تمدن روزگار

اينك در پرتو اين اجمال نگاهى به تمدن اين روزگار- كه در همه جوانب و خصوصيات منحرف از حق و از صراط مستقيم است- بيفكنيم كه از اين قرار آيا تمدنى كه مى گويند از آن برخوردار شده ايم تمدن صالحى است يا فاسد، تمدن راقى است يا راكد، پايه اميد انسان است يا مايه نااميدى انسان؟

تمدن امروز از لحاظ نيروى مادى به پيروزى بى نظيرى رسيده ولى از نظر نيروى روحى شكست سختى خورده و به پستى هايى كه كم تر انتظار مى رفت گراييده است.

آنان كه زرق و برق ظاهر وزيب و زيور صورت و آسايش مادى و تن آسايى را خوش مى دارند، براى تمدن مادى امروز آن قدر كف زده اند و آن قدر هورا كشيده اند كه صدايشان گرفته و دست هايشان از كار افتاده است! ولى آنان كه در انسان تعالى روح او را مى طلبند و زيبايى صورت را بدون زيبايى سيرت نمى خواهند و هماره در پى رستگارى روان آدمى اند، از تمدن امروز نااميد شده اند و گروهى يكسره دل از اين تمدن بركنده در جهان رؤياهاى خود سير مى كنند و مدينه فاضله را در خواب و خيال مجسم مى سازند و جز در خواب و خيال نمى دانند.

هواپيماها پهنه آسمان را تسخير كرده اند، فضاپيماها انسان را به كره ماه رسانده اند و رسيدن به بعضى از سياره ها را در نوبت گذارده اند، زير دريايى ها به اعماق اقيانوس ها مى روند، نيروى برق و اتم آنچه را كه نشدنى بود شدنى كرده است، با فشار بر يك تكمه، روشنايى و گرما و سرما و خوراك و پوشاك و آب و هوا و آنچه براى زندگى مادى بخواهى حاضر است، با وسائل عجيب و غريب از اين سوى جهان با آن سوى جهان ارتباط گفتارى و تصويرى برقرار مى شود.

شمارش اين اختراعات و اكتشافات تمدن امروز كار دشوارى است، تو گويى كه جهان همه رازهاى خود را از آغاز آفرينش در سينه نگه داشته بود تا امروز همه آن ها را به مردان مخترع و مكتشف تمدن حاضر باز گويد، تو گويى كه در اين روزگار، طبيعت در صدد تصفيه حساب اسرار خود برآمده است.

ولى فريب اين ظواهر را نبايد خورد، يك ضرب المثل تازى مى گويد: «خانه و آرايش آن فريبت ندهد، آن كه در آن ساكن است آب خوش از گلويش پايين نمى رود» به مكان نگاه كن به ساكنان نظر كن تا ببينى كه مشكل بيكاران، بحران جوانان، افزايش روزانه ساكنان تيمارستان ها، مردم نااميد و بى خانمان، جنگ هاى خونى و ننگين در گوشه و كنار جهان به ويژه در آسيا و افريقا و امريكاى لاتين، زور و فشار و تجاوز و تعدى از هر گونه و به هر بهانه، مسلح بودن دولت ها به انواع سلاح هاى مخرب و كشتار جمعى، فريب ها، دروغ ها، دزدى ها، راهزنى هاى زمينى و هوايى و دريايى، فسادهاى اخلاقى و رسوايى هاى جنسى و از اين گونه ناروايى ها و كج روى ها و تباهى ها همه و همه در اين خانه زيبا، در اين كاخ با شكوه تمدن امروز رخ مى دهد!

در اين قصر مجلل آدم هاى خوشبخت كجا هستند؟ اين كشتى زيباى پر از بار و بنه و آكنده از توشه سفر به كدام كرانه امن و امان خواهد رسيد؟

برتولدبرشت در يكى از كتاب هاى خود مى نويسد:

«در جامعه اى كه پول در آن فرمان رواست و به دست آوردن پول جز از راه بدى ميسّر نيست نيكى دروغ مى شود!!».

توماس مان در مقدمه كتاب «آخرين نامه هاى شهيدان» نوشته است:

«در جهانى كه به يك سير قهقرايى خطرناك افتاده و در آن كينه خرافى با وحشت عمومى دست به دست هم داده، در جهانى كه نارسايى فرهنگى و اخلاقى آن، سرنوشت بشريت را به دست سلاح هاى مخرب كه سرعتى كراهت آور دارند سپرده است، سلاح هايى كه انبار شده اند تا اگر لازم باشد جهان را به ويرانه اى تبديل كنند- چه تهديد سفاهت آميزى!- كه پيرامونش را ابرهاى مسموم فراگرفته است، كاهش سطح فرهنگ، مُثله شدن آموزش، بى رگى و بى غيرتى در پذيرفتن امور سراسر فريب و تزوير يك دادگسترى سياسى، جنت مكانى ها، سودپرستى كور، از ميان رفتن وفادارى و ايمان كه از دو جنگ جهانى تراويده يا دست كم بر اثر دو جنگ رونق گرفته است؛ در برابر جنگ جهانى سوم كه نيستى بشرى و زندگى او را به دنبال خواهد داشت حفاظى بس نارساست».

هومان لومر در كتاب «راه ها و آينده بى نوايى» مى گويد:

«هرقدر دستگاه ها و وسيله ها بيشتر خودكار مى شوند و هر قدر توفيق در زمينه علم و تكنيك بيشتر به دست مى آيد، پيوسته بر تعداد مناطق فقيرنشين و بر ارقام ساكنان اين مناطق افزوده مى گردد».

سنكا فيلسوف رومى مى گويد:

«فقير آن نيست كه كم دارد بلكه آن است كه بيشتر مى طلبد». راز همه اين تيره روزى ها در طغيان جانب مادى تمدن بر جانب روحى آن از اين رو تمدن امروز نتوانسته است آدمى را به ديده اعتبار بنگرد و هر چند فاصله ها را كوتاه كرده و جدايى ها را از ميان برداشته و جهان بزرگ را در واقع كوچك ساخته و همه جهانيان را ساكنان يك خانه كرده است ولى نتوانسته فاصله روانى ميان مردمان را و دورى روح ها را و جدايى دل ها را از ميان بردارد، مكان ها را به هم نزديك ساخته ولى ساكنان آن را از هم دور ساخته است، در علوم جغرافى پيشرفت كرده است ولى در علم اجتماعى و انسان شناختى و انسان سازى به جايى نرسيده است.

كوه ها، دشت ها و اعماق زمين و فضا و دريا را كشف كرده و حتى به دل ذره نيز راه يافته ولى قلب انسان را نتوانسته تسخير كند و به دل آدميان راه نيافته است، از نظر جغرافيايى به وحدت انسان كمك كرده ولى از نظر اجتماعى به تفرقه ميان آدميان كوشيده است، تمدن امروز بسيار شگرف، شگفت و تواناست ولى بسيار ناآگاه، نابينا و ناشكيباست.

تمدن امروز پرسيده است كه چگونه زندگى مى كنيم و چگونگى زندگى را بهبود بخشيده، ولى نپرسيده است كه براى چه زندگى مى كنيم و براى چه بايد زندگى كنيم و هدف زندگى چيست؟

تمدن امروز در پاسخ دادن به اين پرسش ها خاموش است، البته علم مى تواند چگونگى زندگى را بهبود بخشد ولى نمى تواند هدف زندگى را تعيين كند، علم، مددى براى چندى زندگى است ولى راهنماى چونى آن نيست.

تمدن جديد انديشه «ناسيوناليزم» را نيرو بخشيد ولى همين انديشه به صورت افراطى آن، وبال گردن جهان شد و بدبختى ها به بار آورد. در روزگاران گذشته خانواده را وحدتى بود، آنگاه نوبت قبيله رسيد و سپس هنگام شهر و شهريگرى شد، پس از آن در پى ديانت واحد و به عبارت ديگر مليّت رفتيم و در تمدن جديد ملت را در نظر گرفتيم ولى در همه اين راه ها و رفتارها روى روزى را نديديم، با اين وضع جهان از اين ملال رهايى نخواهد يافت مگر آن كه تمدنى پديد آيد كه انسانيت را وحدت اصلى و هدف اساسى و كمال مطلوب خود بداند.

اهل تمدن امروز اخلاق را هم به ملاحظات مادى رعايت مى كنند، برنامه هاى تعليم و تريبت را يا بر اساس تعصب وطن پرستى و يا به خاطر دست يابى به شغل ها و كارهايى كه پول بيشتر در مى آورد تهيه و تنظيم مى كنند.

اموال دولت هاى جهان غالبا يا صرف اغراض جنگى و يا هوا و هوس هاى سررشته داران امور مى شود، كارخانه هاى بزرگ و ماشين هاى غول آسا سبب شده اند كه دارندگانشان به انسان همانگونه بنگرند كه به پيچ و مهره كوچك و ناچيزى در آن دستگاه هاى بزرگ مملوك خود مى نگرند! بدينگونه ماده و ماده پرستى همه انديشه دست اندركاران تمدن امروز را كه اقتصاددانان و عالمان و سياستمداران باشند فرا گرفته است.

در اين گير و دار اگر كسى براى اصلاحات روحى يا اصلاحات اخلاقى دم زند تو گويى نغمه ناسازى سر داده يا سخن ياوه اى گفته و انديشه كهنه اى عرضه داشته است، آش زندگى تا جايى شور شده كه يكى از سرآشپزان تمدن يعنى رئيس سازمان ملل متحد در زمان اوج بحران خاورميانه عربى نوميدانه در سازمان ملل گفت:

«هيچ گاه در تاريخ بشر اخلاق سياسى و اخلاق بشرى به طور كلى تا اين حد سقوط نكرده بوده است،

آيا پس از آن براى جلوگيرى از اين سقوط غم انگيز و يا جبران آن، چه كرده اند؟ چه اقدامى به عمل آورده اند؟ آيا اين سخن از چنان مقام رسمى جهانى، اعلام ورشكستگى معنوى تمدن امروزى نيست؟!

تمدن امروز در ستايش مقام عقل و در سنجش بهاى آن، راه افراط پوييده است. پايه گذاران اين تمدن با شيفتگى نابخردانه اى، تنها عقل را بنيان شايسته زندگى شمرده اند.

نتيجه ستايش عقل، پيشرفت شگرف دانش و پيدايش افزارهاى شگفت انگيزى است كه آدمى را تا اوج آسمان ها فرا برده است ولى دريغ كه پس از اين سير عجيب، تازه به اين حقيقت دست يافته اند كه تنها عقل و فرزندش علم و آنچه دانش ببار آورده؛ راه خوشبختى و رستگارى آدمى نبوده و نيست. اين عيب اگر بتوانيم آن را عيب بناميم از ارسطو و تعاليم او سرچشمه گرفت كه تنها عقل را داور كل مى دانست» «1».

قرن نوزدهم با تحولات بزرگ اقتصادى وقرن بيستم با تحولات بزرگ اجتماعى رفته رفته به آدمى فهماند كه اين تمدن- تمدنى كه تنها بر پايه عقل و علم بنيان نهاده شده است- چيزى كم دارد و اين نقصان است كه موجب طغيان ها مى شود و اين كمبود است كه نسل امروز را منكر بود و نبود ساخته است. نقصان اين تمدن و كمبود آن چيست؟ همان جنبه روحى كه در آغاز اين مقاله به آن اشارت رفت. بديهى است كه منكر مزيت علم نمى توان شد ولى علم به تنهايى كافى نيست .