن جا نماز شب بخوانيم.

فرزند جوان كه برخاستن از بستر گرم در آن وقت شب برايش سخت بود در مقام عذرخواهى برآمده عرض كرد: پدرجان من اكنون آماده اين برنامه نيستم شما منتظر من نباشيد.

فرمود: نه، من اين جا ايستاده و منتظرم تا شما مهيّا شويد، فرزند جوان به ناچار از جاى برخاست و وضو گرفت و دنبال پدر به راه افتاد. كنار درب صحن رسيدند، در آن جا فقيرى را ديدند نشسته و دست سؤال براى گرفتن پول به سوى مردم دراز كرده است!

شيخ جعفر رو به فرزندش نمود و فرمود: اين شخص در اين وقت شب براى چه اين جا نشسته است؟ عرض كرد: براى گدايى. فرمود: چه مقدار ممكن است از رهگذران عايد او شود؟ عرضه داشت: احتمالًا يك تومان (به پول آن زمان).

فرمود: فرزندم درست فكر كن، ببين اين آدم براى مبلغى ناچيز در اين وقت شب دست از راحت و استراحت و خواب ناز برداشته و دست ذلّت به سوى مردم دراز كرده، آيا تو به اندازه اين شخص اعتماد به وعده هاى حق درباره شب بيداران و متهجّدان ندارى كه فرموده:

فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما اخْفِىَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ اعْيُنٍ جَزَآءَ بِمَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ» «20»

پس هيچ كس نمى داند چه چيزهايى كه مايه شادمانى و خوشحالى آنان است به پاداش اعمالى كه همواره انجام مى داده اند، براى آنان پنهان داشته اند.

گفته اند: فرزند جوان از شنيدن اين سخن چنان متنبّه شد كه تا آخر عمر از سعادت شب بيدارى و تهجّد برخوردار بود. «21»

اثر سحرخيزى

حضرت صادق عليه السلام فرموده است:

شَرَفُ الْمُؤْمِنِ صَلاتُهُ بِاللَّيْلِ، وَ عِزُّهُ كَفُّ الاْذى عَنِ النّاسِ. «22»

بزرگوارى و شرف مؤمن نماز اوست در شب، و عزّتش خوددارى از آزار مردم است.

امير المؤمنين عليه السلام در نامه اى به ابن حنيف مى فرمايد:

طُوبى لِنَفْسٍ ادَّتْ الى رَبِّها فَرْضَها، وَ عَرَكَتْ بِجَنْبِها بُؤْسَها وَ هَجَرَتْ فِى اللَّيْلِ غُمْضَها حَتّى اذا غَلَبَ الْكَرى عَلَيْها افْتَرَشَتْ ارْضَها وَ تَوَسَّدَتْ كَفَّها فى مَعْشَرٍ اسْهَرَ عُيُونَهُمْ خَوْفُ مَعادِهِمْ وَ تَجافَتْ عَنْ مَضاجِعِهِمْ جُنُوبُهُمْ وَ هَمْهَمَتْ بِذِكْرِ رَبِّهِمْ شِفاهُهُمْ، وَ تَقَشَّعَتْ بِطُولِ اسْتِغْفارِهِمْ ذُنُوبُهُمْ. «23»

خوشا به حال كسى كه واجبات پروردگارش را به جا آورده، و مشكلات را تحمّل نموده، و در شب از خواب خوش دورى كرده، تا وقتى كه خواب بر او چيره شود زمين را فرش خود گرفته، و دست را بالش زير سر كند، در ميان جمعيّتى كه ترس از قيامت، ديده هايشان را بيدار گذاشته، و پهلوهاشان از بستر استراحت جدا شده، و لبهاشان به ذكر پروردگارشان آهسته و آرام گوياست، و گناهانشان به كثرت استغفار از بين رفته است.

حضرت صادق عليه السلام مى فرمايد: پيامبر در ضمن وصيّتش به امام على عليه السلام فرمود:

تو را سفارش مى كنم به اعمال و صفاتى كه پيوسته با آنها باشى، آنگاه فرمود:

الهى! على را در اين برنامه يارى ده. تا سخنش به اين جا رسيد كه فرمود:

عَلَيْكَ بِصَلاةِ اللَّيْلِ، و عَلَيْكَ بِصَلاةِ اللَّيْلِ، و عَلَيْكَ بِصَلاةِ اللَّيْلِ. «24»

بر تو باد به نماز شب، بر تو باد به نماز شب، بر تو باد به نماز شب.

راوى مى گويد: از حضرت صادق عليه السلام شنيدم كه فرمود:

انَّ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ تَعالى ثَلاثَةٌ: التَّهَجُّدُ بِاللَّيْلِ، وَ افْطارُ الصّائِمِ، وَ لِقاءُ الاْخْوانِ. «25»

از امورى كه خداوند آنها را وسيله نشاط قلب قرار داده؛ سه چيز است: نماز شب، افطار روزه دار به وقت مغرب، ديدار برادر مؤمن.

حكايت جنيد و اثر سحرخيزى

جنيد را پس از مرگ به خواب ديدند، از وى پرسيدند: چه شد؟ پاسخ داد:

طارَتْ تِلْكَ الاْشاراتُ، وَ طاحَتْ تِلْكَ الْعِباراتُ، وَ غابَتِ الْعُلُومُ، وَ انْدَرَسَتْ تِلْكَ الرُّسُومُ، وَ ما نَفَعَنا الّا رُكَيْعاتٌ كُنّا نَرْكَعُها فِى السَّحَرِ. «26»

رموز عرفانى از دست برفت، عبارات درهم ريخت، علوم از دل ناپديد گشت، و رسوم از هم پاشيد، و جز چند ركعت كوتاهى كه به هنگام سحر بجاى آورديم ما را چيز ديگرى سود نداد!

چگونگى نماز شب

نماز شب كه وقت آن از نيمه شب به بعد است يازده ركعت مى باشد. هشت ركعت به صورت چهار نماز دو ركعتى به عنوان نافله شب، و دو ركعت تحت عنوان نماز شفع، و يك ركعت هم به عنوان نماز وَتر خوانده مى شود، و از ويژگى هاى اين يازده ركعت و ساير نوافل اين است كه در حال اختيار مى توان به هر صورتى به جا آورد.

از رسول حق صلى الله عليه و آله روايت شده:

چون عبد از محل خواب خود براى نماز شب به خاطر جلب رضاى ربّ برخيزد در حالى كه باقى مانده خواب هنوز به چشم اوست، خداوند به فرشتگانش به او مباهات مى كند و مى فرمايد: آيا نمى بينيد اين بنده ام را كه از خواب خوش خود دست برداشته و به نمازى كه بر او واجب نكرده ام برخاسته است! گواه باشيد كه من او را مشمول مغفرت خويش قرار دادم! «27» از رسول الهى صلى الله عليه و آله روايت شده:

اذا كانَ آخِرُ اللَّيْلِ يَقُولُ اللَّهُ سُبْحانَهُ: هَلْ مِنْ داعٍ فَاجيبَهُ؟ هَلْ مِنْ سائِلٍ فَاعْطِيَهُ سُؤْلَهُ؟ هَلْ مِنْ مُسْتَغْفِرٍ فَاغْفِرَ لَهُ؟ هَلْ مِنْ تائِبٍ فَاتُوبَ عَلَيْهِ؟ «28»

چون آخر شب فرا رسد خداوند مى فرمايد: آيا دعا كننده اى هست تا دعايش را اجابت كنم؟ آيا سؤال كننده اى هست تا خواسته اش را بدهم؟ آيا استغفار كننده اى هست تا او را بيامرزم؟ آيا توبه كننده اى هست تا توبه اش را بپذيرم؟

اين همه را مى توان در نماز شب به خصوص در قنوت نماز وتر ديد، به اين معنا كه نماز، دعا و درخواست است و در قنوتش توبه و استغفار، پس به توسط نماز شب مى توان به فيوضات عظيمه اى نايل شد.

آداب قنوت نماز شب

در آداب قنوت وتر آمده:

1- طولانى بودن آن را رعايت كنيد كه رسول حق صلى الله عليه و آله فرمود:

هر يك از شما قنوت نماز وترش طولانى تر است، آسايشش در موقف قيامت دراز مدت تر است. «29» 2- هفتاد بار استغفار كنيد.

3- هفت بار بگوييد:

هذا مَقامُ الْعائِذِ بِكَ مِنَ النّارِ.

4- سيصد بار

الْعَفوْ

بگوييد.

5- دست چپ را مقابل صورت گرفته و با دست راست عدد استغفار و ساير ذكرها را بشماريد.

6- براى چهل مؤمن دعا كنيد.

7- بكوشيد كه پرونده گذشته را به ياد آورده، و مواقف قيامت را در نظر نماييد تا اشك از ديدگانتان بر رخسارتان جارى گردد، كه اين اشك در پيش حق، قيمتى بس عظيم است.

امام صادق عليه السلام در بيان منافع نماز شب مى فرمايد:

نماز شب موجب رضاى حق، محبّت ملائكه، به پا داشتن سنّت انبيا، نور معرفت، اصل ايمان، راحتى بدن، ناخشنودى شيطان، سلاح عليه دشمنان، و باعث اجابت دعا، قبولى اعمال، بركت در رزق، شفيع بين انسان و ملك الموت، چراغ گور، زائر انسان در قبر تا قيامت، و سايه سر او در محشر، و تاج سر، و لباس بدن، و نور پيشاپيش حركت، و پوشش بين انسان و آتش جهنّم، و حجّتى بين عبد و حق، و مايه سنگينى ميزان، و جواز عبور از صراط، و كليد بهشت است. «30»

عظمت صدّيقان

در روايت بسيار مهمى آمده است؛ خداوند مهربان به يكى از صدّيقان وحى كرد:

براى من بندگانى هستند كه مرا دوست دارند، و من هم آنان را دوست دارم، آنان مشتاق من و من مشتاق آنهايم، آنان مرا در ياد دارند و من هم به ياد آنان هستم، و به من نظر دارند و من نيز به آنها نظر دارم، پس اگر تو قدم جاى قدم آنها نهى، تو را هم دوست خواهم داشت، و اگر از راه آنها منحرف شوى عقوبتت خواهم نمود.

عرضه داشت: الهى نشانه هاى آنان چيست؟

خطاب رسيد: آنان روزها همچون چوپان مهربانى كه مواظب گوسپندان خود هست به سايه مى نگرند و منتظر آمدن شب هستند، و همان گونه كه پرندگان هنگام غروب با شور و شوق عازم آشيانه خود مى گردند، اينان هم با همين حال به استقبال غروب خورشيد مى روند، پس آنگاه كه شب فرا رسيد و تاريكى همه جا را فرا گرفت و فرش ها پهن و همه گرد هم جمع شدند و هر دوستى با دوست خود خلوت نمود، اينان در برابر من به پاى مى ايستند و صورت هاى خود را بر خاك مى نهند و با تلاوت آياتم به مناجات و گفتگوى با من برمى خيزند، و نعمت هاى مرا سپاس مى گويند، پس آنان را مى بينى كه گاه گريه مى كنند و گاه شيون سر مى دهند، گاه آه مى كشند و گاه از معاصى و گناهان شكوه مى نمايند، و گاه ايستاده و گاه نشسته و گاهى در حال ركوع و گاه در سجده هستند، و آنچه را كه آنان به خاطر من تحمل مى كنند همه را مى بينم، و شكوه هائى كه از محبّت من بر لب دارند مى شنوم.

اول چيزى كه به آنها عطا مى كنم؛ سه چيز است:

1- نور خود را در دل هاى آنان مى افكنم، در نتيجه همان گونه كه من از آنها آگاهم آنها نيز از من با خبر خواهند بود.

2- اگر آسمان ها و زمين ها و آنچه را كه در ميان آنها هست در ميزان آنان ببينم باز آن را كم خواهم دانست.

3- روى سوى آنها مى كنم، آيا اگر كسى را روى به سويش كنم احدى مى تواند بفهمد كه چه به او عطا مى كنم؟ «31» پس از انجام نماز شب، خواندن دعاى سى و دوم «صحيفه سجاديه» لذّت فوق العاده دارد، دعائى كه حضرت زين العابدين عليه السلام هر شب پس از نماز شب قرائت مى كرد.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- اسراء (17): 79.

(2)- مزّمّل (73): 1- 2.

(3)- سجده (32): 16- 17.

(4)- مجمع البيان فى تفسير القرآن: 8/ 108، ذيل آيه 16 سوره سجده؛ صحيح البخارى: 6/ 21.

(5)- بحار الأنوار: 14/ 134، باب 10، حديث 8؛ من لايحضره الفقيه: 3/ 556، حديث 4913.

(6)- بحار الأنوار: 84/ 146، باب 6، حديث 20؛ وسائل الشيعة: 8/ 160، باب 40، حديث 10304.

(7)- بحار الأنوار: 84/ 158، باب 6، حديث 46؛ مستدرك الوسائل: 6/ 340، باب 34، حديث 6954.

(8)- إرشاد القلوب، ديلمى: 1/ 72، باب 18.

(9)- بحار الأنوار: 84/ 139، باب 6، ذيل حديث 7؛ الأمالى، شيخ صدوق: 356، حديث 1.

(10)- بحار الأنوار: 84/ 158، باب 6، حديث 46؛ مستدرك الوسائل: 6/ 334، باب 33، حديث 6939.

(11)- بحار الأنوار: 84/ 137، باب 6، حديث 4؛ مستدرك الوسائل: 5/ 207، باب 28، حديث 5708.

(12)- بحار الأنوار: 84/ 160، باب 6، حديث 52؛ إرشاد القلوب، ديلمى: 1/ 190، باب 52.

(13)- بحار الأنوار: 84/ 155، باب 6، ذيل حديث 38؛ مستدرك الوسائل: 6/ 331، باب 33، حديث 6932.

(14)- بحار الأنوار: 84/ 140، باب 6، ذيل حديث 8؛ تفسير القمى: 2/ 25، ذيل آيه 79 سوره اسراء.

(15)- بحار الأنوار: 75/ 380، باب 29، ذيل حديث 4.

(16)- بحار الأنوار: 84/ 148، باب 6، حديث 23؛ وسائل الشيعة: 8/ 156، باب 39، حديث 10292.

(17)- بحار الأنوار: 84/ 140، باب 6، حديث 8؛ وسائل الشيعة: 8/ 163، باب 40، حديث 10315.

(18)- بحار الأنوار: 84/ 159، باب 6، حديث 48؛ علل الشرايع: 2/ 366، باب 87، حديث 1.

(19)- مزّمّل (73): 6.

(20)- سجده (32): 17.

(21)- شب مردان خدا: 44.

(22)- بحار الأنوار: 84/ 141، باب 6، حديث 10؛ الخصال: 1/ 6، حديث 18.

(23)- نهج البلاغه: نامه 45.

(24)- وسائل الشيعة: 4/ 91، باب 25، حديث 4592؛ من لايحضره الفقيه: 1/ 484، حديث 1399.

(25)- بحار الأنوار: 84/ 143، باب 6، حديث 15؛ الأمالى، شيخ طوسى: 172، حديث 291.

(26)- شب مردان خدا: 64.

(27)- بحار الأنوار: 84/ 156، باب 6، حديث 40؛ مستدرك الوسائل: 6/ 332، باب 33، حديث 6934.

(28)- بحار الأنوار: 84/ 167، باب 7، ذيل حديث 9؛ وسائل الشيعة: 7/ 69، باب 25، حديث 8749.

(29)- بحار الأنوار: 82/ 199، باب 32، حديث 7؛ من لايحضره الفقيه: 1/ 487، حديث 1403.

(30)- بحار الأنوار: 84/ 161، باب 6، ذيل حديث 52؛ إرشاد القلوب، ديلمى: 1/ 191.

(31)- بحار الأنوار: 67/ 26، باب 43، حديث 28؛ المحجة البيضاء: 8/ 58.