رحمت حق به انسان در قرآن

در آياتى كه به فضل و رحمت نسبت به انسان اشاره شده است حقايق عظيمه و معارف شريفه و مسائل كريمه اى مطرح است كه نشان مى دهد فضل و رحمت خدا در حيات انسان جايگاه ويژه و موقعيّت خاصى دارد .
 . . . فَلَوْ لاَ فَضْلُ اللهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ لَكُنْتُمْ مِنَ الْخَاسِرِينَ. . . . و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود ، البته از زيانكاران مى شديد .
نظير همين آيه پنج بار ديگر يكى در سوره نساء خطاب به پيامبر عزيز اسلام و چهار مورد خطاب به مؤمنان در سوره مباركه نور آمده است :وَلَوْلاَ فَضْلُ اللهِ عَلَيْكَ وَرَحْمَتُهُ لَهَمَّتْ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ أَن يُضِلُّوكَ . . ..
و اگر فضل و رحمت خدا بر تو نبود ، گروهى از عشيره و قبيله خائنان تصميم داشتند تو را  از داورى عادلانه  منحرف كنند . . .
. . . وَلَوْلاَ فَضْلُ اللهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ لاَتَّبَعْتُمُ الشَّيْطَانَ إِلاَّ قَلِيلاً.
. . . و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود ، يقيناً همه شما جز اندكى از شيطان پيروى مى كرديد . وَلَوْلاَ فَضْلُ اللهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ وَأَنَّ اللهَ تَوَّابٌ حَكِيمٌ.و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود و اينكه خدا بسيار توبه پذير و حكيم است  به كيفرهاى بسيار سختى دچار مى شديد .  وَلَوْلاَ فَضْلُ اللهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ فِى الدُّنْيَا وَالاْخِرَةِ لَمَسَّكُمْ فِى مَا أَفَضْتُمْ فِيهِ عَذَابٌ عَظِيمٌ.و اگر فضل و رحمت خدا در دنيا و آخرت بر شما نبود ، به يقين به خاطر آن تهمت بزرگى كه در آن وارد شديد ، عذابى بزرگ به شما مى رسيد . وَلَوْلاَ فَضْلُ اللهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ وَأَنَّ اللهَ رَؤُوفٌ رَحِيمٌ .و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود و اينكه خدا رئوف و مهربان است  به كيفرهاى بسيار سختى دچار مى شديد .
 . . . وَلَوْلاَ فَضْلُ اللهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ مَا زَكَى مِنكُم مِن أَحَد أَبَداً . . ..
 . . . و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود ، هرگز احدى از شما  از عقايد باطل و اعمال و اخلاق ناپسند  پاك نمى شد . . .
مسأله فضل و رحمت در قرآن كريم بسيار گسترده و پربار مطرح شده است تا جايى كه نيازمند يك تفسير مستقل است ، با يك نگاه گذرا بر فهرست اين دو حقيقت مى بينيم كه نود و هفت بار فضل و دويست و نود بار رحمت در آيات كتاب حق مطرح است .
تو خود حديث مفصل بخوان از اين مجمل
در آيه شصت و چهارم سوره بقره جزاى شرط چنين آمده است :  لَكُنْتُمْ مِنَ الْخَاسِرِينَ ، .اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود يقيناً از زيانكاران بوديد .و در سوره نساء جزاى شرط به اين صورت ذكر شده است :  لاَتَّبَعْتُمُ الشَّيْطَانَ إِلاَّ قَلِيلاً.، اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود همه شما جز اندكى پيروى از شيطان مى كرديد .و در سوره مباركه نور آيه بيست و يكم جزاى شرط اينگونه آمده است :  مَا زَكَى مِنكُم مِن أَحَد أَبَداً ، اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود يك نفر از شما توفيق تزكيه و پاكى نمى يافت .ولى در دو آيه از آيات سوره نور جزاى شرط ذكر نشده است و به عبارت ديگر بيان نكرده كه اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود چه پيامدى در زندگى شما داشت . گاهى سكوت ، باعث اهميت و ابهّت بيشتر مى شود و احتمال هاى زيادى را در ذهن خواننده برمى انگيزد كه هر كدام مفهوم تازه اى به آن سخن مى دهد .مثلا در آيه 10 سوره نور ممكن است جزاى شرط چنين باشد : اگر فضل و رحمت الهى نبود پرده از روى كار شما برمى داشت يا به شتاب شما را مجازات و هلاك مى كرد ، يا اگر فضل و رحمت خدا نبود چنين احكام دقيق و حساب شده اى را براى تربيت شما انسان ها مقرر نمى داشت.در تفسير شريف « الميزان » جواب شرط به صورت جامع نقل شده است مى فرمايد : تقدير آيه چنين است :« لَولا ما أنْعَمَ اللهُ عَلَيْكُمْ مِنْ نِّعْمَةِ الدِّينِ وَتَوْبَتُهُ لِمُذْنِبيكُمْ وَتَشريعُ الشَّرايِعِ لِنَظمِ أُمورِ حَياتِكُم أزَمَّتكُمُ الشَّقوَةُ وَأهْلَكَتْكُمُ المَعصِيَةُ والخَطيئَةُ وَاختَلَّ حَياتُكُم بِالجَهالَةِ » .اگر نعمت هايى كه خدا به شما عنايت كرده است مانند نعمت دين و توبه پذيرى حق نسبت به گنهكاران و تنظيم مقررات و شريعت براى امور زندگى شما نبود بى ترديد بدبخت مى شديد و معصيت و گناه شما را نابود مى كرد و بر اثر نادانى و نداشتن شريعت شيرازه امور زندگى شما از هم مى پاشيد .فضل و رحمت در اين آيات تفسير به دين ، نبوت ، انبيا ، توبه ، مهلت توبه ، توفيق توبه و احكام حلال و حرام شده است كه اگر سايه اش بر سر انسان نبود از شيطان پيروى مى كرد و هرگز از آلودگى ها پاك نمى شد و به بدبختى و تيره روزى مى نشست و نهايتاً از زيانكاران و خسران زدگان مى شد .از جمله خسران زدگان و زيانكاران كسانى هستند كه فرداى قيامت وزنه اعمالشان سبك و كار خيرى براى توزين ندارندو نيز افرادى كه خود را از توفيق ايمان به خدا و پيامبر و معصومان و قيامت محروم نمودندو آنانكه دو رويى و نفاق پيشه كردند و دل به شيطان سپردند .هنگاميكه ابليس در برابر خداى متعال طغيان كرد و گفت : همه بندگانت را مى فريبم و به گمراهى مى اندازم پروردگار هم با باز گذاشتن راه توبه و بعثت انبيا و ولايت امامان و نازل كردن كتاب هاى آسمانى و قرار دادن عقل و قدرت و وجدان اخلاقى در باطن انسان كه همه و همه از عنايات ويژه اوست به انسان قدرتى فوق العاده بخشيد تا بتواند با اين دشمن نابكار و حزب و دار و دسته اش بجنگد و از ميدان جنگ پيروز درآيد و بر اثر اين پيروزى به رحمت واسعه حق برسد .

اميرالمؤمنين على (عليه السلام) مى فرمايد :« وَلَقَدْ سَمِعْتُ رَنَّةَ الشَّيطَانِ حينَ نَزَلَ الوَحىُ عَلَيْهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِفَقُلْتُ يَا رَسُولَ اللهِ مَا هَذِهِ الرَّنّةُ ؟ فَقَالَ : هَذَا الشَّيطَانُ قَد آيَسَ مِنْ عِبَادَتِهِ ».به هنگام نزول وحى بر پيامبر (صلى الله عليه وآله) صداى ناله شيطان را شنيدم ، پس گفتم : يا رسول الله ! اين صداى ناله چيست ؟ فرمود : اين ناله شيطان است كه از پرستيده شدنش به وسيله مردم به نااميدى نشسته !آرى ; كسى كه از وحى و هدايت رهبران آسمانى ارتزاق كند فقط در مدار عبادت حق قرار مى گيرد و شيطان را از اينكه به وسيله او پرستيده شود نااميد مى كند .شيطان در صورتى با وسوسه و فريبش بر انسان مسلّط مى شود كه خود انسان از او استقبال كند و كمر پيش او خم نمايد و از زمره راست قامتان درآيد و در رديف  اُولئِكَ كَالاَْنْعامِ بَلْ هُمْ اَضَلّ درآيد .آرى ; كسى كه ساختمان احسن تقويمى خود را با كلنگ گناه و معصيت و ناسپاسى و بد اخلاقى و تجاوز و ستم خراب كند ، چون چارپايان و بلكه بى راه تر و گمراه تر از آنان است .اما كسيكه ساختمان احسن تقويمى خود را از خطر تخريب مواظبت كند و با طاعت و عبادت و خدمت و كار خير به استحكام آن كمك نمايد از فرشته برتر است .اميرالمؤمنين (عليه السلام) مى فرمايد :« فَطُوبَى لِذِى قَلْب سَليم أطَاعَ مَن يَهديهِ وَتَجَنَّبَ مَنْ يُردِيهِ وَأصَابَ سَبِيلَ السَّلاَمَةِ بِبَصَرِ مَنْ بَصَّرَهُ وَطَاعَةِ هَاد أمَرَهُ وَبَادَرَ الهُدى قَبْلَ أنْ تُغلَقَ أبوابُهُ وتُقطَعَ أَسْبابُهُ وَاستَفْتَحَ التوبَةَ وَأمَاطَ الحَوبَةَ فَقَدْ أُقيمَ عَلَى الطَّريقِ وَهُدِىَ نَهْجَ السَّبيلِ ».خوشا به حال دارنده قلب سليم كه از هدايت كننده پيروى نمود و از گمراه كننده كناره گرفت و به كمك بصيرت و بينايى كسيكه به او بصيرت داد و به پيروى آن هدايت گرى كه به او فرمان داد به راه سلامت رسيد و به طريق هدايت شتافت ، پيش از آنكه درهاى آن بسته شود و اسباب آن قطع گردد ، خوشا به حال آنكه باب توبه را گشود و گناه را از خود راند ، چنين كسى به راه خدا ايستاده و به راه راست هدايت شده است .از جمله دعاهايى كه اميرالمؤمنين (عليه السلام) زياد مى خواند اين است :« اللَّهُمَّ اجعَلْ نَفسِى أوَّلَ كَريمَة تَنْتَزِعُهَا مِنْ كَرَائِمى وَأوَّلَ وَديعَة تَرْتَجِعُهَا مِن وَدَائِعِ نِعَمِكَ عِنْدِى ».خدايا ! جانم را اولين كريمه و عضو باارزشى قرار ده كه از من مى ستانى و اولين امانت از امانت هاى نعمتت نزد من كه آن را به سوى خودت باز مى گردانى .كه شايد معناى حقيقى اين دعا اين باشد كه : خدايا ! هنگام مرگم آن احسن تقويمى و صورت ملكوتى نفس محفوظ مانده باشد و با توطئه هاى شيطان به حيوان تبديل نشده باشد .« اللَّهُمَّ إنّا نَعُوذُ بِكَ أنْ نَذْهَبَ عَنْ قَوْلِكَ ، أو نُفْتَنَ عَنْ دينِكَ أو تُتَابِعَ بِنَا أهوَاؤُنَا دُونَ الهُدَى الَّذى جَاءَ مِنْ عِنْدِكَ ».خدايا ! به تو پناه مى بريم از اينكه از محدوده قرآن و گفته ات بيرون رويم يا از دينت رو گردانده به گمراهى افتيم ، يا پيش از هدايتى كه از جانب تو آمده هواها و هوس ها به ما دست يابد .به حضرت امام سجاد (عليه السلام) گفته شد : حسن بصرى مى گويد : در شگفتم از كسى كه نجات يافته است چگونه نجات يافته ؟حضرت فرمودند : ولى من مى گويم :« لَيْسَ العَجَبُ مِمَّن نَجَا كَيْفَ نَجى وَإنَّما العَجَبُ مِمَّنْ هَلَكَ كَيْفَ هَلَكَ مَعَ سَعَةِ رَحْمَةِ اللهِ ».از كسيكه نجات يافت و اهل بهشت شد تعجبى نيست ، فقط تعجب از كسى است كه با وجود رحمت گسترده حق چگونه هلاك شده است ؟ ! .يعنى با وجود آن همه زمينه ها و اسباب هدايت كه گسترده است و وسايل نجات كه فراهم است و باب رحمت كه گشوده است جاى شگفتى دارد كه انسانى بيراهه رود و ساختمان احسن تقويمى خود را خراب كند و وجودش را از چهارپايان پست تر نمايد .